ابوقبیس
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَبوقُبیس،
کوهی است که در
مکه واقع شده است.
اَبوقُبیس، کوهی مقدس واقع در حد شرقی حرم شریف (
مسجدالحرام ) مقابل رکن
حجرالاسود .
در مورد نام این کوه نظرهای متفاوتی اظهار شده است.
بعضی نام ابوقبیس را به صورتی مصغر مأخوذ از قبس النار دانسته‌اند، زیرا گفته‌اند که دو چوب
آتش زنه (مرخ) از
آسمان بر این
کوه فرود آمد،
آدم (علیه‌السلام) آن‌ها را برگرفت، چنانکه از برخورد آن دو
آتش پدیدار گشت.
برخی نیز نام این کوه را به مردی با نام
قبیس بن شالخ (یا شامخ) نسبت داده‌اند. گفته شده که این مرد از قبیله جّرهّم بوده است.
وی گویا میان مردی به نام
عمرو ابن مضاض و دختر عمش سخن چینی کرد و از بیم کشته شدن به کوه مزبور پناه برد و دیگر از او خبر و اثری نماند.
برخی کوه ابوقبیس را مقتبس از نام مردی آهنگر به همین نام از مُذحٍج نوشته‌اند.
جاحظ ابوقبیس را نام دیگر ابوقابوس، ملک عرب دانسته است
.
ابوعبید بکری معتقد است که ابوقبیس کوهی است در مکه که بدان ابوقابوس نیز گفته‌اند و ابوقابوس
کنیه شخص است. وی بیتی نیز از کُمیت در تأیید اطلاق نام ابوقابوس بر ابوقبیس آورده است.
در دوران جاهلیت این کوه را امین می‌نامیدند.
سبب این نامگذاری به روایتی آن بوده است که گویا حجرالاسود نخست از سوی آدم (علیه‌السلام)
و سپس از در عصر
نوح (علیه‌السلام) درکوه ابوقبیس به امانت نهاده شد.
ابوقبیس را
خشب نیز نامیده‌اند زیرا ابوقبیس و کوه مقابل آن قعیقعان را الاخشبین می‌نامیدند.
ابوقبیس کوه بالنسبه معظمی است که خورشید از فراز آٍن بر مسجدالحرام می‌تابد
مسجدالاحرام در چند صدمتری آن قرار داد.
انصاری دمشقی بلندترین نقطه ابوقبیس را تا دامنه آن حدود یک میل نوشته است.
برخی را عقیده بر این بوده است که ابوقبیس نخستین کوهی است که
خداوند آفریده است.
گویند هنگامی که آدم (علیه‌السلام) و
حوا از
بهشت رانده شدند بر کوه ابوقبیس نزدیک غاری فرود آمدند که آدم آن را «
مغارة الکنز » نامید و از
خدا خواست که آنرا مقدس بدارد.
درمورد
قبر آدم (علیه‌السلام) گرچه اختلاف نظر وجود دارد ولی گروهی بر آن بوده‌اند که وی در همین
غار توسط فرزندش
شیث (علیه‌السلام) به
خاک سپرده شده است گویند حوا و شیث نیز در این غار مدفون شدند.
بنابر روایتی اجساد آنان تا هنگام
طوفان در
غار الکنز قرار داشت تا آن‌که
نوح (علیه‌السلام) پیش از طوفان اجساد رابیرون آورد در
تابوت نهاد وبا خودبه کشتی برد. چون طوفان فرونشست دوباره اجساد را به جایگاه نخستین در کوه ابوقبیس بازگرداند
به روایتی محل دفن مجدد آن‌ها
بیت‌المقدس بوده است.
برخی نیز بر این باورند که آدم (علیه‌السلام) کتابهای خود یا صحایف منزله را در غار الکنز کوه ابوقبیس ذفن کرده است
گویند
ابراهیم و
اسماعیل (علیه‌السلام) پایه‌های خانه
کعبه را تا جایگاه حجرالاسود برافراشتند. آنگاه
حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) حجرالاسود را که در کوه ابوقبیس به امانت نهاده شده بود برگرفت و در جایگاه خود قرار داد.
هنگامی که
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) ۷ ساله بود، در میان
قریش قحطی گرسنگی روی داد. افراد قریش از
عبدالمطلب خواستند که به دعای
باران برخیزد وی با گروهی از اشراف و بزرگان قریش به کوه ابوقبیس رفت دست به
دعا برداشت.
بنابر روایتی به هنگام
شق‌القمر نیمی از ماه برفراز ابوقبیس و نیمی بر بالای قعیقمان دیده شد.
در ۶۴ق به هنگام
خلافت یزید بن معاویه ، چون
عبدالله بن زبیر از
بیعت با وی سرپیچید
حصین بن نمیر در
جنگ با
ابن زبیر برفراز ابوقبیس
منجنیق‌ها استوار کرد و بر پناهندگان
حرم کعبه
قاروره‌های سوزان
نفت و
سنگ فرو بارید و کعبه را دستحوش حریق ساخت.
همچنین در خلافت
عبدالملک بن مروان ،
حجاج بن یوسف که در ۷۲ ق از سوی وی به جنگ ابن زبیر رفته بود از فراز این کوه کعبه را با
منجنیق سنگباران کرد
بر بالای کوه ابوقبیس مسجدی قرار داشته که درباره بانی آن اختلاف آراء بوده است. گروهی آن را
مسجد ابراهیم می‌نامیدند و بر آن بودن که به
ابراهیم خلیل (علیه‌السلام) تعلق داشته است. اما برخی آن را
مسجد ابراهیم قبیسی می‌دانستند.
ابن جبیر که در۱۳
ربیع‌الآخر ۵۷۹ به مکه رسیده
و تا پایان
مناسک حج در آن‌جا به سربرده درباره کوه ابوقبیس و مسجد آن چنین نوشته است: بر فراز کوه ابوقبیس رباطی است که در آن مسجدی است و سطحی مشرف بر مکه که از آن‌جا می‌توان زیباییهای شهر حرم و کعبه مقدس را میان حرم مشاهده نمود. وی می‌نویسد که از کوه ابوقبیس بالا رفتیم و به مسجد مبارک رسیدیم که جایگاه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به هنگام شق‌القمر در آن قرار داشت.
حمدالله مستوفی محل
صفا و راه بازار مکه را جزء منطقه ابوقبیس دانسته است
یاقوت صفا را جایگاهی مرتفعی از کوه ابوقبیس نوشته که میان آن کوه و مسجدالحرام راه و بازار است و کسی که در صفا بایستد، در محاذات حجرالاسود و
مشعر قرار می‌گیرد.
به نوشته ابن جبیر
مسجد زادگاه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) که قبلاً محل خانه
عبدالله بن عبدالمطلب بوده در شرق کعبه و متصل به دامنه کوه ابوقبیس است.
در نیمه دوم سده ۶ ق
مکثر بن عیسی بن قاسم (د ۵۸۹ق)، یکی از امیران
بنی فلیته (هواشم) برکوه ابوقبیس
قلعه‌ای ساخته بود
که از آن بارویی برجای نمانده است.
اولین زاویه فرقه سنوسی در حدود ۱۲۵۲-۱۲۵۳ ق/۱۸۳۷ م بر ابوقبیس بنا گردید.
در ۱۸۸۴ م که
اسنوک هورخرونیه مستشرق هلندی از مکه دیدن کرد، تأسیسات بزرگی مربوط به
طریقت نقشبندی گرد کوه ابوقبیس قرارداشت
(۱) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ.
(۲) ابن جبیر محمد بن احمد، رحله، بیروت، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
(۳) ابن خلدون عبدالرحمن، تاریخ، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۷م.
(۴) ابن سعد محمد الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر.
(۵) ابن عبدالمنعم حمیری، محمد الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۵م.
(۶) ابن کثیر، البدایه والنهایه، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۷) ابوعبید بکری، عبدالله بن عبدالعزیز، معجم ما استعجم، به کوشش مصطفی سقا، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۸) ابونعیم، احمد بن عبدالله، دلائل النبوه، به کوشش محمدرواس قلعه‌جی و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۹) ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، به کوشش رشدی صالح ملحس، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۱۰) انصاری دمشقی، محمد بن ابی‌طالب، نخبه الدهرفی عجائب البر والبحر، پترزبورگ، ۱۲۸۱ق/۱۸۶۵م.
(۱۱) بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیت‌المقدس، ۱۹۳۶م.
(۱۲) حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۱۳) حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش گلسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م.
(۱۴) خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۵۳ش.
(۱۵) دینوری، احمد بن داوود، الاخبارالطوال، به کوشش عبدالمنعم عامر، بغداد، ۱۳۷۹ق/۱۹۵۹م.
(۱۶) سهیلی، عبدالرحمن، الروض الانف، به کوشش عبدالرحمن وکیل، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
(۱۷) طبری، تاریخ،
(۱۸) فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، قاموس المحیط.
(۱۹) یاقوت، بلدان.
(۲۰) یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ، بیروت، دارصادر.
(۲۱) یعقوبی، احمد بن اسحاق، البلدان، نجف، ۱۳۳۷ق/۱۹۱۸م.
(۲۲) عقیقی، نجیب، المستشرقون، قاهره، ۱۹۶۵م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوقبیس»،ج۶، ص۲۵۰۰.
