احمد سنان چلبی بهشتی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بهشتی، احمد سِنان چلبی،
شاعر و
مورّخ ترک می‌باشد.
ظاهراً، اولین
خَمسه ادبیات دیوانی (
کلاسیک )
ترک از اوست.
در منابع،
تاریخ تولد و
مرگ او، دقیقاً،
ضبط نشده است.
به گفته
و. ل. مناژ،
بهشتی در حدود
سال ۸۷۱ زاده شد.
در
هویت پدر و
نام خود
شاعر نیز اختلاف نظر هست، لیکن، براساس
سندی از دوره
بایزید دوم (۸۸۶ ـ ۹۱۸)
، و به
عقیده سخی بیگ و
ریاضی، نام او احمد بوده است.
بهشتی در
کودکی، پدرش را از دست داد، سپس به
دربار راه یافت و در آن‌جا
تعلیم و
تربیت دید.
در زمان بایزید دوم به
شهرت رسید، و مدتی طولانی در خدمت آن
سلطان بود.
زمانی از
چشم سلطان افتاد و از
ترس جان خود به
ایران گریخت. به گفته
سخی بیگ، به
سلطان حسین بایقرا (متوفی ۹۱۱) پناه برد و در آن‌جا با
امیرعلیشیر نوایی و
جامی آشنا شد.
بعد از مدتی، حسین بایقرا برای
شفاعت بهشتی،
سفیری با
هدایای بسیار به دربار سلطان (بایزید) فرستاد؛ بعضی از
شاعران و
عالمان نیز با
نامه وساطت کردند؛ بهشتی، خود نیز
قصیده‌ای با
ردیف «کَرَم» سرود و تقدیم سلطان کرد، و به این ترتیب، بخشوده شد.
تقریباً، همه منابع،
فوت او را در اوایل
قرن دهم نوشته‌اند.
به گفته
مناژ،
احتمال می‌رود که در اواخر دوره
بایزید دوم، در سال۹۱۷، درگذشته باشد، بنابراین، آنچه در
فهرست خمسه‌های ترکی کتابخانه‌های استانبول راجع به درگذشت او در سال۹۷۷ آمده،
صحیح نیست.
بهشتی در بعضی از
غزل‌های خود، برخی از
اصطلاحات لهجه جُغتایی و
آذری را نیز آورده است.
آشنایی بهشتی با حسین بایقرا و امیرعلیشیر نوایی در شیوه
اشعار او اثر نهاد، او همچنین، از
محافل علمی و
ادبی هرات و اطراف آن استفاده کرد؛ تأثیر همه اینها در آثاری که پس از بازگشت به
استانبول پدید آورده است دیده می‌شود.
آثار بهشتی عبارتند از:
به گفته همه
تذکره‌ها، احتمالاً بهشتی اولین
شاعری است که در
ادبیات دیوانی ترک خمسه کاملی سروده است.
به گفته
لطیفی، بهشتی در آخرین
بیت خمسه خود می‌گوید: عاقبت «جواب خمسه» را سرودم؛ و کسی تاکنون بدین
سیاق سخن نگفته است.
مثنوی‌های پنجگانه بهشتی اینهاست:
وامق و عذرا،
یوسف و زلیخا،
حُسن نگار،
سهیل و نوبهار،
لیلی و مجنون که از آن میان، فقط لیلی و مجنون باقی‌مانده است.
بهشتی این اثر را در
سال ۹۱۲، در
استانبول به پایان رساند، و برای به دست آوردن
اعتبار سابقش، آن را به
بایزید دوم تقدیم کرد.
این اثر، که به
وزن لیلی و مجنونِ جامی («
مفاعیلن /
مفاعیلن /
فعولن ») سروده شده، دارای ۲۲
قسمت و ۱۱۹۵ بیت است،
نسخه‌ای از آن در
کتابخانه دانشگاه استانبول نگهداری می‌شود.
شرح حال پادشاهان عثمانی، از
سلطان عثمان غازی تا بایزید دوم، است و هشت
بخش دارد.
به
عقیده بابینگر ، فقط یکی از قسمت‌های
تاریخ بهشتی، با عنوان «
محاربه بایزید و شاهزاده جَم »، اثر احمد سنان بهشتی است و بقیه قسمت‌های آن منسوب به
پدر احمد سنان بهشتی است.
نُسخ قسمت
مذکور از تاریخ بهشتی در
کتابخانه طوپقاپی سرای (روان، ش ۱۲۷۰) و
موزه بریتانیا (۷۸۶۹. Add) نگهداری می‌شود.
به گفته بابینگر
و
مناژ،
نسخه بعضی از قسمت‌های دیگر تاریخ بهشتی نیز در موزه بریتانیا (۹۵۵، ۲۴ Add.) یافت می‌شود.
بهشتی،
تاریخ خود را بر مبنای اثر نشری (متوفی ۹۲۷؟) نوشته است که به گفته
مورخان، صورت ادبی شده تاریخی است که
نشری محمد افندی درباره
دولت عثمانی نوشته است.
مناژ
معتقد است که تاریخ بهشتی، به
تقلید از
هشت بهشت، اثر
ادریس بدلیسی (متوفی ۹۲۶)، نوشته شده است و اهمیت چندانی ندارد.
گذشته از اینها،
دیوانی به بهشتی نسبت داده‌اند که تاکنون یافت نشده است.
به گفته
سخی بیگ، بهشتی،
خمسه فارسی نظامی را (به
ترکی )
ترجمه کرده است، لیکن، امروزه، این اثر نیز موجود نیست، و احتمال می‌رود که منظور، همان خمسه خود بهشتی بوده باشد.
(۱) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، چاپ محمد شرف الدین یالتقایا و رفعت بیلگه کلیسی، استانبول ۱۳۶۰ـ۱۳۶۲/ ۱۹۴۱ـ۱۹۴۳، ج۱، ستون ۷۲۴.
(۲) ریاضی،
تذکره، نسخه خطی کتابخانه نور عثمانیه، ش ۳۲۰۵، گ ۴۲پ.
(۳) سخی بیگ،
تذکره (هشت بهشت)، چاپ گونای کوت، هاروارد ۱۹۷۸، ص۲۴۳ـ۲۴۵.
(۴) بروسه لی محمدطاهربیگ، عثمانلی مولفلری، استانبول ۱۳۳۳ـ۱۳۴۲، ج۲، ص۹۶-۹۷، ج۳، ص۸۲، ۱۸۴.
(۵) درویش احمد عاشق پاشازاده، تواریخ آل عثمان، چاپ عالی بیگ، استانبول ۱۳۳۲، ص۱۴۲.
(۶) محمد عاشق چلبی، مشاعر الشعراء، یا،
تذکره عاشق چلبی، چاپ جی مردیت ـ اونز، لندن ۱۹۷۱، گ ۵۸ر.
(۷)
لطیفی،
تذکره لطیفی، چاپ احمد جودت، استانبول ۱۳۱۴، ص۱۰۴ـ۱۰۵.
(۸) Franz Babinger, Osmanl i Tarih Yazarlar i ve Eserleri , tr Co íkun غµok, Ankara ۱۹۸۲, ۴۳;.
(۹) EI ۲ , sv "Bihisht ¦â" (by V L Mإnage) ;.
(۱۰) Sadeddin Nدzhet Ergun, Tدrk ìairleri , Istanbul ۱۹۳۶-۱۹۴۵, ۷۹۴-۸۰۳;.
(۱۱) I smail Erدnsal, "Tدrk Edebiyat âTarihinin Ar íiv Kaynaklar âI: II Bہyezid Devrine Ait Bir I n'ہmہt Defteri", TED , no ۱۰-۱۱ (۱۹۸۱) , ۳۰۳-۳۴۲;.
(۱۲) E J W Gibb, A history of the Ottoman poetry , London ۱۹۰۰-۱۹۰۹, II, ۱۴۹;.
(۱۳) Rezzan I lter, "Bihi ít ªâve Leyl ªâvد Mecnu ªn'u", I stanbul غniversitesi Edebiyat Fakدltesi, Tدrkiyat Enstitدsد tezi, ۱۹۵۱, no ۳۸۶;.
(۱۴) Fehmi Edhem Karatay, Topkap i Saray i Mدzesi Kدtدphanesi Tدrkµe Yazmalar Katalog §u , Istanbul ۱۹۶۱, I, ۲۰۶;.
(۱۵) K ânal âzہda Hasan ´elebi, Tezkiretد's-suarہ , ed I brahim Kutluk, Ankara ۱۹۷۸-۱۹۸۱, I, ۲۲۵-۲۲۶;.
(۱۶) Agہh S ârr âLevend, "Divan Edebiyat ânda Hikہyeler", Tدrk Dili Ara ít i rmalar i Y i ll i g § i Belleten (۱۹۶۷) , ۹۹, ۱۰۱-۱۰۳, ۱۰۸;.
(۱۷) idem, Tدrk Edebiyat i Tarihi , Ankara ۱۹۷۳, ۱۰۴, ۱۲۹, ۱۳۲-۱۳۴;.
(۱۸) TA , sv "Behi ít ªâ";.
(۱۹) TDEA , I, ۳۷۷;.
(۲۰) Nail Tuman, "Hamseler Hakk ânda", in I stanbul Kدtدphaneleri Tدrkµe Hamseler Katalog §u , Istanbul ۱۹۶۱, p VI;.
(۲۱) I smail Hakk âUzunµar âíl â, Osmanl i Tarih i , Ankara ۱۹۴۷-۱۹۵۹, II, ۶۰۳.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بهشتی »، شماره۲۲۷۵.
