• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اخبار مکه (فاکهی)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



یک از کتاب‌های کهن در تاریخ محلی مکه، کناب اخبار مکه فاکهی، نوشته محمد بن اسحاق بن عباس فاکهی مکی می‌باشد.



ابن ندیم از این کتاب با عنوان کتاب مکة و اخبارها فی الجاهلیة و الاسلام یاد کرده است.
[۱] الفهرست، ابن ندیم، ص۱۲۲.
اما بیشتر منابع نام کتاب را به اخبار مکه
[۲] العقد الثمین، فاسی، ج۱، ص۴۱۰.
[۳] العقد الثمین، فاسی، ج۱، ص۴۱۱.
[۹] کشف الظنون، حاجی خلیفه، ج۱، ص۳۰۶.
و کتاب مکه
[۱۱] تهذیب التهذیب، ابن حجر، ج۴، ص۱۵۴.
[۱۲] تهذیب التهذیب، ابن حجر، ج۷، ص۱۳۲.
خلاصه کرده‌اند. نسخه چاپی کتاب، عنوان اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه را بر خود دارد.


نویسنده از محدثان، سیره نویسان و تاریخ نگاران شافعی سده سوم ق. است که در مکه سکونت داشته است. تولد او را میان سال‌های ۲۱۵ تا ۲۲۰ق.
[۱۵] اخبار مکه، فاکهی، ص۱۱.
و وفاتش را میان سال‌های ۲۷۲ تا ۲۷۹ق. تخمین زده‌اند.
[۱۶] اخبار مکه، فاکهی، ص۳۲.
[۱۷] مجلة العرب، ج۸، ص۸۰۱-۸۱۵، «مکه و اخبارها».
شرح حال نگاران، از زندگی او ننوشته‌اند
[۱۸] العقد الثمین، فاسی، ج۱، ص۴۱۰.
[۱۹] العقد الثمین، فاسی، ج۱، ص۴۱۱.
و تنها در رجال سند روایت‌ها از او یاد کرده یا هنگام شرح حال آنان، او را در شمار شاگردان یا استادان آورده‌اند.
[۲۰] الانساب، سمعانی، ج۴، ص۲۳۵.
[۲۲] الاکمال، علي بن هبة الله، ج۶، ص۳۶۰.
[۲۳] الاکمال، علي بن هبة الله، ج۷، ص۲۴۴.
[۲۴] تهذیب التهذیب، ابن حجر، ج۱، ص۱۸.
بسیاری از دانسته‌ها درباره فاکهی، برگرفته از آگاهی‌ها و نشانه‌های موجود در تنها اثر در دسترس او اخبار مکه است. مصحح کتاب بر پایه همین نشانه‌ها، سال تولد و وفات او را تخمین زده است.
[۲۵] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۲.


۲.۱ - اقامت در مکه

دانشوران اهل سنت درباره ثقه بودن فاکهی گفت وگو نکرده‌اند؛ ولی گونه برخورد آنان با او همانند افراد ثقه است و بسیار از او گزارش نموده‌اند. فاکهی در مکه زاده شد و رشد کرد و نزد دانشوران آن سرزمین و نیز عالمان دیگر که به قصد حج بدان جا رفت و آمد داشتند، حدیث شنید.
[۲۶] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۱۱-۱۲.
بخشی از گزارش‌ها و وصف‌های کتاب که از خود او است، نشان می‌دهد که فاکهی در مکه از منزلت والای اجتماعی برخودار بوده و نزد دانشوران و حکمرانان آن سرزمین جایگاهی ویژه داشته است؛ زیرا دستیابی به چنین آگاهی‌هایی تنها از افراد صاحب نفوذ برمی آید.
[۲۷] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۴۷۶.
[۲۸] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۴۷۷.


۲.۲ - مشایخ

وی از ۲۳۱ تن روایت کرده که در میان آنان مشایخی سرشناس به چشم می‌خورند؛ همچون: محمد بن اسماعیل بخاری، مسلم بن حجاج، ابوحاتم رازی، ابوزرعه جرجانی، احمد بن حمید صیدلانی و ابراهیم بن یعقوب جوزجانی. مصحح کتاب او در این زمینه به تفصیل سخن گفته و نام این کسان را همراه خلاصه‌ای از شرح حال و آثارشان در مقدمه نگاشته است.
[۲۹] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۱۴.
برخی از این مشایخ ساکن مکه نبوده‌اند و فاکهی آنان را به مناسبتی در آن شهر دیده
[۳۰] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۲۸۳.
یا برای استماع حدیث به سرزمین آنان رفته است. برای نمونه در بغداد از احمد بن عبدالجبار عطاردی،
[۳۱] اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۸.
در کوفه از اسماعیل بن محمد احمسی،
[۳۲] اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۱۳۴.
در صنعا از محمد بن علی نجار و ابراهیم بن احمد یمانی
[۳۳] اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۱۳۴.
[۳۴] اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۱۳۵.
[۳۵] اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۲۸۳.
و در حرض یمن از احمد بن صالح و علی بن منذر
[۳۶] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۵۸.
[۳۷] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۶۰.
[۳۸] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۷۰.
حدیث شنیده است.

۲.۳ - شاگردان

گروهی از دانشوران مکه نزد فاکهی دانش آموخته‌اند. از جمله آن‌ها فرزندش ابومحمد عبدالله (م. ۳۵۰ق.) است که از مشایخ حدیث شافعیان به شمار می‌رفته و در منابع روایی اهل سنت، از او فراوان یاد و گزارش کرده‌اند.
[۳۹] السنن الکبری، البيهقي، ج۱، ص۲۸.
[۴۰] السنن الکبری، البيهقي، ج۱، ص۳۹۸.
[۴۱] السنن الکبری، البيهقي، ج۱، ص۴۰۹.
[۴۲] السنن الکبری، البيهقي، ج۱، ص۴۳۱.
[۴۳] السنن الکبری، البيهقي، ج۱، ص۴۳۸.
[۴۴] سنن الدارقطنی، ج۱، ص۳۷.
[۴۵] معرفة علوم الحدیث، حاکم نیشایوری، ص۸۷.
[۴۶] معرفة علوم الحدیث، حاکم نیشایوری، ص۱۸۹.



اخبار مکه فاکهی همواره از منابع مهم تاریخ نگاران و سیره نویسان بوده است و به لحاظ قدمت پس از اخبار مکه ابوالولید ازرقی (م. حدود۲۵۰ق.) جای دارد. پیش از ازرقی و فاکهی، کسانی دیگر نیز آثاری درباره مکه نگاشته‌اند؛ اما آثارشان از میان رفته است.
[۴۷] الفهرست، ابن ندیم، ص۱۲۴.
[۴۸] الفهرست، ابن ندیم، ص۱۲۵.
[۴۹] اخبار مکه، ازرقی، ص۱۰.
[۵۰] دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۸، ص۳۷، «ازرقی».



در اخبار مکه نمایی از پیشینه مذهبی، اجتماعی، سیاسی، قضایی، ادبی، معماری و عمرانی مردم مکه از آغاز تا روزگار زندگانی نویسنده آمده است. بسیاری از منابع مکتوب تاریخی و نیز روایی، تفسیری و فقهی وامدار این کتاب هستند. نویسندگان این آثار، به گزارش‌های فاکهی استناد جسته یا بخش‌هایی از کتاب او را گزارش کرده‌اند. شماری از این آثار عبارتند از: الاستیعاب نوشته ابوعمر بن عبدالبر القرطبی (م. ۴۶۳ق.) ، معجم ما استعجم نوشته ابوعبید بکری (م. ۴۸۷ق.)، معجم البلدان نوشته یاقوت حموی (م. ۶۲۶ق.)، العقد الثمین و نیز شفاء الغرام باخبار البلد الحرام نوشته تقی الدین محمد بن احمد فاسی
[۵۲] العقد الثمین، فاسی، ج۱، ص۱۸.
[۵۳] العقد الثمین، فاسی، ج۱، ص۱۹.
(م. ۸۳۲ق.)، فتح الباری، الاصابه، تهذیب التهذیب و تغلیق التعلیق نوشته ابن حجر عسقلانی (م. ۸۵۲ق.)، الدر المنثور، تاریخ الخلفاء و الجامع الکبیر نوشته جلال الدین سیوطی
[۵۴] اخبار مکه، ازرقی، ص۳۵.
[۵۵] اخبار مکه، ازرقی، ص۳۹.
(م. ۹۱۱ق.).


کتاب فاکهی در مقایسه با کتاب ازرقی که هم روزگار او بوده است، مباحث و موضوعات و جزئیات دقیق بیشتری دارد.
[۵۶] العقد الثمین، فاسی، ج۱، ص۴۱۱.
[۵۷] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۵۱.
آن چه امروز از اخبار مکه فاکهی در دست است، تنها نیمه دوم آن است. همین نیمه موجود به ۴۲۵ موضوع و مسئله می‌پردازد و نزدیک به ۳۰۰۰ گزارش دارد.
[۵۸] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۳.

محمد بن احمد فاسی و برخی دیگر این کتاب را بسیار مفید و برتر از اخبار مکه ازرقی و کفایت بخش از آن خوانده و به درستی بر این باورند که در این اثر مطالب بسیار هست که در کتاب ازرقی نیست.
[۵۹] العقد الثمین، فاسی، ج۱، ص۴۱۱.
[۶۰] مجلة العرب، ج۲۴، ص۲۹۷، «تاریخ جزیرة العرب».
کتاب فاکهی به لحاظ فقهی نیز غنای بیشتری دارد و به گونه‌ای گسترده‌تر به فقه حج پرداخته است.
[۶۱] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۴۷.
[۶۲] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۷۸.
روایت‌های کتاب فاکهی نیز همانند کتاب ازرقی با سلسله سند همراه است. البته اسناد فاکهی تنوع و فراوانی بیشتر دارد؛ زیرا بسیاری از اسناد کتاب ازرقی به جدش می‌رسد و تنها از یک طریق است، اما طرق و مشایخ روایت‌های فاکهی پرشمارند. به نظر می‌رسد فاکهی ظرافت‌های دانش حدیث را بیشتر مراعات کرده است. او چگونگی دریافت حدیث را نیز به دقت برشمرده است. برای مثال اگر حدیث را از جایی شنیده یا برگرفته و به شیخ حدیث عرضه کرده، خواننده را از آن آگاه نموده
[۶۳] اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۱۶۰.
و اگر خود، حدیث را شنیده، به آن تصریح کرده است.
[۶۴] اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۲۲۲.
گاه جای شنیدن حدیث را معرفی کرده
[۶۵] اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۱۳۴.
[۶۶] اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۱۳۵.
و گاه تصحیفی را که به سند یا متن حدیث راه یافته، بازشناخته و به خواننده یادآور گشته است.
[۶۷] اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۳۴.
[۶۸] اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۳۰.
او روایت‌ها را به ترتیب میزان اعتبار صاحبان آن‌ها چیده و معمولا حدیث پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را پیش از دیگر روایت‌ها جای داده است.


برخی منابع مکتوب کتاب فاکهی، اکنون در دسترس نیستند و بخش عمده آن‌ها تنها به واسطه گزارش‌های او محفوظ مانده است. مصحح در مقدمه کتاب، از این منابع و موضوع آن‌ها یاد کرده و اخباری را نشان داده که تنها فاکهی گزارش نموده و بدین طریق آن‌ها را از نابودی رهانیده است. از آن جمله است برخی منابع در موضوع مکه؛ همانند آثاری از محمد بن عمر واقدی (۱۳۰ـ۲۰۷ق.) و زبیر بن بکار (۱۷۲ـ۲۵۶ق.) و نیز منابعی در حدیث و سیره و شعر و ادب.
[۶۹] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۴.
[۷۰] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۵.
[۷۱] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۵۰.



بنای کتاب فاکهی بر گزارش اخبار و آثار است. او ادله دیدگاه‌ها را بر می‌شمرد و گزینش و داوری را بر عهده خواننده می‌گذارد. این ویژگی به ویژه در مباحث فقهی حج، از قبیل احرام، طواف، سعی و وقوف در عرفات آشکار است.
محتوا و ترتیب مباحث در کتاب فاکهی بسیار همانند اخبار مکه ازرقی است. با وجود این، فاکهی از آن کتاب یاد نکرده است. وی سال‌ها پس از ازرقی زنده بوده و کتاب ازرقی در آن روزگار در مکه شهرت داشته است. بدین روی، نمی‌توان اقتباس فاکهی از کتاب ازرقی را نادیده انگاشت.
[۷۲] مجلة العرب، ج۲۴، ص۲۹۷، «تاریخ جزیرة العرب».
البته او از جد ابوالولید ازرقی، احمد بن محمد ازرقی
[۷۳] الاکمال، علي بن هبة الله، ج۱، ص۱۵۲.
(م. حدود۲۱۷/۲۲۲ق.)
[۷۵] العقد الثمین، فاسی، ج۳، ص۱۷۷.
که بر پایه یک دیدگاه، صاحب اصلی کتاب اخبار مکه ازرقی
است،
[۷۶] اخبار مکه، ازرقی، ص۱۶.
[۷۷] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۵۲.
با واسطه کسانی جز نواده‌اش روایت کرده است.
[۷۸] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۵۹.
[۷۹] اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۲۷۷.
[۸۰] اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۱۲۷.
مصحح اخبار مکه فاکهی با ادله‌ای احتمال می‌دهد فاکهی و ابوالولید ازرقی، هر دو، از منبع یا منابعی مشترک بهره و الگو گرفته‌اند. همچنین وی بر این باور است که فاکهی از آن رو که کتاب ازرقی را ناقص می‌دانسته، به تالیف کتاب خود دست زده است.
[۸۱] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۵۱.
[۸۲] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۵۴.
وستنفلد، نخستین مصحح کتاب، بر آن است که فاکهی از کتاب ازرقی بسیار گزارش نموده، گر چه از او یاد نکرده است.
از محتوای کتاب برمی آید که فاکهی برای گرد آوردن آگاهی‌هایش رنج بسیار برده است. او پاره‌ای از این آگاهی‌ها را خود فراهم کرده است. مثلا مساحت برخی جاها و اندازه بعضی از چیزها را خود به دست آورده است. برای نمونه، بارها حجرالاسود را وجب کرده یا فاصله میان حجر و زمین را با دست خود اندازه گرفته و روز و ساعت این کار را ثبت کرده است. نیز برخی فواصل میان جای‌های مکه و مسجدالحرام را با پای خود محاسبه کرده است.
[۸۳] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۱۳۵.
[۸۴] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۱۳۶.
اندازه گیری‌ها و آگاهی‌های دقیق و سودمند فاکهی در وصف مسجدالحرام، کعبه، صفا و مروه، عرفات، مزدلفه، و فاصله میان آن‌ها و آگاهی‌های ارزشمند همانند آن، مصحح کتاب را به این پندار واداشته که این گونه آگاهی‌ها با همت و سرمایه حکومت وقت تهیه و در دفاتری ثبت شده است و فاکهی و ازرقی از این دفاتر برای کتاب خود سود برده‌اند، بی آن که به منبع خویش اشاره کنند.
[۸۵] اخبار مکه، فاکهی،ج۱، ص۵۴.



با نگاه به منابعی که از نیمه گمشده این کتاب گزارش کرده‌اند، می‌توان حدس زد که این اثر درباره تاریخ و نسب شناسی قبایل و طوایف مکه و سیره نبوی بوده است. نمایی از فصل‌های نیمه موجود کتاب بدین قرار است:
۱. حجرالاسود و ویژگی‌های ظاهری، گذشته، و آداب زیارت و استلام آن.
[۸۶] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۸۱.
[۸۷] اخبار مکه، فاکهی،ج۱، ص۱۶۰.

۲. ملتزم، جایگاه معنوی آن و چگونگی دعا و تضرع در این مکان مقدس.
[۸۸] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۱۶۰.
[۸۹] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۱۸۶.

۳. کعبه، پیشینه آن، طواف، فضیلت طواف، برخی احکام فقهی طواف بر پایه مذهب نویسنده و آداب طواف در روزگاران پیش از اسلام.
[۹۰] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۱۸۶.
[۹۱] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۶۸.

۴. اهمیت و فضیلت حج، شرایط استطاعت، جایگاه معنوی حاجیان در پیشگاه الهی و برخی احکام اخلاقی و فقهی حج.
[۹۲] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۴۳۸.
[۹۳] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۶۸.

۵. مقام ابراهیم علیه‌السّلام و جایگاه معنوی، ویژگی‌ها و تغییرات ظاهری‌اش در دوره‌های تاریخی، تفسیر و شان نزول برخی آیات و روایتی درباره حضرت مهدی
[۹۴] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۴۴۰.
[۹۵] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۴۸۳.

۶. چاه زمزم، فضیلت، نام‌ها، اوصاف، پیشینه تاریخی و نقش آن، و سقایت حجگزاران در ساختار سیاسی و اجتماعی و نظام قبیله‌ای.
[۹۶] اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۵.
[۹۷] اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۸۶.

۷. مسجدالحرام، فضیلت، حدود و ویژگی‌های آن، اشیای موجود در آن، تغییرات این ساختمان در طول تاریخ، و مهم‌ترین احکام فقهی نماز گزاران، زائران و حاجیان.
[۹۸] اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۸۶.
[۹۹] اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۲۰۹.

۸. صفا و مروه و مساحت دقیق آن‌ها، سعی، تاریخ صفا و مروه، و برخی آداب و اندیشه‌های روزگار جاهلیت.
[۱۰۰] اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۲۰۹.
[۱۰۱] اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۲۴۶.

۹. حرم، حدود و نشانه‌ها و پیشینه تاریخی آن، نام‌های مکه، حکمرانان مکه، صحابیان درگذشته در آن سرزمین و بزرگان ساکن در آن دیار، رویداد‌های سیاسی مکه، رخدادهای دیگر مکه در روزگاران گذشته، سروده‌های شاعران در وصف مکه، متن خطبه‌های برخی بزرگان در مکه، و آداب و رسوم مکیان.
[۱۰۲] اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۲۴۶.
[۱۰۳] اخبار مکه، فاکهی،ج۲ ص۳۸۷.
[۱۰۴] اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۱.
[۱۰۵] اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۱۵۶.

۱۰. چگونگی اداره مکه در جاهلیت و اسلام، حکمرانان وفات یافته در آن سرزمین و برخی کارهای آنان، قاضیان مکه، قبیله ثقیف، و این روایت از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم : «هرکس مرا پس از مرگم زیارت کند، گویی در روزگار زندگانی‌ام دیدارم کرده است.»
[۱۰۶] اخبار مکه، فاکهی، روایت۱۹۱۸، ج۳، ص۱۵۷.
[۱۰۷] اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۲۰۸.

۱۱. «نخستین»‌های مکه، مثلا نخستین کسی که بر منبر رفت.
[۱۰۸] اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۲۰۸.
[۱۰۹] اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۲۴۳.

۱۲. احکام مالی و قضایی حرم و مکه همانند حکم خرید و فروش خانه‌های مکه و کسانی که نباید در مکه سکنا گزینند.
[۱۱۰] اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۲۴۳.
[۱۱۱] اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۲۵۹.

۱۳. محله‌های مکه، جای زندگی قبیله‌ها، نام خانه‌ها و رویدادهای تاریخی مربوط به آن‌ها.
[۱۱۲] اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۲۰۳.
[۱۱۳] اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۲۶۳.

۱۴. حدود حرم از منظر قضایی و جزایی و احکامی از قبیل اخراج فرد مسلمان از مکه، حکم قاتلی که به حرم پناه می‌برد، و قطع درختان حرم و شکار و جز آن.
[۱۱۴] اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۳۵۳.
[۱۱۵] اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۳۹۲.

۱۵. مکان‌هایی که نمازگزاردن در آن‌ها مستحب است، مساجد مقدس آغاز اسلام، وادی محصب، گورستان‌ها، و روایت‌هایی از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم درباره استحباب زیارت اهل قبور.
[۱۱۶] اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۵.
[۱۱۷] اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۹۴.

۱۶. چاه‌ها، چشمه‌ها و آبگیرهای مکه، و جایگاه آب در وضعیت اقتصادی، سیاسی و اجتماعی مکیان قدیم.
[۱۱۸] اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۹۶.
[۱۱۹] اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۱۲۸.

۱۷. راه‌ها، خیابان‌ها، دره‌ها و پستی و بلندی‌های مکه و حرم، و مکان‌های تاریخی و رویدادهای مهم آن‌ها.
[۱۲۰] اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۱۲۹.
[۱۲۱] اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۲۴۶.

۱۸. سرزمین منا، اشیا و احکام مربوط به آن، مساحت دقیق منا، و مسجد منا.
[۱۲۲] اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۲۴۶.
[۱۲۳] اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۳۱۱.

۱۹. مشعر الحرام و وجه نامیدن آن به مزدلفه، فضیلت و احکام و راه‌های آن، و مسجد مشعر الحرام و فاصله دقیق آن تا عرفات.
[۱۲۴] اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۳۱۱.
[۱۲۵] اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۳۲۹.

۲۰. عرفات و جایگاه معنوی و حدود و احکام آن، مسجد عرفات، فضیلت دعا و روزه در عرفه، و وقوف پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در آن.
[۱۲۶] اخبار مکه، فاکهی، ج۵، ص۵.
[۱۲۷] اخبار مکه، فاکهی، ج۵، ص۵۶.

۲۱. مکان‌های نام آور پیرامون مکه مانند مساجد تنعیم و جعرانه و حدیبیه، جاهایی که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و اصحاب به قصد نبرد بدان جا رفته‌اند، و عمره‌های آن حضرت.
[۱۲۸] اخبار مکه، فاکهی، ج۵، ص۵۶.
[۱۲۹] اخبار مکه، فاکهی، ج۵، ص۱۰۹.



تنها نسخه خطی کتاب، بخش دوم را در بر دارد و در کتابخانه لیدن هلند نگهداری می‌شود. فردینال وستنفلد (H. F. Wustenfeld) خاورشناس آلمانی (۱۸۰۸ـ۱۸۹۸م.) گزیده‌ای از کتاب را از روی همین نسخه نخستین بار به سال ۱۸۵۸م. در مجموعه‌ای ویژه تاریخ مکه با عنوان Die chroniken der stadt Mekka در لایپزیک به چاپ رساند. این چاپ چند بار در لبنان افست شده است.
[۱۳۰] معجم المطبوعات العربیه، يوسف اليان سركيس، ج۲، ص۱۹۱۸.
[۱۳۱] التاریخ و المورخون، محمد الحبيب الهيله، ص۲۲.
[۱۳۲] التاریخ و المورخون، محمد الحبيب الهيله، ص۲۳.

چاپ دیگر کتاب رهاورد کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش است که با بهره جستن از نسخه کتابخانه لیدن و گزارش‌های منابع معتبر دیگر از این اثر، آن را تصحیح و به سال ۱۹۸۶م. در مکه مکرمه، مکتبة و مطبعة النهضة الحدیثه چاپ کرده و مقدمه‌ای مفصل درباره فاکهی و کتاب او و نیز تصاویری از نسخه خطی کتاب بدان افزوده است. وی در پانوشت‌ها نیز توضیحاتی پردامنه نگاشته است. برای مثال، به میزان اعتبار سندی یکایک روایت‌های کتاب اشاره کرده، معنای واژگان دشواریاب متن کتاب را نوشته و برخی تصحیف و تحریف‌ها را که به باور او به کتاب راه یافته، نشان داده است.
نسخه چاپی، سه بخش افزوده دارد که مصحح فراهم آورده است. در بخش نخست کوشیده است به قدر امکان، نیمه گمشده را از منابع دیگر پس از کتاب فاکهی که از آن گزارش کرده‌اند، بازشناسد و گزارش‌ها را به ترتیبی که در کتاب‌های همانند به چشم می‌آید، کنار هم نهد. رهاورد مصحح بازیابی ۲۳۳ روایت است که بیشترین آن‌ها را از کتاب شفاءالغرام و العقد الثمین، فاسی و سپس آثار ابن حجر همچون الاصابه یافته است. بخش نخست با روایتی از امام صادق علیه‌السّلام درباره ساخت کعبه به فرمان خدا آغاز می‌شود و آن گاه به مباحثی از این دست می‌پردازد: ماجرای ابراهیم و اسماعیل و هاجر: در سرزمین مکه، پدید آمدن زمزم، بازسازی و تغییرات کعبه در دوره‌های گوناگون تاریخ، پوشش کعبه، نسب شناسی مهم‌ترین قبایل و طوایف ساکن مکه و آداب و رسوم آن‌ها، برخی نبرد‌های نام آور، حکمرانان مکه، آداب پای نهادن به کعبه، و برخی مباحث تاریخی مهم مانند فتح مکه.
[۱۳۳] اخبار مکه، فاکهی، ج۵، ص۱۱۹.
[۱۳۴] اخبار مکه، فاکهی، ج۵، ص۲۳۹.

بخش افزوده دوم، تصویرهایی است که مصحح از مکان‌ها و جای‌های مهم مکه در روزگار کنونی فراهم آورده و با توضیحاتی مختصر همراه کرده است. وی در بخش افزوده سوم کوشیده است با بهره جستن از آگاهی‌های فاکهی، دو نقشه ترسیم کند. در نقشه نخست، راه‌ها و پستی و بلندی‌های منطقه مکه را در سده سوم نشان داده و در نقشه دوم، جای زندگی قبایل و طوایف را در مکه و پیرامون آن و نیز در‌های مسجدالحرام را ترسیم کرده است.
[۱۳۵] اخبار مکه، فاکهی، ج۵، ص۲۳۹.

این کتاب در شش جلد به چاپ رسیده و جلد ششم حاوی فهرست‌های مصحح است.


اخبار مکه: الازرقی (م. ۲۴۸ق.) ، بیروت، دار الاندلس، ۱۴۱۶ق؛ اخبار مکه: الفاکهی (م. ۲۷۹ق.) ، به کوشش ابن دهیش، مکه، النهضة الحدیثه، ۱۴۰۷ق؛ الاصابه: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.) ، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛ الاکمال: علی بن هبة الله بن ماکولا (م. ۴۷۵ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق؛ الانساب: عبدالکریم السمعانی (م. ۵۶۲ق.) ، به کوشش عبدالله عمر، بیروت، دار الجنان، ۱۴۰۸ق؛ التاریخ الصغیر: البخاری (م. ۲۵۶ق.) ، به کوشش محمود ابراهیم، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛ التاریخ و المورخون بمکه: محمد الحبیب الهیله، مکه، مؤسسة الفرقان، ۱۹۹۴م؛ تهذیب التهذیب: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۴ق؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی: زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، ۱۳۷۲ش؛ سنن الدارقطنی: الدارقطنی (م. ۳۸۵ق.) ، به کوشش مجدی الشوری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق؛ السنن الکبری: البیهقی (م. ۴۵۸ق.) ، بیروت، دار الفکر؛ شفاء الغرام: محمد الفاسی (م. ۸۳۲ق.) ، به کوشش مصطفی محمد، مکه، النهضة الحدیثه، ۱۹۹۹م؛ العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: محمد الفاسی (م. ۸۳۲ق.) ، به کوشش محمد حامد، بیروت، الرساله، ۱۴۰۶ق؛ الفهرست: ابن الندیم (م. ۴۳۸ق.) ، به کوشش تجدد؛ کشف الظنون: حاجی خلیفه (م. ۱۰۶۷ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۳ق؛ مجلة العرب (ماهنامه): ریاض؛ معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. ۶۲۶ق.) ، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م؛ معجم المطبوعات العربیه: یوسف الیان سرکیس (م. ۱۳۵۱ق.) ، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۰ق؛ معرفة علوم الحدیث: الحاکم النیشابوری (م. ۴۰۵ق.) ، به کوشش سید معظم حسین و دیگران، بیروت، دار الآفاق الحدیث، ۱۴۰۰ق؛ المنمق: ابن حبیب (م. ۲۴۵ق.) ، به کوشش احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۵ق.
Die chroniken der stadt Mekka Heinrich Ferdinand Wuestenfeld، II، Auszuge aus alـFakihi، lipzig ۱۸۵۹.


۱. الفهرست، ابن ندیم، ص۱۲۲.
۲. العقد الثمین، فاسی، ج۱، ص۴۱۰.
۳. العقد الثمین، فاسی، ج۱، ص۴۱۱.
۴. الاصابه، ابن حجر، ج۱، ص۱۷۸.    
۵. الاصابه، ابن حجر، ج۱، ص۲۶۵.    
۶. الاصابه، ابن حجر، ج۲، ص۴۷۸.    
۷. الاصابه، ابن حجر، ج۵، ص۲۸۵.    
۸. الاصابه، ابن حجر، ج۸، ص۴۸۰.    
۹. کشف الظنون، حاجی خلیفه، ج۱، ص۳۰۶.
۱۰. المنمق، ابن حبیب، ص۲۵۸.    
۱۱. تهذیب التهذیب، ابن حجر، ج۴، ص۱۵۴.
۱۲. تهذیب التهذیب، ابن حجر، ج۷، ص۱۳۲.
۱۳. معجم البلدان، حموی، ج۱، ص۲۹۸.    
۱۴. معجم البلدان، حموی، ج۱، ص۳۰۲.    
۱۵. اخبار مکه، فاکهی، ص۱۱.
۱۶. اخبار مکه، فاکهی، ص۳۲.
۱۷. مجلة العرب، ج۸، ص۸۰۱-۸۱۵، «مکه و اخبارها».
۱۸. العقد الثمین، فاسی، ج۱، ص۴۱۰.
۱۹. العقد الثمین، فاسی، ج۱، ص۴۱۱.
۲۰. الانساب، سمعانی، ج۴، ص۲۳۵.
۲۱. الانساب، سمعانی، ج۴، ص۱۳۲.    
۲۲. الاکمال، علي بن هبة الله، ج۶، ص۳۶۰.
۲۳. الاکمال، علي بن هبة الله، ج۷، ص۲۴۴.
۲۴. تهذیب التهذیب، ابن حجر، ج۱، ص۱۸.
۲۵. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۲.
۲۶. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۱۱-۱۲.
۲۷. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۴۷۶.
۲۸. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۴۷۷.
۲۹. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۱۴.
۳۰. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۲۸۳.
۳۱. اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۸.
۳۲. اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۱۳۴.
۳۳. اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۱۳۴.
۳۴. اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۱۳۵.
۳۵. اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۲۸۳.
۳۶. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۵۸.
۳۷. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۶۰.
۳۸. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۷۰.
۳۹. السنن الکبری، البيهقي، ج۱، ص۲۸.
۴۰. السنن الکبری، البيهقي، ج۱، ص۳۹۸.
۴۱. السنن الکبری، البيهقي، ج۱، ص۴۰۹.
۴۲. السنن الکبری، البيهقي، ج۱، ص۴۳۱.
۴۳. السنن الکبری، البيهقي، ج۱، ص۴۳۸.
۴۴. سنن الدارقطنی، ج۱، ص۳۷.
۴۵. معرفة علوم الحدیث، حاکم نیشایوری، ص۸۷.
۴۶. معرفة علوم الحدیث، حاکم نیشایوری، ص۱۸۹.
۴۷. الفهرست، ابن ندیم، ص۱۲۴.
۴۸. الفهرست، ابن ندیم، ص۱۲۵.
۴۹. اخبار مکه، ازرقی، ص۱۰.
۵۰. دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۸، ص۳۷، «ازرقی».
۵۱. شفاء الغرام، فاسی، ج۱، ص۲۳.    
۵۲. العقد الثمین، فاسی، ج۱، ص۱۸.
۵۳. العقد الثمین، فاسی، ج۱، ص۱۹.
۵۴. اخبار مکه، ازرقی، ص۳۵.
۵۵. اخبار مکه، ازرقی، ص۳۹.
۵۶. العقد الثمین، فاسی، ج۱، ص۴۱۱.
۵۷. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۵۱.
۵۸. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۳.
۵۹. العقد الثمین، فاسی، ج۱، ص۴۱۱.
۶۰. مجلة العرب، ج۲۴، ص۲۹۷، «تاریخ جزیرة العرب».
۶۱. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۴۷.
۶۲. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۷۸.
۶۳. اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۱۶۰.
۶۴. اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۲۲۲.
۶۵. اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۱۳۴.
۶۶. اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۱۳۵.
۶۷. اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۳۴.
۶۸. اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۳۰.
۶۹. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۴.
۷۰. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۵.
۷۱. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۵۰.
۷۲. مجلة العرب، ج۲۴، ص۲۹۷، «تاریخ جزیرة العرب».
۷۳. الاکمال، علي بن هبة الله، ج۱، ص۱۵۲.
۷۴. التاریخ الصغیر، بخاری، ج۲، ص۲۹۷.    
۷۵. العقد الثمین، فاسی، ج۳، ص۱۷۷.
۷۶. اخبار مکه، ازرقی، ص۱۶.
۷۷. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۵۲.
۷۸. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۵۹.
۷۹. اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۲۷۷.
۸۰. اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۱۲۷.
۸۱. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۵۱.
۸۲. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۵۴.
۸۳. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۱۳۵.
۸۴. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۱۳۶.
۸۵. اخبار مکه، فاکهی،ج۱، ص۵۴.
۸۶. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۸۱.
۸۷. اخبار مکه، فاکهی،ج۱، ص۱۶۰.
۸۸. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۱۶۰.
۸۹. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۱۸۶.
۹۰. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۱۸۶.
۹۱. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۶۸.
۹۲. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۴۳۸.
۹۳. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۶۸.
۹۴. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۴۴۰.
۹۵. اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۴۸۳.
۹۶. اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۵.
۹۷. اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۸۶.
۹۸. اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۸۶.
۹۹. اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۲۰۹.
۱۰۰. اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۲۰۹.
۱۰۱. اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۲۴۶.
۱۰۲. اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۲۴۶.
۱۰۳. اخبار مکه، فاکهی،ج۲ ص۳۸۷.
۱۰۴. اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۱.
۱۰۵. اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۱۵۶.
۱۰۶. اخبار مکه، فاکهی، روایت۱۹۱۸، ج۳، ص۱۵۷.
۱۰۷. اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۲۰۸.
۱۰۸. اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۲۰۸.
۱۰۹. اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۲۴۳.
۱۱۰. اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۲۴۳.
۱۱۱. اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۲۵۹.
۱۱۲. اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۲۰۳.
۱۱۳. اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۲۶۳.
۱۱۴. اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۳۵۳.
۱۱۵. اخبار مکه، فاکهی، ج۳، ص۳۹۲.
۱۱۶. اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۵.
۱۱۷. اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۹۴.
۱۱۸. اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۹۶.
۱۱۹. اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۱۲۸.
۱۲۰. اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۱۲۹.
۱۲۱. اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۲۴۶.
۱۲۲. اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۲۴۶.
۱۲۳. اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۳۱۱.
۱۲۴. اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۳۱۱.
۱۲۵. اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۳۲۹.
۱۲۶. اخبار مکه، فاکهی، ج۵، ص۵.
۱۲۷. اخبار مکه، فاکهی، ج۵، ص۵۶.
۱۲۸. اخبار مکه، فاکهی، ج۵، ص۵۶.
۱۲۹. اخبار مکه، فاکهی، ج۵، ص۱۰۹.
۱۳۰. معجم المطبوعات العربیه، يوسف اليان سركيس، ج۲، ص۱۹۱۸.
۱۳۱. التاریخ و المورخون، محمد الحبيب الهيله، ص۲۲.
۱۳۲. التاریخ و المورخون، محمد الحبيب الهيله، ص۲۳.
۱۳۳. اخبار مکه، فاکهی، ج۵، ص۱۱۹.
۱۳۴. اخبار مکه، فاکهی، ج۵، ص۲۳۹.
۱۳۵. اخبار مکه، فاکهی، ج۵، ص۲۳۹.



حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«اخبار مکه فاکهی».    



جعبه ابزار