احکام و خصائص الحرمین (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
احکام و خصائص الحرمین المکی و المدنی فی الفقه الاسلامی، از منابع معاصر در تاریخ و فقه تطبیقی
حرمین، نوشته
علی احمد یحیی القاعدی است. این کتاب در اصل رساله دکترای نویسنده است که به رسم رساله‌های دانشگاهی، مقدماتی درباره موضوع، پیشینه و روش این پژوهش را در بر می‌گیرد. با این‌که موضوع محوری کتاب، طرح دیدگاه‌ها و مسائل فقهی است، تاریخ و توسعه‌های
حرمین نیز در آن تحلیل شده است. این بررسی‌ها با بیان دیدگاه‌های فقیهان مذاهب چهارگانه اهل‌سنت و یادکرد فضیلت‌ها و ویژگی‌های معنوی
حرمین همراه گشته است.
این ویژگی‌ها را در کتاب حاضر می‌توان یافت: گستردگی و جامعیت در ارائه یک دوره معارف
حج و
حرمین، گزارش سخنان فقیهان چهارگانه اهل‌سنت، توجه به نمودار و جداول،
همراه کردن گزارش‌های تاریخی با مسائل فقهی، گزارش تحلیلی از تعمیرها و توسعه‌های
حرمین،
تبویب و تدوین مناسب و منطقی، و فراوانی و غنای منابع و مآخذ.
کتاب در پنج باب و فصول بسیار تدوین گشته است. در بابی با عنوان مقدمه، این موضوعات بیان شده‌اند: سیر تاریخی بنای کعبه و تعمیر و توسعه
مسجدالحرام، حفر
زمزم از
روزگار جاهلیت تا دوران
آل سعود همراه گزارشی تاریخی از مناصب کعبه،
پرده کعبه، مقامات چهارگانه، تاریخ تعمیر و توسعه
مسجدالنبی، ظهور بدعت‌ها در
حرمین، و پاسخ به شبهات خاورشناسان.
نویسنده در گفتار پیرامون عمارت و بازسازی‌ها، نوسازی‌ها و توسعه‌های مسجدالحرام در روزگار خلفای اموی و عباسی، اطلاعات منابع تاریخی مکه مانند
اخبار مکه ازرقی (م،
۲۴۸ق) و
اخبار مکه فاکهی (م.
۲۷۹ق) را تلخیص و گزارش نموده
و سپس از آغاز و پایان توسعه به دست سلطان سلیم‌خان عثمانی در سال
۹۷۹ق و اتمام آن به دست سلطان مرادخان در
۹۸۹ق سخن گفته است.
نیز ویژگی‌های توسعه اول و دوم مسجدالحرام در روزگار آل سعود را بیان کرده است. توسعه اول مسجدالحرام با فرمان
ملک سعود بن عبدالعزیز در سال
۱۳۷۵ق آغاز گشت و در چهار مرحله همه بخش‌ها و اجزای مسجدالحرام تغییر و توسعه داده شد.
توسعه دوم در روزگار ملک فهد بن عبدالعزیز انجام گرفت
و
مروه نیز تغییر اساسی یافت.
در این توسعه، مساحت مسجد به ۳۵۶۰۰۰ متر مربع رسید.
احداث طبقات مختلف و ستون‌های فراوان (۱۴۵۳ ستون.) و گسترش باب‌ها (۴۱ باب) از ویژگی‌های این توسعه هستند.
در بررسی بناها و توسعه‌های مسجدالنبی نیز اطلاعاتی کلی درباره بنای اولیه روزگار نبوی و بنای دوران
عمر بن خطاب و
عثمان و خلفای پسین ارائه شده است.
از بنای مسجدالنبی پس از آتش‌سوزی سال
۸۸۶ق به دست
سلطان قایتبای از سلاطین
ممالیک مصر تا تعمیر و توسعه به دست
عبدالمجیدخان عثمانی ۳۸۷ سال فاصله بود. سلطان عثمانی با فرستادن مهندسان، کارشناسان، نجاران و کارگران و آماده ساختن وسایل و امکانات مورد نیاز در
۱۲۶۵ق به تعمیر و توسعه مسجد پرداخت و در سال
۱۲۷۷ق آن را به پایان رساند.
مسجدالنبی در روزگار آل سعود تاکنون سه توسعه داشته است: توسعه اول به سال
۱۳۷۰ق در روزگار
ملک عبدالعزیز،
توسعه دوم در روزگار
ملک فیصل و توسعه سوم در روزگار
ملک فهد.
در مجموع، مساحت مسجدالنبی بسیار گسترده شد و به ۲۳۵۰۰۰ متر مربع رسید.
اکنون مساحت مسجد و صحن اطراف آن ۴۰۰۵۰۰ متر مربع است.
نویسنده در رد ادعای خاورشناسان غربی که سبک معماری اسلامی‌ـ عربی را انکار کرده‌اند، توسعه‌های تاریخی
حرمین و کعبه را دلیل وجود هنر معماری نزد عرب‌ها در همه دوره‌های تاریخی دانسته است.
نیز در این باب از احکام و مناسک
قبله، دیدگاه‌های فقیهان اهل‌سنت درباره استقبال، تعریف قبله، مرکزیت قبله برای امت اسلامی، و استدبار قبله سخن رفته است.
نویسنده از وضع قبله مسجدالنبی پس از هجرت نبوی سخن گفته و نیز به مسائل نجومی قبله و مرکزیت کعبه برای
کره زمین هم اشاراتی کرده است.
باب دوم به فضایل، ویژگی‌ها و احکام
کعبه می‌پردازد و به پشتوانه منابع فقهی و حدیثی، از این مباحث سخن می‌گوید: نکات و فروعی درباره آداب ورود به کعبه، نماز در کعبه، فروش و سرقت پرده کعبه، جایگاه‌های نماز پیامبر در اطراف کعبه، پیوند
حِجر اسماعیل و کعبه، حدود طواف کعبه، طهارت در
طواف کعبه، ویژگی‌های
رکن و مقام ابراهیم،
استلام رکن یمانی و
رکن حجرالاسود، فضیلت‌های
مُلْتَزَم، نگاه به کعبه، ویژگی‌ها و مناسک
آب زمزم و برکات و آثار معنوی آن. چنان‌که از مباحث این باب و دیگر ابواب پیدا است، نویسنده همراه یادکرد مناسک و فروع فقهی، جنبه‌های فضایلی، میراث تاریخی و آداب اخلاقی مربوط به هر موضوع را نیز یاد می‌کند.
از این‌رو، در باب سوم در کنار بیان احکام، مناسک و ویژگی‌های مسجدالحرام، به تفصیل از حدود و تفاوت‌های
حرم مکی و مدنی
، فضیلت‌های نماز و دو چندان شدن پاداش کارهای نیک در مسجدالحرام سخن گفته
و به بیان فروعی خاص چون احکام نذر سفر بیت‌الله
الحرام و تبیین مفهوم
نذر نیز پرداخته است.
باب چهارم در چهار فصل، شرحی تحلیلی از احکام و
حرمت مکه و
حرم مکی در
فقه اسلامی ارائه می‌دهد. مباحث این باب در این قلمرو هستند: نام‌های مکه در قرآن، اقامه حدود در مکه،
قصاص و
قتال در مکه،
بَغی و
بُغات، حمل سلاح در مکه، پای نهادن
مشرکان در
حرم مکی،
صید در
حرم مکی، قطع درخت در مکه، فروش و اجاره خانه‌های
حرم مکه،
خراج بر مزارع مکه، تقسیم اراضی مکه، و انتقال خاک و سنگ مکه.
همین مباحث در باب پنجم درباره
حرم مدنی، ویژگی‌ها و امتیازات مدینه، فضیلت‌های
مسجدالنبی، ویژگی‌های
کوه اُحُد، زیارت
مسجد قبا، زیارت قبور
بقیع و مرقد نبوی از دیدگاه حدیثی و فقهی طرح شده است.
این کتاب در دو جلد در ۹۸۴ صفحه به
زبان عربی در قطع وزیری به سال ۱۴۲۹ق. به اهتمام مؤسسه الریان بیروت منتشر شده است.
دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «احکام و خصائص الحرمین»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۲/۱۵.
