• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

احوال و آثار میر سید علی همدانی‌ (کتاب)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



«احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی (با شش رساله از وی)»، اثر دکتر محمد ریاض، کتابی است جامع و مفید پیرامون شخصیت، فعالیت‌های علمی، فرهنگی و تبلیغی و همچنین آثار میر سید علی همدانی که به زبان فارسی و در سال ۱۳۷۰ ش، نوشته شده است.



کتاب با دو مقدمه از مدیر مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان (با عنوان سخن مدیر) و نویسنده آغاز و مطالب در نه باب، تنظیم شده است.
کتاب حاضر، فشرده مطالب متنی است که در سال ۱۳۴۶ ش، در دانشگاه تهران ، به عنوان رساله دکتری، از طرف نویسنده، مورد دفاع و تصویب قرار گرفته و رساله سید در باره «فتوت: جوانمردی» نیز پس از تصحیح به آن ضمیمه شده است، با پیشگفتار مبسوطی در پیرامون تعاریف مختلف از فتوت، شرایط، آداب و رسوم آن، و ارتباط آن با ملکات فاضله ( شجاعت ، سخاوت و...) و نمونه‌های عالیه فتوت در عملکردهای انبیاء ، ائمه و اولیاء و چگونگی ظهور و تکامل و انحطاط نهضت فتوت، تاریخچه آن و تاثیرش در ادب و اخلاق و جریانات اجتماعی و رابطه آن با طریقت تصوف ، آثار منظوم و منثور درباره آن.
[۱] احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۲۱.

از جمله مزایای کتاب، عبارتند از:
۱. ارائه زندگی نامه شاه همدان به عنوان مصنف، شاعر ، مبلغ اسلام و مصلح اجتماعی؛
۲. معرفی در حدود صد اثر از سید به زبان‌های عربی و فارسی و نقد و بررسی نمونه‌هایی از نکات برجسته هرکدام؛
۳. گنجانده شدن مجموعه اشعار و متن چند رساله عربی و فارسی از سید در ضمایم کتاب؛
۴. همراه با متن، چند رساله «فتوتیه» میر سید علی همدانی و مطالبی نیز در باره نهضت فتوت ارائه شده است که به جرئت می‌توان گفت تا این اندازه مباحث جامع، کمتر در یک کتاب تحقیقی عربی یا فارسی که درباره سید نوشته‌اند، پیدا می‌شود.


سخن مدیر، مقدمه‌ای است مفصل، مشتمل بر چکیده مطالب کتاب، برای کسانی که فرصت و حوصله مطالعه تمام آن را ندارند.
در مقدمه نویسنده (با عنوان پیشگفتار) به خلاصه‌ای از ابواب کتاب، اشاره شده است.
سید علی همدانی یکی از نوابغ و شخصیت‌های طراز اول ایرانی است که فعالیت‌های گوناگون دینی، ادبی و فرهنگی او در ایران و در شبه قاره پاکستان و هند ، تاثیرات اساسی و ارزنده باقی گذاشته و خصوصا در «کشمیر»، رواج و گسترش دین اسلام و زبان و ادبیات فارسی، مرهون مساعی جمیله آن بزرگوار می‌باشد. در باب اول که در ده فصل زیر تنظیم شده است شرح زندگانی و اقدامات رفاهی، انسان دوستانه و جوانمردانه او، با رعایت اختصار جمع آوری شده است.
[۲] احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۲۲.


۲.۱ - فصول اول و دوم

در فصل اول، احوال سید در آغاز زندگی تبیین شده است. در این فصل، اطلاعاتی پیرامون اسم و القاب، توجیه القاب، ولادت و زادگاه، نسب و خانواده، والدین، تعلیم و تربیت، مجاهدات راه سلوک و اسامی مشایخی که وی از آنان خرقه و اجازه دریافت کرده، ارائه شده است.
[۳] احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۳.

در فصل دوم، به مسافرت‌های سید در دوران جوانی پرداخته شده است. مسافرت‌های وی در حدود سال ۷۳۳ ق، شروع شده (در سن ۲۰ سالگی) و تا سال ۷۵۳ ق؛ یعنی ۲۱ سال، ادامه داشته است؛ ازاین رو نویسنده، معتقد است که می‌توان او را از سیاحان بزرگ عالم اسلام دانست. اطلاعاتی که در این فصل، ارائه گردیده، بیشتر از «خلاصة المناقب» یا «مستورات» می‌باشد.
[۴] احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۲۷.


۲.۲ - فصل سوم

فصل سوم، اتفاقات و نحوه اقامت وی در همدان را در خود جای داده است. زندگانی بیست ساله سید بعد از بازگشت از مسافرت‌ها تا سال ۷۷۲ ق، به درستی روشن نیست، ولی نویسنده معتقد است که او در این دوره هرج ومرج تاریخ ایران ، مشغول کارهای علمی، ادبی و ارشاد و تبلیغ حقائق دین مبین بوده است. او در مولد خود، مسجد و خانقاه بزرگی بنا کرد و در آنجا به عبادت ، ریاضت، موعظه و تدریس پرداخت.
[۵] احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۳۱.


۲.۳ - فصل چهارم

فصل چهارم، در مورد مهاجرت سید به ختلان (کولاب) می‌باشد. تاریخ دقیق انتقال ایشان به ناحیه ختلان و علت انتخاب آن خطه برای اقامت روشن نیست. نویسنده احتمال داده است پس از مرگ نوشیروان عادل ایلخانی در سال ۷۵۶ ق، شاید با به وجود آمدن ملوک الطوائفی و جنگ امرای ایران، وی از مولد خود دل تنگ شده و در سال‌های بعدی به ختلان عزیمت کرده است. وی در آنجا مریدان و یاران مخلص پیدا کرده و حاکم ختلان و امرای آن نواحی نسبت به او احترام زیاد قائل بودند.
[۶] احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۲۵.


۲.۴ - فصل پنجم

اطلاعات مربوط به مهاجرت سید به کشمیر، در فصل پنجم ارائه شده است. وی در سال ۷۴۰ ق، بار اول وارد کشمیر شده و مدت چند روز اوضاع آن خطه را مطالعه کرده بود. آن موقع در حدود ۱۰ سال می‌گذشت که دین مبین اسلام در آن ناحیه راه پیدا کرده بود. او به نیاز تبلیغ دین در آن خطه آگاهی پیدا کرده همواره برای این کار علاقه داشت.
[۷] احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۳۸.


۲.۵ - فصول ششم و هفتم

در فصل ششم، به نفوذ ایشان نزد پادشاهان، حکام و امرای وقت اشاره شده است. به اعتقاد نویسنده، وی با سایر پادشاهان، حکام و امرای مختلف کشمیر و نواحی ایران، روابط دامنه دار داشته و در این مورد در بعضی از مراجع و نیز کتب او اشاراتی موجود است.
[۸] احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۵۱.

ایام آخر زندگانی سید، در فصل هفتم به تصویر کشیده شده است. در این فصل، مطالبی پیرامون تاریخ درگذشت، چند ماده تاریخ برای وفات وی، جای درگذشت، تدفین ایشان، نزاع مریدان، حمل تابوت به ختلان و کیفیت مزار ایشان، بیان شده است.
[۹] احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۶۷.


۲.۶ - فصل هشتم

فصل هشتم، درباره فرزندان، احفاد، اعقاب و یاران سید می‌باشد.
[۱۰] احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۷۷.

در باب دوم، سید علی همدانی به عنوان یکی از نویسندگان بزرگ و سرایندگان متوسط عرفانی معرفی شده و ضمن اشاره به سبک نگارش وی، کتب و رسائل فارسی و عربی و شعر او مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. کتب و رسائل سید که به آن‌ها دسترسی پیدا نشد نیز اجمالا ذکر گردیده تا کیفیت همه آثار او در نظر گرفته شده باشد. در این مورد، کیفیت نسخ خطی، عکسی، چاپی، تراجم و... نیز بیان و مطرح شده است.
[۱۱] احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۲۴.



از جمله آثار مزبور، عبارتند از:

۳.۱ - آثار فارسی

ذخیرة الملوک؛ مرآت التائبین؛ اوراد فتحیه؛ سیر الطالبین؛ ذکریه؛ مکتوبات امیریه؛ عقلیه؛ داوودیه؛ رساله بهرامشاهیه؛ واردات امیریه؛ ده قاعده؛ چهل مقام صوفیه؛ همدانیه؛ رساله اعتقادیه؛ رساله عقبات یا قدوسیه؛ رساله مشیت؛ حقیقت ایمان؛ سیر و سلوک؛ حل الفصل؛ نسبت خرقه درویشی؛ درویشیه؛ آداب المریدین؛ انسان نامه (قیافه نامه)؛ نوریه؛ وجودیه تلقینیه؛ آداب سفره ؛ حقیقت نور و تفاصیل انوار؛ اختیارات منطق الطیر (هفت وادی)؛ اسناد حلیه حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ؛ اقرب الطریق اذا لم یوجد الرفیق؛ فی السواد اللیل و لبس الاسواد؛ معاش السالکین؛ مرادات دیوان حافظ؛ منهاج العارفین؛ اقوال در علم طب و کیمیا و...
[۱۲] احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۹۷_۱۸۰.


۳.۲ - آثار عربی

شرح اسماء الحسنی؛ اسرار النقطة؛ المودة فی القربی و اهل العبا؛ روضة الفردوس؛ منازل السالکین؛ فی العلماء الدین؛ رسالة الاوراد؛ صفة الفقراء؛ الانسان الکامل؛ طالقانیة؛ الناسخ و المنسوخ فی القرآن المجید؛ تفسیر حروف المعجم؛ فی خواص اهل الباطن؛ اربعین امیریة؛ اربعین فی فضائل امیرالمؤمنین علیه‌السّلام و اهل بیت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و...
[۱۳] احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۱۸۱_۲۰۵.

کتب و رسائلی که اشتباها به علی همدانی منسوب کرده‌اند، از جمله: اسرار وحی ؛ رساله سلسله نامه؛ رساله «انوار» یا «نوریه»، رساله کشف الحقایق؛ مکارم اخلاق؛ غایة المکان فی درایة الزمان.
[۱۴] احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۲۰۵+۲۰۹.

بعضی از رسائل که بدون اسم در فهرست‌ها به نام علی همدانی مذکور است و...
[۱۵] احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۲۱۲.

باب سوم در سه فصل، به مسلک فتوت و تصحیح و تحشیه رساله «فتوتیه» میر سید علی اختصاص یافته است. عنوان فصول، عبارتند از: مقدمه‌ای درباره «فتوت»، سخنی درباره رساله «فتوتیه» و تعلیقات بر رساله فتوتیه.
[۱۶] احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۲۴۵.

مشارب الاذواق، مرادات دیوان حافظ، مجموعه اشعار میر سید علی همدانی، رساله درویشیه، السبعین فی فضائل امیرالمؤمنین علیه‌السّلام و رساله ذکریه، عنوان سایر ابواب کتاب می‌باشد.
[۱۷] احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۴۵.



فهرست مطالب در ابتدای کتاب آمده است. در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع، توضیحات مفیدی در مورد اعلام مذکور در متن، ارائه گردیده است.


۱. احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۲۱.
۲. احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۲۲.
۳. احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۳.
۴. احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۲۷.
۵. احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۳۱.
۶. احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۲۵.
۷. احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۳۸.
۸. احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۵۱.
۹. احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۶۷.
۱۰. احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۷۷.
۱۱. احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۲۴.
۱۲. احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۹۷_۱۸۰.
۱۳. احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۱۸۱_۲۰۵.
۱۴. احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۲۰۵+۲۰۹.
۱۵. احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۲۱۲.
۱۶. احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۲۴۵.
۱۷. احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، محمد ریاض، ص۴۵.



نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.



جعبه ابزار