اتحاف الزائر و اطراف المقیم للسائر (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اتحاف الزائر و اطراف المقیم للسائر، کتابی در آداب و احکام
زیارت مرقد نبوی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نوشته ابوالیمن عبدالصمد بن عبدالوهاب بن عساکر دمشقی شافعی (۶۱۴-۶۸۶ق)
است.
این کتاب که نامش به معنای «ارمغانی برای زائر و هدیه‌ای از مقیم
مدینه به مسافر آن» است، درباره آداب و احکام زیارت مرقد نبوی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نگاشته شده و راهنمای سفرهای زیارتی به
مدینه و دربردارنده تشویق زائران به اعمال و مستحبات این شهر مقدس است.
امین
الدین ابوالیمن عبدالصمد بن عبدالوهاب بن ابی‌البرکات بن حسن بن عساکر دمشقی شافعی، معروف به ابن عساکر، در
دمشق زاده شد.
وی از عموزادگان
ابن عساکر، صاحب تاریخ دمشق، است.
آموختن
فقه و
روایت را نزد
ابن قدامه مقدسی (م،
۶۲۰ق)، مجدالدین قزوینی (م.
۶۲۲ق)، ابوالقاسم صرصری (م.
۶۲۶ق) و جدش ابوالبرکات بن عساکر (م.
۶۲۷ق) آغاز کرد.
در ۲۰ سالگی عازم
بغداد شد و از استادان نامی آن دیار بهره برد و در سال
۶۴۱ق از
ابن نجار (م،
۶۴۳ق)
اجازه روایت الدرة الثمینة فی اخبار المدینه را گرفت.
در سال
۶۳۵ق برای
حج از بغداد راهی
حجاز شد و از آن‌جا به
شام بازگشت و از دانشمندان بزرگ دمشق، حمات،
حلب، و حِمْص همچون
ابوالوفاء (م.
۶۴۱ق)،
علم‌الدین سخاوی (م.
۶۴۳ق)
و
شمس‌الدین دمشقی (م.
۶۴۸ق)
بهره گرفت. بار دیگر به بغداد رفت و از آن‌جا به
مصر سفر کرد.
در مدت اقامتش در مصر، در نبرد صلیبی هفتم معروف به دمیاط شرکت کرد و مجروح شد.
پس از نبرد به سال۶۴۸ق به حجاز سفر کرد و باقی عمر خود را نزدیک ۴۰ سال در
مکه و
مدینه گذراند.
از احوال شخصی او گزارشی دیگر در دست نیست.
وی در این کتاب از ۶۵ تن روایت کرده که از ۱۸ تن آنان اجازه گزارش حدیث دارد.
ابن عساکر نزد مردم
مصر،
یمن و
شام محبوبیت داشت و حکمرانان این سرزمین‌ها از او دعوت کردند؛ اما درخواست آنان را نپذیرفت و حجاز را ترک نکرد.
او مدرّس
علوم دینی بود و وصف مجالس فراوان درسش که در کتاب ملء العیبه آمده، نشان از توفیق او در تدریس و شاگردپروری دارد.
محمد بن احمد مطری، نویسنده التعریف بما آنست الهجره، کتابی مستقل در موضوع
مدینه، از شاگردان اوست.
نگاشته‌های ابن عساکر فراوان است؛ از جمله حاشیه بر الدرة الثمینه
و غزوة دمیاط.
او در سال
۶۸۶ق یا
۶۸۷ق درگذشت و در
بقیع پشت قبة العباس به خاک سپرده شد.
اتحاف الزائر از مهم‌ترین و نخستین کتاب‌های زیارتی ـ مناسکی است که در آن شیوه‌ای نو برای راهنمایی زائران به‌کار رفته است. کتاب‌های پسین در موضوع مکه و
مدینه مانند
التعریف بما آنست الهجره و
تحقیق النصره و
وفاء الوفاء به این کتاب استناد کرده‌اند. اصرار راویان پرشمار برای گرفتن اجازه از ابن عساکر و حتی شاگردان او برای روایت این کتاب، گویای منزلت آن نزد محدثان است.
ابن عساکر دقتی فراوان در گزارش اسناد حدیث‌ها داشته است. برخی منابع وی
صحیح بخاری،
صحیح مسلم،
جامع ترمذی،
مسند طیالسی،
اخبار المدینه ابن زباله و
الدرة الثمینه هستند. او سلسله سند را کامل یاد می‌کند و درباره راوی و نام او،
مفاهیم و اصطلاحات حدیث
و نکات لغوی و نحوی آن
مباحثی پیش می‌کشد. او از تکرار حدیث پروا ندارد و حدیث‌های دارای مضمون واحد را با سندهای مختلف یاد می‌کند.
کتاب را می‌توان به دو بخش قسمت کرد:
این بخش با موضوعات و مباحثی در
تشویق و ترغیب خواننده به
زیارت مدینه و
مسجدالنبی آغاز می‌شود؛ مانند
شفاعت پیامبر گرامی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای زائران قبر ایشان،
فضیلت سفر فقط برای سه مسجد (
مسجدالحرام، مسجدالنبی و
مسجد الاقصی)
و فضیلت
نماز در مسجدالنبی.
سپس اعمال، مناسک و آداب زیارت مرقد نبوی را از نیت تا وداع، گام به گام همراه مستندات روایی آورده است. او بر
استجابت دعا، طلب شفاعت و پذیرش
توبه در مسجدالنبی تاکید دارد.
صلوات بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)،
تلاوت قرآن و
حمد و
شکر خداوند از اعمالی هستند که در جای جای کتاب بر آن‌ها تاکید رفته است. وی در کنار یادکرد آداب و سنن زیارت، به اموری می‌پردازد که آن‌ها را
بدعت می‌داند و نیز از مکروهات و محرّمات زیارت سخن می‌گوید.
آداب و احکام زیارت قبور، به‌ویژه
قبرستان بقیع و شهیدان اُحُد، از دیگر مطالب کتاب است که ابن عساکر احکام آن را بر پایه
مذهب شافعی آورده است.
او زیارت اهل قبور و به ویژه بقیع را هر روز، مخصوصاً
جمعه، از مستحبات و اعمال پر فضیلت دانسته
؛ اما
تبرک جستن و بوسیدن و طواف قبر را
بدعت و
حرام شمرده است.
او مشاهدات خود از قبه‌های بقیع، از جمله قبه عباس بن عبدالمطّلب، مالک بن انس، عقیل، عثمان و چهار امام معصوم (علیهم‌السلام) آورده و به قدمت و بلندی آن‌ها اشاره کرده است.
مباحث پیرامونی پرشمار در کتاب دیده می‌شود؛ مانند سرگذشت منبر و رویداد جِذع،
ابولبابه، روایت «فاطمة بضعة منّی» و حکم حرمت
سبّ حضرت فاطمه (علیها‌السلام)،
سخن درباره جای مرقد حضرت فاطمه (علیها‌السلام)،
جواز و بلکه استحباب طلب شفاعت از حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
توسل به ایشان و تجدید توبه در مرقد نبوی
و برشمردن
صحابه و مشاهیری که در بقیع دفن شده‌اند.
بخش دوم در رابطه با چگونگی و تاریخ وفات پیامبر و وصف دفن و کفن و مرقد او است. نویسنده به تصریح خود، این فصل را از باب احترام پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) گشوده است
که مهم‌ترین مباحث آن عبارتند از: بیماری پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و زمان و مکان رحلت ایشان که ضمن آن، از فضیلت‌های
عایشه و
ابوبکر بسیار سخن رفته است، رفتار صحابه در مواجهه با این رخداد،
نوحه‌خوانی و شعرسرایی اطرافیان و نزدیکان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از جمله حضرت زهرا (علیها‌السلام)،
اوصاف ظاهری و سخنانی در چگونگی قبر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ابوبکر و عمر.
نخستین بار حسین محمدعلی شکری کتاب را در شرکت دارالارقم بن ابی‌ارقم لبنان با ۲۰۰ صفحه در قطع وزیری و با استفاده از دو نسخه خطی در سال ۱۴۱۷ق چاپ کرد. بار دیگر مصطفی عمار آن را در مرکز بحوث و دراسات
مدینه به سال ۱۴۲۶ق در ۳۷۶ صفحه در قطع وزیری و با استفاده از یک نسخه خطی تصحیح و چاپ نمود. او افزون بر این نسخه، به منابعی که ابن عساکر از آن‌ها گزارش کرده، مراجعه و گزارش وی را با آن‌ها سنجیده است.
(۱) البدایة و النهایه: ابن کثیر (م، ۷۷۴ق).
(۲) التاریخ و المورخون بمکه: محمد حبیب الهیله، مکه، مؤسسة الفرقان، ۱۹۹۴م.
(۳) التحفة اللطیفه: شمس
الدین السخاوی (م. ۹۰۲ق).
(۴) تحقیق النصرة بتلخیص
معالم دار الهجره: ابی‌بکر بن الحسین المراغی (م. ۸۱۶ق)، بیروت، المکتبة
العلمیه، ۱۴۰۱ق.
(۵) التعریف بما آنست الهجرة من
معالم دار الهجره: محمد بن احمد المطری (م. ۷۴۱ق)، بیروت، المکتبة
العلمیه، ۱۴۰۲ق.
(۶) السلوک لمعرفة دول الملوک: المقریزی (م. ۸۴۵ق)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب
العلمیه، ۱۴۱۸ق.
(۷) شذرات الذهب: عبدالحی بن العماد (م. ۱۰۸۹ق).
(۸) العبر فی اخبار من غبر: الذهبی (م. ۷۴۸ق)، به کوشش محمد بن السعید، بیروت، دار الکتب
العلمیه.
(۹) العقد الثمین: محمد الفاسی (م. ۸۳۲ق).
(۱۰) عقد الجمان فی تاریخ اهل الزمان: بدر
الدین محمود العینی (م. ۸۵۵ق)، به کوشش محمد امین، مرکز تحقیق التراث، جامعة القاهره، ۱۴۰۸ق.
(۱۱) ملء العیبة بما جمع بطول الغیبه: محمد بن عمر ابن رشید الفهری السبتی (م. ۷۲۱ق)، به کوشش محمد الحبیب، دار الغرب الاسلامی، ۱۴۰۸ق.
(۱۲) الوافی بالوفیات: الصفدی (م. ۷۶۴ق).
(۱۳) وفاء الوفاء: السمهودی (م. ۹۱۱ق).
(۱۴) وفیات الاعیان: ابن خلکان (م. ۶۸۱ق)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر.
دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «اتحاف الزائر و اطراف المقیم للسائر»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۲/۷.
