احوال و آثار میر سید علی همدانی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«احوال و آثار و اشعار
میر سید علی همدانی (با شش رساله از وی)»، اثر دکتر محمد ریاض، کتابی است جامع و مفید پیرامون شخصیت، فعالیت‌های علمی، فرهنگی و تبلیغی و همچنین آثار میر سید علی همدانی که به زبان فارسی و در
سال ۱۳۷۰ ش، نوشته شده است.
کتاب با دو مقدمه از مدیر مرکز تحقیقات فارسی
ایران و
پاکستان (با عنوان سخن مدیر) و نویسنده آغاز و مطالب در نه باب، تنظیم شده است.
کتاب حاضر، فشرده مطالب متنی است که در سال ۱۳۴۶ ش، در دانشگاه
تهران ، به عنوان رساله دکتری، از طرف نویسنده، مورد دفاع و تصویب قرار گرفته و رساله سید در باره «فتوت: جوانمردی» نیز پس از تصحیح به آن ضمیمه شده است، با پیشگفتار مبسوطی در پیرامون تعاریف مختلف از فتوت، شرایط، آداب و رسوم آن، و ارتباط آن با ملکات فاضله (
شجاعت ، سخاوت و...) و نمونه‌های عالیه فتوت در عملکردهای
انبیاء ، ائمه و اولیاء و چگونگی ظهور و تکامل و انحطاط نهضت فتوت، تاریخچه آن و تاثیرش در ادب و اخلاق و جریانات اجتماعی و رابطه آن با طریقت
تصوف ، آثار منظوم و منثور درباره آن.
از جمله مزایای کتاب، عبارتند از:
۱. ارائه زندگی نامه شاه همدان به عنوان مصنف،
شاعر ، مبلغ
اسلام و مصلح اجتماعی؛
۲. معرفی در حدود صد اثر از سید به زبان‌های عربی و فارسی و نقد و بررسی نمونه‌هایی از نکات برجسته هرکدام؛
۳. گنجانده شدن مجموعه اشعار و متن چند رساله عربی و فارسی از سید در ضمایم کتاب؛
۴. همراه با متن، چند رساله «فتوتیه» میر سید علی همدانی و مطالبی نیز در باره نهضت فتوت ارائه شده است که به جرئت می‌توان گفت تا این اندازه مباحث جامع، کمتر در یک کتاب تحقیقی عربی یا فارسی که درباره سید نوشته‌اند، پیدا می‌شود.
سخن مدیر، مقدمه‌ای است مفصل، مشتمل بر چکیده مطالب کتاب، برای کسانی که فرصت و حوصله مطالعه تمام آن را ندارند.
در مقدمه نویسنده (با عنوان پیشگفتار) به خلاصه‌ای از ابواب کتاب، اشاره شده است.
سید علی همدانی یکی از نوابغ و شخصیت‌های طراز اول ایرانی است که فعالیت‌های گوناگون دینی، ادبی و فرهنگی او در ایران و در شبه قاره پاکستان و
هند ، تاثیرات اساسی و ارزنده باقی گذاشته و خصوصا در «کشمیر»، رواج و گسترش دین اسلام و زبان و ادبیات فارسی، مرهون مساعی جمیله آن بزرگوار می‌باشد. در باب اول که در ده فصل زیر تنظیم شده است شرح زندگانی و اقدامات رفاهی،
انسان دوستانه و جوانمردانه او، با رعایت اختصار جمع آوری شده است.
در فصل اول، احوال سید در آغاز زندگی تبیین شده است. در این فصل، اطلاعاتی پیرامون اسم و القاب، توجیه القاب، ولادت و زادگاه، نسب و
خانواده،
والدین، تعلیم و تربیت، مجاهدات راه سلوک و اسامی مشایخی که وی از آنان خرقه و اجازه دریافت کرده، ارائه شده است.
در فصل دوم، به مسافرت‌های سید در دوران جوانی پرداخته شده است. مسافرت‌های وی در حدود سال ۷۳۳ ق، شروع شده (در سن ۲۰ سالگی) و تا سال ۷۵۳ ق؛ یعنی ۲۱ سال، ادامه داشته است؛ ازاین رو نویسنده، معتقد است که می‌توان او را از سیاحان بزرگ عالم اسلام دانست. اطلاعاتی که در این فصل، ارائه گردیده، بیشتر از «خلاصة المناقب» یا «مستورات» می‌باشد.
فصل سوم، اتفاقات و نحوه اقامت وی در
همدان را در خود جای داده است. زندگانی بیست ساله سید بعد از بازگشت از مسافرت‌ها تا سال ۷۷۲ ق، به درستی روشن نیست، ولی نویسنده معتقد است که او در این دوره هرج ومرج
تاریخ ایران ، مشغول کارهای علمی، ادبی و ارشاد و تبلیغ حقائق دین مبین بوده است. او در مولد خود،
مسجد و خانقاه بزرگی بنا کرد و در آنجا به
عبادت ، ریاضت، موعظه و تدریس پرداخت.
فصل چهارم، در مورد مهاجرت سید به ختلان (کولاب) می‌باشد. تاریخ دقیق انتقال ایشان به ناحیه ختلان و علت انتخاب آن خطه برای اقامت روشن نیست. نویسنده احتمال داده است پس از مرگ نوشیروان عادل ایلخانی در سال ۷۵۶ ق، شاید با به وجود آمدن ملوک الطوائفی و
جنگ امرای ایران، وی از مولد خود دل تنگ شده و در سال‌های بعدی به ختلان عزیمت کرده است. وی در آنجا مریدان و یاران مخلص پیدا کرده و حاکم ختلان و امرای آن نواحی نسبت به او
احترام زیاد قائل بودند.
اطلاعات مربوط به
مهاجرت سید به کشمیر، در فصل پنجم ارائه شده است. وی در سال ۷۴۰ ق، بار اول وارد کشمیر شده و مدت چند روز اوضاع آن خطه را مطالعه کرده بود. آن موقع در حدود ۱۰ سال می‌گذشت که دین مبین اسلام در آن ناحیه راه پیدا کرده بود. او به نیاز
تبلیغ دین در آن خطه آگاهی پیدا کرده همواره برای این کار علاقه داشت.
در فصل ششم، به نفوذ ایشان نزد پادشاهان، حکام و امرای وقت اشاره شده است. به اعتقاد نویسنده، وی با سایر پادشاهان، حکام و امرای مختلف
کشمیر و نواحی ایران، روابط دامنه دار داشته و در این مورد در بعضی از مراجع و نیز کتب او اشاراتی موجود است.
ایام آخر زندگانی سید، در فصل هفتم به تصویر کشیده شده است. در این فصل، مطالبی پیرامون تاریخ درگذشت، چند ماده تاریخ برای وفات وی، جای درگذشت، تدفین ایشان، نزاع مریدان، حمل
تابوت به ختلان و کیفیت مزار ایشان، بیان شده است.
فصل هشتم، درباره فرزندان، احفاد، اعقاب و یاران سید می‌باشد.
در باب دوم، سید علی همدانی به عنوان یکی از نویسندگان بزرگ و سرایندگان متوسط عرفانی معرفی شده و ضمن اشاره به سبک نگارش وی، کتب و رسائل فارسی و عربی و
شعر او مورد بررسی و تجزیه و
تحلیل قرار گرفته است. کتب و رسائل سید که به آن‌ها دسترسی پیدا نشد نیز اجمالا ذکر گردیده تا کیفیت همه آثار او در نظر گرفته شده باشد. در این مورد، کیفیت نسخ خطی، عکسی، چاپی، تراجم و... نیز بیان و مطرح شده است.
از جمله آثار مزبور، عبارتند از:
ذخیرة الملوک؛ مرآت التائبین؛ اوراد فتحیه؛ سیر الطالبین؛ ذکریه؛ مکتوبات امیریه؛ عقلیه؛ داوودیه؛ رساله بهرامشاهیه؛ واردات امیریه؛ ده قاعده؛ چهل مقام صوفیه؛ همدانیه؛ رساله اعتقادیه؛ رساله عقبات یا قدوسیه؛ رساله مشیت؛ حقیقت ایمان؛ سیر و سلوک؛ حل الفصل؛ نسبت خرقه درویشی؛ درویشیه؛ آداب المریدین؛ انسان نامه (قیافه نامه)؛ نوریه؛ وجودیه تلقینیه؛ آداب
سفره ؛
حقیقت نور و تفاصیل انوار؛ اختیارات منطق الطیر (هفت وادی)؛ اسناد حلیه حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ؛ اقرب الطریق اذا لم یوجد الرفیق؛ فی السواد اللیل و لبس الاسواد؛ معاش السالکین؛ مرادات دیوان حافظ؛ منهاج العارفین؛ اقوال در علم طب و کیمیا و...
شرح اسماء الحسنی؛ اسرار النقطة؛ المودة فی القربی و اهل العبا؛ روضة الفردوس؛ منازل السالکین؛ فی العلماء الدین؛ رسالة الاوراد؛ صفة الفقراء؛ الانسان الکامل؛ طالقانیة؛ الناسخ و المنسوخ فی القرآن المجید؛ تفسیر حروف المعجم؛ فی خواص اهل الباطن؛ اربعین امیریة؛ اربعین فی فضائل امیرالمؤمنین علیه‌السّلام و
اهل بیت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و...
کتب و رسائلی که اشتباها به علی همدانی منسوب کرده‌اند، از جمله: اسرار
وحی ؛ رساله سلسله نامه؛ رساله «انوار» یا «نوریه»، رساله کشف الحقایق؛ مکارم اخلاق؛ غایة المکان فی درایة الزمان.
بعضی از رسائل که بدون اسم در فهرست‌ها به نام علی همدانی مذکور است و...
باب سوم در سه فصل، به مسلک فتوت و تصحیح و تحشیه رساله «فتوتیه» میر سید علی اختصاص یافته است. عنوان فصول، عبارتند از: مقدمه‌ای درباره «فتوت»، سخنی درباره رساله «فتوتیه» و تعلیقات بر رساله فتوتیه.
مشارب الاذواق، مرادات
دیوان حافظ، مجموعه اشعار میر سید علی همدانی، رساله درویشیه، السبعین فی فضائل امیرالمؤمنین علیه‌السّلام و رساله ذکریه، عنوان سایر ابواب کتاب می‌باشد.
فهرست مطالب در ابتدای کتاب آمده است. در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع، توضیحات مفیدی در مورد اعلام مذکور در متن، ارائه گردیده است.
نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
