اختلاف الفقهاء
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِخْتِلاف الْفُقَها، عنوان شاخه ای از
علم فقه که در آن به مقایسه
آراء فقیهان پرداخته می‌شود.
در سخن از پیشینه
اختلاف الفقها، باید سرآغاز آن را با پیدایش
رأی و نظر در
فقه همزمان دانست.
برپایه اشارات موجود در منابع، پاره ای از موضوعات فقهی وجود داشته که میان
صحابه مورد بحث و
اختلاف نظر بوده است.
گاه این
اختلاف نظر به دو گروه از
اصحاب ، چون
مهاجرین و
انصار یا حجازیان و عراقیان باز می‌گشته است.
از آن میان،
محمد بن ادریس شافعی ،
اختلاف آراء منتسب به دو تن از
فقیهان بزرگ صحابه،
امام علی (علیه السلام) و
ابن مسعود را در کتابی گردآورده است.
به طور کلی اختلافات فقهی میان صحابه و پس از آنان
تابعین ، در برخی از آثار تألیف شده در موضوع
اختلاف الفقها، چون
الاشراف ابن منذر و
الخلاف طوسی بازتاب یافته است.
با دور شدن از عصر
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، به موازات گسترش دامنه
اختلاف آراء میان تابعین و فقیهان سرزمین های گوناگون، روش هایی نیز در برخورد با این اختلافات پیشنهاد می‌شد. روش هایی که در طیفی وسیع، از
تخییر در انتخاب یکی از دو یا چند قول، تا سختگیری بر حذف سایر اقوال و یافتن یک قول مصیب را در بر می‌گرفت.
در برابر نگرش بدبینانه از سوی نقادان «
رأی » نسبت به
اختلاف آراء
فقیهان ،
یک نگرش خوش بینانه در این باره غالب بود. این تفکر در قالب
احادیثی به نقل از
صحابیانی چون
عمرو بن عاص و
ابوهریره از زبان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در نیمه دوم سده اول قمری رواج داشت که اگر فقیهی
اجتهاد کند، حتی در صورت خطا کردن، سزاوار پاداش الهی خواهد بود.
در همین زمینه حدیثی دیگر نیز - دست کم در سده دوم قمری - بر سر زبان ها بود که برپایه آن
اختلاف امت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) (یا اصحاب آن حضرت) رحمتی الهی پنداشته می‌شد.
در تفسیر این
حدیث ، چنین می‌گفتند که اتفاق آراء فقیهان، مردم را در تنگنا قرار می‌دهد و
اختلاف آنان گونه ای از توسع را برای
مکلفان ایجاد می‌کند. در منابع
امامی ، با وجود تأیید اصل حدیث، چنین تفسیری از آن به شدت محکوم شده است.
بدون سخن از متن حدیث «
اختلاف امتی رحمة»، شواهد نشان از آن دارند که تفکر ارائه شده در آن، در اواخر سده اول قمری از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است، چه آن هنگام که برخی نگرانی خود را از تشتت آراء
فقیهان بیان داشتند و از
خلیفه فقیه عمر بن عبدالعزیز درخواستند تا مردم را بر
مذهبی واحد گرد آورد، او از این امر ناخرسندی نمود و با نامه‌هایی که به سرزمین های
مختلف ارسال داشت،
اختلاف میان مذاهب بومی را پذیرا شد
تحلیل نظری این برخورد را در گفتار عالم کوفی معاصر وی،
عون بن عبدالله می‌توان یافت که اگر
اختلاف آراء در میان باشد، گونه ای از امکان انتخاب برای مکلفان وجود خواهد داشت.
از میانه سده دوم قمری، همزمان با آغاز دوره تدوین در
فقه و تألیف آثاری در زمینه های گوناگون آن، این نکته نیز به خوبی احساس می‌شد که کنار هم آوردن آراء پیشینیان می‌تواند در مسیر
اجتهاد ، راه را هموار نماید.
قاضی ابویوسف در یکی از آثار خود با عنوان
اختلاف ابی حنیفة و ابن ابی لیلی به بررسی
اختلاف نظرهای فقهی این دو
فقیه برجسته
مکتب کوفه ، پرداخت.
محمد بن حسن شیبانی نیز در
کتاب الحجه به تفصیل به بررسی استدلالی
اختلاف آراء میان فقیهان
مکتب ابوحنیفه و حجازیان پرداخت
در اواخر سده دوم قمری، باید از نوشته مورخ پرآوازه،
محمد بن عمر واقدی با عنوان
کتاب الاختلاف یاد کرد که به گواهی
ابن ندیم در آن
اختلاف اهل
مدینه و اهل
کوفه را در
ابواب گوناگون فقه مورد بررسی قرار داده بود.
دوره ای بسیار مهم در تاریخ تدوین
اختلاف فقها، نیمه دوم سده سوم قمری و آغاز سده چهارم قمری است که روزگار تألیف مشهورترین کتب در این موضوع و غالباً با عنوان
اختلاف الفقهاست.
اهمیت کتاب
الجامع الصحیح یا
سنن ترمذی را که اساس آن یک جامع حدیثی است، اما به‌طور استطرادی در باب باب آن به مطالعه مقایسه ای
آراء فقیهان پرداخته شده است، نیز نباید نادیده گرفت.
حرکتی که در این دوره آغاز شده بود، در سده های پس از آن شاید با استقبال کمتر استمرار یافت و به کوشش پیروان
مذاهب گوناگون، آثاری در این رشته پدید آمد. این کتاب ها بر
خلاف نوشته های سده سوم قمری، بیشتر عنوان های «
الخلاف» و «الخلافیات» یا عناوین استحسانی بر خود داشتند.
گفتنی است که در هزار سال گذشته، آثاری نیز پدید آمده‌اند که در آن‌ها تنها آراء
ابوحنیفه و
شافعی مورد مقایسه قرار گرفته اند و در سویی دیگر باید کتاب هایی را علاوه کرد که در اختلافات داخلی میان فقیهان یک
مذهب نوشته شده اند.
از این دست کتاب ها می‌توان به
التقریب ابوالحسین قدوری (د ۳۶۲ق) در مسائل مورد
اختلاف میان ابوحنیفه و اصحابش
، و
مختلف الشیعه علامه حلی (د ۷۲۶ق) در
اختلاف آراء میان فقیهان
امامیه اشاره کرد.
برخی از کتاب های تألیف شده در باب
اختلاف الفقها که به اعتبار تقدم در تألیف یا رواج کتاب از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده اند، عبارتند از:
۱.
اختلاف العلماء ، اثر
محمد بن نصر مروزی (د ۲۹۴ق /۹۰۷م).
نسخه ای مشتمل بر مجموع
ابواب فقهی از این کتاب در دست است که به کوشش صبحی سامرایی در ۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م در
بیروت به چاپ رسیده و چنین می‌نماید که تحریر مختصر از «
اختلاف الفقهاء » کبیری باشد که
ابن ندیم از آن سخن گفته است.
مؤلف که خود به مکتب
اصحاب حدیث گرایش دارد، نظریات
سفیان ثوری را بر دیگر فقیهان مقدم داشته است.
۲.
الاختلاف و الائتلاف ، تألیف
ابو مُضَر عالم
معتزلی در نیمه دوم سده سوم قمری.
وی به دور از انتظار در این اثر خود، آراء فقیهان اصحاب حدیث چون
اسحاق بن راهویه و
احمد بن حنبل را در کنار آراء دیگر فقیهان قرار داد و همین امر اعتراض
ابوعلی جبایی را برانگیخت.
۳.
اختلاف الفقهاء ، اثر
زکریا بن یحیی ساجی (د ۳۰۷ق /۹۱۹م)، فقیهی از اصحاب حدیث که به
شافعی گرایش خاص داشت و در کتاب خود نظریات او را بر دیگر فقیهان مقدم ساخت.
ساجی خود این کتاب را در یک مجلد اختصار کرده، و نسخه ای از این اختصار در دست
سبکی بوده است.
اختلاف الفقهاء ساجی نزد
فقیهان امامی مکتب بغداد در سده پنج قمری مورد توجه بوده است.
۴.
اختلاف الفقهاء، تألیف
محمد بن جریر طبری (د ۳۱۰ق /۹۲۲م) پایه گذار
فقه جریری .
او در کتاب خود غالباً قول
مالک را بر دیگر فقیهان مقدم داشته است.
از این کتاب تنها بخش هایی به صورت خطی محدود بر جای مانده که کِرن در مقاله ای با عنوان «
اختلاف الفقهاء طبری » به بررسی آن‌ها پرداخته،
و این بخش های بازمانده، پاره ای توسط همو در
قاهره (۱۳۲۰ق /۱۹۰۲م) انتشار یافته، و پاره های دیگر را شاخت در لیدن (۱۹۳۳م) به چاپ رسانیده است.
۵.
الاشراف فی اختلاف العلماء ، اثر
ابوبکر ابن منذر نیشابوری (د ۳۱۸ق /۹۳۰م) که باید او را
فقیهی مستقل، اما نزدیک به مذهب
شافعی به شمار آورد. اهمیت ویژه ای که برای آراء
ابوثور در برگ برگ الاشراف دیده می‌شود، شایان توجه است.
بخش های بر جای مانده از این کتاب در ابواب معاملات و حدود، به کوشش محمد بن نجیب سراج الدین در
قطر (۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م) در دو مجلد به چاپ رسیده است. همچنین قطعه ای مربوط به مباحث
عبادات را
سیوطی در
رساله نوراللمعة نقل کرده است.
وسعت رواج این کتاب علاوه بر مذاهب گوناگون
اهل سنت ،
محافل
اباضی عمان و شمال
افریقا را نیز در برمی گرفته است.
ابوسعید کدمی از فقیهان اباضی عمان بر الاشراف، زیاداتی نوشته است
۶.
اختلاف الفقهاء، تألیف
ابوجعفر طحاوی (د ۳۲۱ق /۹۳۳م)، فقیه نامدار
حنفی .
طحاوی در این اثر به
اختلاف میان ۳ مذهب حنفی،
مالکی و
شافعی به‌طور گسترده، و به نظریات دیگر فقیهان کهن در سطحی محدودتر پرداخته، و به طبع آراء حنفیان را بر دیگران مقدم داشته است.
در این اثر پس از مذاهب سه گانه، به آراء
سفیان ثوری توجه ویژه ای دیده می‌شود.
بررسی اختلافات داخلی در مذهب حنفی نیز در این کتاب به تفصیل آمده است.
جلد نخست این کتاب به کوشش محمد صغیر حسن معصومی در
اسلام آباد پاکستان (۱۳۹۱ق) به چاپ رسیده است.
ابوبکر جصّاص رازی (د ۳۷۰ق /۹۸۰م) اختصاری از این کتاب فراهم آورده که بخش هایی از آن به صورت نسخه های خطی باقی است.
عالمان
امامی بغداد به
اختلاف الفقهاء
طحاوی توجه داشته‌اند و این اثر یکی از منابع اساسی
سید مرتضی در
الانتصار بوده است.
۷.
مختلف الروایة ، اثر
ابواللیث سمرقندی (د ۳۷۳ق /۹۸۳م)، فقیه حنفی
ماوراء النهر ، در باب اختلافات فقهی میان
ابوحنیفه ،
مالک و
شافعی .
نسخه های شایع کتاب از سوی علاءالدین سمرقندی (د ۵۵۳ق /۱۱۵۸م) تحریری دوباره است، اما نسخه بدون تحریر آن، همچنین مختصری از ابواللیث در
اختلاف الفقها با عنوان
تأسیس النظائر وجود دارد.
۸.
مسائل الخلاف ، تألیف
ابوبکر ابهری (د ۳۷۵ق /۹۸۵م)، فقیه مالکی.
این اثر را باید از نخستین گام های
مالکیان در تدوین
اختلاف الفقها شمرد که به پیروی از آن چند تن از شاگردان ابهری چون شاگرد خاص او
ابوسعید قزوینی در
الالحاف فی مسائل الخلاف ،
ابوالقاسم بن جلاب در «مسائل
الخلاف» و
ابو تمام علی بن محمد بصری در
مختصر فی الخلاف در این باره قلم زده اند.
۹.
عیون الادلة فی مسائل الخلاف بین فقهاء الامصار ، اثر
ابوالحسن ابن قصار بغدادی مالکی (د ۳۹۷ق /۱۰۰۸م) از شاگردان ابهری.
ابواسحاق شیرازی آن را بهترین تألیف مالکیان در
اختلاف الفقها دانسته است.
از این اثر نسخه ای خطی در
جامع قرویین فاس نگهداری می‌شود.
۱۰.
الاشراف ، در مسائل
خلاف از
قاضی عبدالوهاب بن علی مالکی (د ۴۲۲ق /۱۰۳۱م) که از آثار متداول مالکیان در این رشته بوده است.
گزارش شده که این کتاب در
مطبعة الاداره در
تونس به چاپ رسیده است.
۱۱.
تأسیس النظر فی الخلافات الفقهیة ، تألیف
ابوزید دبوسی (د ۴۳۰ق /۱۰۳۹م) از فقیهان
حنفی ماوراء النهر که در قاهره (۱۳۲۰ق) به چاپ رسیده است.
۱۲.
مسائل الخلاف ، اثر
سید مرتضی علی بن حسین موسوی (د ۴۳۶ق /۱۰۴۴م)، عالم شهیر
امامی در
بغداد .
مؤلف در کتاب دیگرش الانتصار
بارها بدان ارجاع کرده، و
طوسی در
الفهرست یادآور شده که این کتاب به پایان نرسیده بوده است.
علاوه بر این اثر یافت نشده، اطلاعات وسیعی در باب
اختلاف الفقها، در
الانتصار سید مرتضی آمده است.
۱۳.
اختلاف الفقهاء الخمسة ، تألیف
ابومحمد ابن حزم اندلسی (د ۴۵۶ق /۱۰۶۴م)، احیا کننده
مذهب فقهی ظاهری .
به گفته
ذهبی او دراین کتاب
اختلاف آراء داوود اصفهانی پیشوای
ظاهریه با
فقیهان چهارگانه را مورد بررسی قرار داده بوده است.
علاوه بر این اثر یافت نشده، مجموعة
المحلی از ابن حزم، خود یک منبع مهم در
فقه مقایسه ای است.
۱۴.
الخلاف ، اثر
محمد بن حسن طوسی (د ۴۶۰ق /۱۰۶۸م) شیخ طایفه
امامیه .
او در این کتاب دیدگاه امامیه را مقدم ساخته، و سپس در مقام مقایسه به بیان آراء
صحابه ،
تابعین و فقیهان دیگر از مذاهب مشهور و نامشهور پرداخته است. در پاره ای مسائل، مقایسه دوگانه مذهب امامیه با
شافعیه دیده می‌شود
و در مسائلی به اختلافات داخلی امامیه نیز اشاره شده است.
اختلافات داخلی شافعیه در سطحی گسترده
و از آنِ
حنفیه و مالکیه
در سطحی محدودتر دیده می‌شود.
الخلاف طوسی در عین حال یک کتاب
فقه استدلالی است و در هر مسأله، ادله مورد استناد مذاهب نیز بررسی شده اند.
الخلاف بارها، از جمله در ۱۳۷۷ق در
تهران به چاپ رسیده است و به تفصیل دوره کامل
ابواب فقه را در بردارد. از عالمان امامیه،
فضل بن حسن طبرسی در
المؤتلف من المختلف و
مفلح بن حسن صیمری در
تلخیص الخلاف اختصاری از آن فراهم آورده اند.
۱۵.
حلیة العلماء ، تألیف
ابوبکر قفال چاچی (د ۵۰۷ق /۱۱۱۳م) از عالمان شافعی.
وی در این اثر تفصیلی، آراء صحابه و تابعین و فقیهان نامشهور را در کنار
مذاهب چهارگانه مورد مقایسه قرار داده، و گاه به نظریات
شیعه و
ظاهریه نیز عنایت داشته است. همچنین وی از اختلافات داخلی شافعیه
و در سطحی محدودتر حنفیه
نیز یاد کرده است.
مجلداتی از این کتاب به کوشش یاسین احمد ابراهیم درادکه در
بیروت (۱۴۰۳ق /۱۹۸۰م) به چاپ رسید و پس از سالی چند به همراه دیگر اجزای باقی مانده، به کوشش همو در ۷ مجلد در
عمان (۱۹۸۸م)، منتشر شد.
۱۶.
الاشراف علی مذاهب الاشراف یا
اختلاف العلماء، اثر وزیر
عون الدین ابن هبیره (د ۵۶۰ق /۱۱۶۵م) که خود بخشی از مجموعه بزرگ
الافصاح عن معانی الصحاح است.
الاشراف که در
اختلاف مذاهب اربعه نوشته شده، و مؤلف در آن، علاوه بر مقایسه آراء پیشوایان مذهب، به آراء دیگر فقیهان چهار مذهب نیز پرداخته است، با عنوان الافصاح در دو مجلد به کوشش محمد راغب طباخ در
حلب ،
به طبع رسیده است.
مؤلف که خود فقیهی
حنبلی است، در این کتاب به گردآوری و مقایسه اقوال
مختلف نقل شده از
احمد بن حنبل عنایت کم نظیری نشان داده است.
۱۷.
البحر الزخار ، تألیف
احمد بن یحیی ابن مرتضی (د ۸۴۰ق/ ۱۴۳۶م)، از فقیهان و امامان
زیدی یمن .
این کتاب که مؤلف در آن آراء فقیهان زیدیه را با مذاهب گوناگون فقهی مقایسه کرده است و در نوع خود منبعی بی نظیر شمرده می‌شود، در ۶ مجلد در بیروت (۱۳۶۶ق/ ۱۹۴۷م) به چاپ رسیده است.
علاوه بر آثار یاد شده، از دیگر تألیفات که می‌توان بدان‌ها اشاره کرد، این آثارند:
الاختلاف از ابواسحاق ابن جابر بغدادی (د ۳۱۰ق)، فقیه
ظاهری ؛
مسائل الخلاف از ابوسعید
بردعی (د ۳۱۷ق)، فقیه
حنفی (نسخه خطی موجود در جامع زیتونة تونس)؛ مسائل
الخلاف از
ابوبکر وراق مروزی (د ۳۲۹ یا ۳۳۳ق)، فقیه
مالکی (نسخه خطی موجود در جامع قرویین فاس)؛
اختلاف العلماء از
ابوبکر آجری (د ۳۶۰ق)، فقیه
اصحاب حدیث ؛
مسائل
الخلاف از
قاضی عبدالعزیز اصفهانی جزری (د بعد از ۳۷۷ق)، فقیه ظاهری؛
المختلف از
ابوالقاسم صفار ، عالم
حنفی ؛
الخلاف الکبیر از
ابویعلی ابن فراء (د ۴۵۸ق)، فقیه حنبلی؛
الخلاف الکبیر
ابوالخطاب کلوذانی (د ۵۱۰ ق) و اثری با همین عنوان از
ابن زاغونی (د ۵۲۷ق) هر دو از فقیهان
حنبلی ؛
رؤوس المسائل جارالله زمخشری (د ۵۳۸ق).
(۱) آبی حسن، کشف الرموز، قم، ۱۴۰۸ق.
(۲) ابن بابویه محمد، معانی الاخبار، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۱ش.
(۳) ابن خیر اشبیلی محمد، فهرسة، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
(۴) ابن رجب عبدالرحمان، الذیل علی طبقات الحنابلة، به کوشش هانری لائوست و سامی دهان، دمشق، ۱۳۷۰ق /۱۹۵۱م.
(۵) ابن شاذان فضل، الایضاح، بیروت، ۱۴۰۲ق /۱۹۸۲م.
(۶) ابن مقفع عبدالله، رسالة فی الصحابة، آثار ابن المقفع، بیروت، ۱۴۰۹ق /۱۹۸۹م.
(۷) ابن ندیم، الفهرست.
(۸) ابن هبیره یحیی، الافصاح، به کوشش محمد راغب طباخ، حلب، ۱۳۶۶ق /۱۹۴۷م.
(۹) ابواسحاق شیرازی ابراهیم، طبقات الفقهاء، به کوشش خلیل میس، بیروت، دارالقلم.
(۱۰) ابوسعید کدمی محمد، الجامع المفید، مسقط، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۵م.
(۱۱) ابویوسف یعقوب، الخراج، بیروت، ۱۳۹۹ق /۱۹۷۹م.
(۱۲) ترمذی محمد، سنن، به کوشش احمد محمد شاکر و دیگران، قاهره، ۱۳۵۷ق /۱۹۳۸م.
(۱۳) تفسیر، منسوب به نعمانی، همراه ج۹۰ بحار الانوار مجلسی، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
(۱۴) حاجی
خلیفه، کشف الظنون.
(۱۵) دارمی عبدالله، سنن، دمشق، ۱۳۴۹ق.
(۱۶) درجینی احمد، طبقات المشایخ بالمغرب، به کوشش ابراهیم طلای، قسنطینه، ۱۳۹۴ق /۱۹۷۴م.
(۱۷) دفتر کتابخانه اسعد افندی، استانبول، محمودبک مطبعه سی.
(۱۸) ذهبی احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق /۱۹۸۴م.
(۱۹) رودانی محمد، صلة
الخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق /۱۹۸۸م.
(۲۰) سامرایی صبحی، مقدمه بر
اختلاف العلماء (هم، مروزی).
(۲۱) سبکی عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش محمودمحمدطناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۴ق /۱۹۶۵م.
(۲۲) سید مرتضی علی، الانتصار، نجف، ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م.
(۲۳) سیوطی، الجامع الصغیر، قاهره، ۱۳۷۳ق /۱۹۵۴م.
(۲۴) سیوطی، رساله نوراللمعة، ضمن مجموعة الرسائل المنیریة، بیروت، ۱۹۷۰م، ج ۱.
(۲۵) شافعی محمد، الام، بیروت، دارالمعرفه.
(۲۶) شافعی محمد، الرسالة، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۵۸ق /۱۹۳۹م.
(۲۷) ششن رمضان، نوادر المخطوطات العربیة فی مکتبات ترکیا، بیروت، ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰م.
(۲۸) شماخی احمد، السیر، به کوشش احمد بن سعود سیابی، مسقط، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷م.
(۲۹) صنعانی عبدالرزاق، المصنف، به کوشش حبیب الرحمان اعظمی، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
(۳۰) طبری محمد،
اختلاف الفقهاء، بیروت، دارالکتب العلمیه.
(۳۱) طحاوی احمد،
اختلاف الفقهاء، به کوشش محمد صغیر حسن معصومی، اسلام آباد، ۱۳۹۱ق.
(۳۲) طوسی محمد،
الخلاف، تهران، ۱۳۷۷ق.
(۳۳) طوسی محمد، الفهرست، نجف، کتابخانه مرتضویه.
(۳۴) قاضی عبدالجبار، فضل الاعتزال، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ق /۱۹۷۴م.
(۳۵) قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت /طرابلس، ۱۳۸۷ق /۱۹۶۷م.
(۳۶) قرشی عبدالقادر، الجواهر المضیئة، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
(۳۷) قفال محمد، حلیة العلماء، به کوشش یاسین احمد ابراهیم درادکه، عمان، ۱۹۸۸م.
(۳۸) کندی محمد، بیان الشرع، قاهره، ۱۴۰۴ق /۱۹۸۴م.
(۳۹) لکنوی محمد، الفوائد البهیة، قاهره، ۱۳۲۴ق /۱۹۰۶م.
(۴۰) مروزی محمد،
اختلاف العلماء، به کوشش صبحی سامرایی، بیروت، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م.
(۴۱) مسند زید بن علی (علیه‌السلام)، به کوشش عبدالواسع بن یحیی واسعی، بیروت، ۱۹۶۶م.
(۴۱) مفید محمد، الاعلام، قم، ۱۴۱۳ق.
(۴۲) مناوی عبدالرئوف، «کنوز الحقائق»، در حاشیه الجامع الصغیر (هم، سیوطی).
(۴۳) اف کِرن، رساله «
اختلاف الفقهاء طبری»، ۱۹۰۱.
(۴۴) مجلسی محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار، مؤسسة الوفاء، چاپ بیروت، ۱۴۰۳ ق.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «اختلاف الفقهاء»، ج۷، ص۲۹۹۹.
