اثاث در قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اثاث،
کالا و لوازم منزل را می‌گویند.
این
واژه، دو بار در
آیات مکّی به‌صورت اسمی و
نکره به‌کار رفته است.
واژه‌شناسان، اصل معنای اثاث را انبوهی هر چیز،
گرد آمدن کالاهای بسیار در کنار یک‌دیگر
یا مجموعه ابزار شکل‌دهنده چیزی
دانسته‌اند.
آنان درباره انطباق اثاث بر اسباب و لوازم منزل که در زمان‌ها و مکان‌های گوناگون، شکل‌های متفاوتی می‌یابد، دیدگاه‌های گوناگونی ارائه کرده‌اند.
چنان‌که همه وسایل منزل مانند
فرش،
گلیم،
ریسمان و...
یا تعدادی از آن‌ها مانند فرش و لباس
را
مصداق آیه دانسته‌اند،
ابن‌عاشور با توجّه به‌کاربرد واژه‌های
مو،
پشم و
کرک در آیه۸۰
سوره نحل/۱۶، فقط وسایل فرش شَوَنده را اثاث می‌نامد.
در برابر این دیدگاه، کسانی با نگاهی گسترده‌تر، مطلق دارایی، مانند
شتر،
گاو،
گوسفند و از‌جمله اسباب خانه را از مصادیق واژه شمرده‌اند.
گویا
سیاق آیه یاد‌شده که از نعمت‌های مربوط به خانه و سکونت سخن می‌گوید نیز مؤیّد دیدگاه نخست، یعنی انطباق اثاث بر لوازم منزل باشد.
آیه۸۰ نحل/۱۶،
از نعمت خانه‌های آرامش‌آفرین، چادرهای سبک و قابل انتقال و لوازم منزل، از‌جمله اثاث سخن می‌گوید:«واللّهُ جَعَلَ لَکُم مِن بُیوتِکُم سَکَنًا و جَعَلَ لَکُم مِن جُلودِ الاَنعمِ بُیوتًا تَستَخِفّونَها یَومَ ظَعنِکُم و یَومَ اِقامَتِکُم و مِن اَصوافِها و اَوبارِها و اَشعارِها اَثثًا و مَتعًا اِلی حین». در پایان آیه‌بعد برای تذکّر و هشدار می‌گوید:این‌گونه
خداوند نعمتش را بر شما تمام می‌کند؛ شاید در برابر فرمان او تسلیم شوید:«کَذلِکَ یُتِمُّ نِعمَتَهُ عَلَیکُم لَعَلَّکُم تُسلِمون». به گفته
علامه طباطبایی،
قرآن کریم با بیان نعمت‌هایی که خداوند در حقّ
بشر تمام کرده درصدد بیان این نکته است که پس از معرفت انسان به این‌که ولیّ نعمتش در حقّ او کوتاهی نکرده، از او توقعی جز تسلیم در برابر
خداوند و استکبار نورزیدن در برابر او نیست.
در این آیه، همراهی دو
مفهوم نزدیک به هم (اثاث و
متاع )، به بحثی میان مفسّران درباره تفاوت آن‌ها انجامیده است، برجسته‌ترین دیدگاه، آن است که متاع، کلّی‌تر از اثاث بوده، به غیر از اسباب و لوازم منزل هم
اطلاق می‌شود؛
اگرچه با گذر زمان، مفهوم اثاث نیز گسترش یافته و دیگر اسباب و لوازم را در برگرفته است.
افزون بر آن‌که از نظر لغوی نیز اثاث به تنوّع و تعدد کالاها اشاره دارد؛ امّا متاع به‌معنای تمتّع و بهره‌جویی از آن‌ها است،
با بهره‌گیری از این نکته گفته‌اند که فرآورده‌های دامی مورد اشاره در آیه، افزون بر برآوردن نیازهای ضرور
انسان، مایه
آرامش و بهره‌جویی وی می‌شود.
[[قرآن از زاویه‌ای ویژه به اثاث نگریسته، و در آیه۷۴
سوره مریم /۱۹
با لحنی هشدارآمیز و با دعوت به عبرت‌آموزی از لوازم فراوان زندگی که مایه دنیاگرایی و در نتیجه سبب نابودی
اقوام پیشین شده، سخن به‌میان آورده است:«و‌کَم اَهلَکنا قَبلَهُم مِن قَرن هُم اَحسَنُ اَثثًا و رِءیا».]]
با توجّه به عطف «رءیا» بر «أثاث» در این آیه، در تبیین تفاوت مفهوم آن‌ها گفته شده است که اثاث به خود کالا و رِئْی، به جنبه ظاهری آن اشاره دارد؛ چنان‌که گفته‌اند:اثاث، ابزار کاربردی و رئی مایه جمال و
زینت است.
بر این اساس، آیه را بر
نضربن حارث و یاران او که با ظاهر آراسته خویش بر مسلمانان فخر می‌فروختند، تطبیق داده‌اند،
خداوند بدین وسیله، آنان را عتاب کرده‌است.
از دیگر واژه‌هایی که در
تفسیر آن از لوازم منزل سخن گفته‌اند، کلمه ماعون در هفتمین آیه سوره‌ای موسوم به همین نام است. این آیه به نماز گزارانی که از عاریت دادن وسایل ضرور زندگی به دیگران می‌پرهیزند، هشدار داده است:«فَوَیلٌ لِلمُصَلّین... و یَمنَعونَ
برخی از تابعان، چون
سعید‌بن مسیّب،
ماعون را به
لهجه قریشی، همان
مال دانسته‌اند؛
امّا
ابن‌مسعود،
ابن‌عبّاس و برخی دیگر، با عباراتی مشابه، ماعون را آن دسته از وسایل مورد نیاز همگان دانسته‌اند که به‌طور معمول مردم به یک‌دیگر
عاریه می‌دهند
و خودداری از امانت دادن آن‌ها سرزنش
آور است.
این گروه، برخی از وسایل منزل مانند
تبر،
تیشه،
دیگ،
دلو،
قدح،
غربال،
آتش و... را که در زندگی آن‌ها رایج بوده است، مصداق آیه می‌دانند.
روایتی از
امام صادق (علیه‌السلام) همین معنا را تأیید می‌کند؛ افزون بر آن‌که در روایتی دیگر، حضرت در روی‌کردی به بطن آیه، مواردی مانند
قرض دادن، انجام کار نیک و
زکات را نیز از مصادیق ماعون برشمرده است.
طبری معتقد است که آیه، عام بوده، به لوازم منزل اختصاص ندارد.
در برخی آیات با اشاره به مصادیق اثاث، مفاهیم حقیقی یا مجازی آن اراده شده است؛ از قبیل «دلو» در ماجرای بیرون آوردن
یوسف از
چاه بهوسیله کاروانیان
و نیز واژه‌های «
سقایه » و «صواع» به‌معنای
جام و
رحل (باردان یا خورجین) در داستان نهاده شدن جام در باردان برادر یوسف،،
واژه‌های
متکأ(
پشتی ) و سکّین (
چاقو) در داستان خنثاسازی نیرنگ زنانِ
سخن‌چین مصر بر ضدّ
همسر عزیز،
کیل (
پیمانه) به‌صورت ابزاری برای سنجش
، ساختن ظروف بزرگ غذا (جفان) و دیگ‌های ثابت (قدور راسیات) به وسیله جنّیان برای
سلیمان،
میزان (
ترازو)
و مفهوم مجازی آن در آیاتی مانند
سوره حدید /۵۷، آیه ۲۵
و
سوره اعراف/۷، آیه ۸،
مفهوم مجازی چراغ (مصباح)، چراغ‌دان (مشکات) و حباب بلورین (زجاجه) در تشبیه هدایت الهی به نور،،
سُرُر (تخت‌ها)
اکواب (قدح‌ها)، اباریق (کوزه‌ها)، کأس (جام)
و قواریر (جام‌های بلورین)
در وصف مجالس شادکامی بهشتیان و نعمت‌های بهشت،
کرسی(
تخت) در ماجرای افکنده شدن جسدی بر آن برای
آزمایش سلیمان
)، سَمّ الخِیاط (سوراخ سوزن) در
تشبیه ناممکن بودن ورود تکذیب‌کنندگان به
بهشت.
اگرچه قرآن به جزئیّاتی مانند شکل‌ها و کاربردهای گوناگون مصادیق اشاره نکرده است، مفسّران درباره برخی از آن‌ها مباحثی را مطرح‌کرده‌اند. (
ابریق،
ظرف،
جام،
کوزه،
چاقو،
چراغ و...)
(۱)التحقیق فی کلمات القرآن الکریم.
(۲)ترتیب کتاب العین.
(۳)تفسیر البصائر.
(۴)تفسیر التحریروالتنویر.
(۵)التفسیر الکبیر.
(۶)التفسیر‌المنیر.
(۷)جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن.
(۸)الفرقان فی تفسیر القرآن.
(۹)لسان‌العرب.
(۱۰)مجمع‌البحرین.
(۱۱)المعجم فی فقه لغة القرآن و سر بلاغته.
(۱۲)المیزان فی تفسیر القرآن.
(۱۳)النکت و العیون، ماوردی.
(۱۴)مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن.
دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «مفهوم اثاث».
