ابومحمد عبدالرحیم بن حسن اسنوی قرشی اموی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِسْنَوی، ابو محمد عبدالرحیم بن حسن بن علی قرشی اموی
ملقب به جمال الدین ۷۰۴-۷۷۲ق /۱۳۰۵-۱۳۷۰م،
محدث ،
فقیه شافعی مذهب مذهب و
ادیب مصری می باشد.
حسینی
کنیه او را ابوعبدالله آورده است.
وی در
شهر اسنا، از شهرهای صعید مصر،
زاده شد و در آنجا
قرآن را
حفظ کرد. پس از فراگیری
علوم مقدماتی در ۲۱ق از زادگاهش به
قاهره مهاجرت کرد و به
تحصیل علوم اسلامی پرداخت.
نزد
مشایخی چون دبوسی، عبدالقادر بن ملوک، حسن بن اسد بن اثیر، عبدالمحسن ابن احمد صابونی، یونس بن ابراهیم عسقلانی و دیگران
حدیث شنید و از مجدالدین ابی بکر بن اسماعیل زنکلونی یا سنکلونی، قطب الدین محمد بن عبدالصمد سنباطی، تقی الدین سبکی، جلال الدین قزوینی، جمال الدین احمد بن محمد وجیزی و دیگران
فقه آموخت.
افزون بر این وی نزد ابوحیان غرناطی، ابوالحسن علی بن احمد انصاری نحوی،
پدر سراج الدین ابن ملقن، به فراگیری
علم نحو پرداخت.
همچنین
علوم عقلی را از علاءالدین قونوی، بدرالدین تستری و دیگران آموخت.
اسنوی از ۲۷ق در مدارس مشهور قاهره چون آق بغاویه، ملکیه، فارسیه، فاضلیه، ناصریه و منصوریه و نیز در
جامع ابن طولون به
تدریس پرداخت.
در ۵۹ق سرپرستی
بیت المال و
حسبه را بر عهده گرفت، ولی به سبب
مشاجره ای که در ۶۲ق بین او و
وزیر ابن قزوینه پیش آمد، از حسبه کناره گرفت و در ۶۶ق
سرپرستی بیت المال را نیز رها کرد.
اسنوی از نظر
علمی در
زمان خود، از شهرت بسزایی برخوردار بود تا آنجا که او را «شیخ الشافعیه» نامیدهاند و از سراسر
مصر برای فراگیری
علوم نزد وی گرد میآمدند. وی شاگردان بسیاری در
فقه تربیت کرد و به گفته ابن قاضی شهبه
بسیاری از
علمای مصر از شاگردان او بوده اند.
از جمله آنان محب الدین محمود، بدرالدین حسن و صدرالدین عبدالکریم فرزندان علاءالدین قونوی، بهاءالدین علی بن محمد اَقْفَهسی، جمال الدین سیوطی، برهان الدین ابراهیم بن موسی ابناسی، سراج الدین ابن ملقن، بدرالدین محمد بن بهادر زرکشی و شهاب الدین احمد بن ابوالقاسم اخمیمی را میتوان نام برد
از ویژگی های
اخلاقی وی، رسیدگی به امور شاگردان،
احسان و
بخشش به [[|مستمندان]] و
تواضع را بر شمرده اند.
پدر ابن قاضی شهبه و ابوالفضل
عراقی شرح
حال مستقلی درباره اسنوی نوشته اند.
به گفته بیشتر
مورخان وی بهطور ناگهانی درگذشت و پس از آنکه ظاهراً در جامع
حاکم بامرالله، بر
جنازه او
نماز گزاردند، در نزدیکی
مقابر صوفیه به
خاک سپرده شد
که
تاریخ وفات او را ۷۰ق ذکر کرده است
برهان الدین قیراطی در رثای اسنوی قصیده ای لامیه در ۲
بیت سروده، و در آن
فضایل اخلاقی و
علمی او را
ستوده است.
تألیفات بسیاری از اسنوی در زمینه های
فقهی ،
اصولی و
ادبی بر جای مانده است که عبارتند از:
التمهید فی تخریج الفروع علی
الاصول، که تألیف آن در ۶۸ق
پایان یافته است.
وی در این اثر
کیفیت استنباط احکام شرعی را بر مبنای اصول تشریح کرده است.
این
کتاب به
کوشش محمد حسن هیتو نخستین بار در
دمشق ۹۷۱م و سپس در
بیروت ۹۸۰م به چاپ رسید.
شیخ محمد صرخدی در ۹۲ق آن را با عنوان مختصر التمهید
خلاصه کرده است.
طبقات الشافعیة، این کتاب که تألیف آن در ۶۹ق پایان یافت، از مهم ترین آثار اسنوی به شمار میآید.
وی از
عصر محمد بن ادریس شافعی به ترتیب حروف الفبا به شرح حال شافعیان پرداخته است.
این اثر در
بغداد ۳۹۰ق /۹۷۰م به
کوشش عبدالله جبوری و سپس در
بیروت ۹۷۸م به کوشش کمال یوسف الحوت به چاپ رسیده است.
الکلمات المهمة فی مباشرة اهل الذمة، این کتاب به کوشش م. پرلمان در ۹۵۸م ضمن جزء دوم «یادنامه گلدسیهر» به چاپ رسیده است.
الکواکب الدری فیما یتخرج علی
الاصول النحویة من الفروع الفقهیة، که در ۴۰۸ق /۹۸۸م در بیروت به چاپ رسید.
برای عناوین دیگر آن،
نهایة السؤل فی شرح
منهاج الوصول الی علم الاصول، که شرحی است بر کتاب
منهاج الوصول بیضاوی. اسنوی تألیف آن را در ۴۰ق به پایان برده است.
به گفته ابن قاضی شهبه
و ابن حجر عسقلانی،
منهاج الوصول بهترین شرح موجود بر کتاب
بیضاوی است.
این کتاب در ۳۱۶ و ۳۱۷ق در
حاشیه کتاب التقریر و التحبیرِ ابن امیر
حاج در بولاق و بارها پس از آن به طبع رسیده است.
یکی از شاگردان اسنوی به نام بدرالدین زرکشی تکمله ای بر آن نوشته که نسخه ای از آن در کتابخانه ازهریه وجود دارد.
مطالع الدقائق فی تحریر الجوامع و الفوارق، این کتاب که در
مصر به چاپ رسیده، اشتباهاً به تاج الدین سبکی نسبت داده شده است.
ایضاح المشکل فی احکام الخنثی المشکل،
تذکرة النبیه فی تصحیح التنبیه، این کتاب حاشیه ای است بر تصحیح التنبیه نووی که خود شرحی است بر التنبیه فیروزآبادی برای نسخه های موجود،
التنقیح فیما یرد علی التصحیح، این اثر نیز حاشیه ای بر تصحیح التنبیه نووی است که اسنوی تألیف آن را در ۳۷ق به پایان برده است.
جواهر البحرین فی تناقض الحبرین، در
فقه ، اسنوی تألیف این کتاب را در ۳۵ق به پایان برد.
محمد بن محمد اسدی قدسی در ۰۸ق کتابی به نام تجنب الظواهر فی اجوبة الجواهر در رد کتاب مذکور، و جلال الدین محمد بن احمد محلی در ۶۴ق نیز تعلیقاتی بر آن نوشته است.
زوائد
الاصول، اسنوی پس از به پایان بردن شرح
منهاج بیضاوی، نواقصی در متن کتاب مشاهده کرد که با استفاده از المحصول
فخر رازی ، الاحکام آمدی و
مختصر ابن حاجب ، در این اثر به تکمیل آن پرداخت.
برای نسخه های آن،
طراز المحافل فی الغاز المسائل،
در فقه برای نسخههایی از آن،
الفتاوی الحمویة یا المسائل الحمویة، که مؤلف چندین
مسأله فقهی را در آن طرح کرده، و
شیخ شرف الدین بارزی حموی آنها را
پاسخ گفته است.
الفروق در شرح
المنهاج نووی،
کافی المحتاج
الی شرح
المنهاج نووی برای نسخه ها،
از آنجا که در منابع متقدم، تنها به یک شرح
منهاج نووی از اسنوی اشاره شده است
رابطه میان کافی المحتاج با الفروق قابل تأمل است. نهایة الراغب فی شرح عروض ابن الحاجب، که شرحی بر کتاب المقصد الجلیل فی
علم الخلیل ابن حاجب است
برای برخی دیگر از آثار او،
برای آثار یافت نشده.
(۱) ابن ایاس محمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۴۰۳ق/ ۹۸۳م.
(۲) ابن تغری بردی، المنهل الصافی، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی.
(۳) ابن تغری بردی، النجوم.
(۴) ابن حجر عسقلانی احمد، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، ۳۹۴ق /۹۷۴م.
(۵) ابن قاضی شهبه ابوبکر، تاریخ، به کوشش عدنان درویش، دمشق، ۹۷۷م.
(۶) ابن قاضی شهبه ابوبکر، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، ۳۹۹ق/ ۹۷۹م.
(۷) ازهریه، فهرست.
(۸) بغدادی، ایضاح.
(۹) بغدادی، هدیه.
(۱۰) جبوری عبدالله، مقدمه بر طبقات الشافعیة اسنوی، بغداد، ۳۹۰ق /۹۷۰م.
(۱۱) چلبی داوود، مخطوطات
الموصل، بغداد، ۳۴۶ق /۹۲۷م.
(۱۲) حاجی خلیفه، کشف.
(۱۳) حسینی ابوبکر، طبقات الشافعیة، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۴۰۲ق /۹۸۲م.
(۱۴) خدیویه، فهرست.
(۱۵) روشن محمد و دیگران، فهرست نسخه های خطی کتابخانه های رشت و همدان، تهران، ۳۵۳ق /۹۷۴م.
(۱۶) سید، خطی.
(۱۷) سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۳۸۴ق /۹۶۵م.
(۱۸) سیوطی، حسن المحاضرة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۳۸۷ق /۹۶۷م.
(۱۹) شوکانی محمد، البدر الطالع، بیروت، ۳۴۸ق.
(۲۰) ظاهریه، خطی.
(۲۱) فهرس مخطوطات جامعة الملک سعود فقه و اصول، ریاض، ۴۰۴ق /۹۸۴م.
(۲۲) مطیعی محمد بخیت، مقدمه بر نهایة السؤل اسنوی، قاهره، ۳۴۳ق.
(۲۳) هیتو محمد حسن، مقدمه بر التمهید اسنوی، دمشق، ۹۷۱م.
دانشنامه بزرگ اسلامی مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی برگرفته از مقاله «اسنوی»ج۸، ص۳۴۹۹.