ابوسعید صالح بن درویش تمیمی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابوسعید تمیمی (د ۱۲۶۱ق/۱۸۴۵م)، ادیب و شاعر عراقی بود.
تَمیمی، ابوسعید صالح بن درویش ظاهراً در ۱۱۸۸ یا ۱۱۹۰ق/۱۷۷۴ یا ۱۷۷۶م در
کاظمین متولد شد.
از منابع چنین برمیآید که او زیرنظر
پدر و به سنت مرسوم به تحصیل علوم پرداخت، اما در نوجوانی پدرش را از دست داد و از کاظمین، آهنگ
نجف کرد.
روشن نیست که تمیمی چرا و با مساعدت چه کسی، به نجف رفت. به هر روی، وی در نجف به تحصیل پرداخت و اندک اندک در مجالس ادبی و حلقههای علمی شرکت جست و در آن مجامع چنان خوش درخشید که گویند
بحرالعلوم خود
تربیت او را زیرنظر گرفت.
حضور وی در مجامع ادبی از جمله جلسات ادبی
روز پنجشنبه که به «معرکةالخمیس» معروف بود،
او را بیش از پیش با محیط ادبی
عراق آن روز و نیز روابط شعرا با ممدوحان بخشنده آشنا ساخت. وی در مدت اقامت در نجف به بزرگان
قبیله خزاعه پیوست و ایشان را مدح گفت. تمیمی پس از
مرگ بحرالعلوم به
حلّه کوچید.
در این اثنا اسباب آشنایی او با
داوود پاشا، که ریاست دیوان محاسبه و
انشاء را در دوران
سلیمان پاشا برعهده داشت و بعدها والی
بغداد شد، مهیا گردید.
داوودپاشا که خود اهل فضل و
ادب بود.
و دانشمندان را بسیار گرامی میداشت، در سفری با تمیمی آشنا شد.
و همین که در ۱۲۳۲ق والی بغداد شد، او را به سمت کتابت
دیوان خویش برگزید.
اما در حقیقت داوود پاشا هنر شاعری تمیمی را به خدمت گرفت و با اینکار نه تنها او را بر
شغل ثابت با حقوقی منظم گمارد، بلکه به ثبت وقایع بارگاه خویش موظف کرد، به طوری که هر بنایی به فرمان او ساخته میشد و یا هر واقعهای که در روزگار او رخ میداد، ناچار در اشعار او ثبت میگردید.
روابط تمیمی با دستگاه دولتی چنان بود که
علیرضا پاشا، چون در ۱۲۴۷ق جانشین داوود پاشا شد، او را در سمت خویش ابقا کرد و شاعر نیز او را در قصیدهای ستود.
والی جدید نیز همچون خلف خویش، شاعر را به ثبت تاریخ وقایع و بناها ترغیب کرد مثلاً برای قطعهای در تاریخ بنای قصری واقع بر ساحل دجله،
نیز برای نبردی ۳ روزه در ۱۲۵۳ق و تهنیت پیروزی در
اهواز، و رثای
امامحسین (علیهالسلام) و جز آنها.
علیرضا پاشا در ۱۲۵۸ق
عزل شد و بغداد را به مقصد
شام ترک گفت.
شاعر که اینک بیپناه مانده بود، در قطعهای در حسرت آن ایام و دورانِ خوشِ گذشته داد سخن داد.
اوضاع بر وی چنان تنگ آمده بود که حتی به سبب آبیاری قطعه زمینی شکایت به ممدوح سابق خود میبرد.
شاید
هجو و توهین به
قاضی و محبوس شدن وی نیز در همین دوران بوده باشد.
تمیمی سرانجام در کاظمین (یا بغداد) درگذشت و همانجا به خاک سپرده شد.
تمیمی شاعری توانا بود، در
علم انساب و اخبار
عرب نیز تبحر داشت و به سبب دانش گسترده او را «شیخ الشعرا» میخواندند.
وی چنان شیفتۀ
ابوتمام بود که او را «شیخ» خویش مینامید. بیگمان تمیمی همۀ حماسۀ ابوتمام را در حفظ داشت. برخی به سبب همین شیفتگی، از او به ابوتمام عصر خویش یا «ابوتمام صغیر» یاد کردهاند.
اما او خود هیچگاه به جایگاه شعرای درجۀ اول دست نیافت.
تمیمی شعر خود را وسیلۀ کسب روزی قرار داده بود. مجیزگویی و
غلو در اشعار او بهویژه در مدح داوود پاشا فراوان به چشم میخورد.
دیوان وی که سراسر مدح والیان و امیران است،
پس از مرگ شاعر به همت فرزندانش محمد سعید و کاظم گردآوری شد.
محمدرضا سیدسلمان و
علی خاقانی با مقابلۀ نسخههای متعددی که در اختیار داشتند، در ۱۳۶۷ق/ ۱۹۴۸م دیوان تمیمی را منتشر کردند. به همراه این دیوان، مجموعه قصایدی در مدح شیخ عبدعلی، مولای هویزه با عنوان «
الروضة التمیمیه» که حروف اول ابیات آن، همانند حروف رویِّ آن است، به چاپ رسید.
با عنایت به روشی که مصححان در چاپ دیوان به کار بردهاند، میتوان دریافت اشعاری که در دیوان وی گرد آمده، تنها بخش کوچکی از سرودههای او ست، و شاید اشعار فراوانی از وی در مدح و رثای بزرگان و
اهل بیت (علیهالسلام) باشد که ما برخی از آنها را در میان مجموعههای شعری مییابیم. مثلاً
که البته با مقابلۀ دقیق میتوان
استقصا نمود.
از دیگر آثار شعری او، «القصیدة الهمزیة فی مدح امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب» است که به همراه تخمیسی از عبدالباقی بن سلیمان فاروقی همراه همزیۀ بوصیری در قاهره (۱۳۰۹ق) به چاپ رسیده است.
امین نیز برخی از اشعار او را که در مدح
پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) و اهل بیت (علیهالسلام) سروده شده، گرد آورده است.
آثار تمیمی منحصر به این اشعار نیست؛ خاقانی به نمونهای از «بند» نیز در آثار تمیمی اشاره کرده است.
تمیمی تألیفاتی نیز داشته که جز نامی از آنها نمانده است، از جمله: الاخبارالمستفادة منمنادمات الشاهزاده.
شرک العقول و غریب المنقول، که گویا در دوجلد به ترتیب سنوات بوده، و به روش تاریخنگاران از ۱۲۰۰ق آغاز، و به ۱۲۴۰ق ختم شده بوده است. وی در این کتاب به ایام وزارت داوود پاشا پرداخته است.
وشاح الرود و الجواهر و العقود فی نظم الوزیر داود. این کتاب نیز ظاهراً به شرح احوال شعرای دربار داوود پاشا و اشعار و نکتهها و لطایفی که میان ایشان رد و بدل شده، پرداخته است.
(۱) آقابزرگ تهرانی، الذریعة.
(۲) آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، مشهد، ۱۴۰۴ق.
(۳) محمود شکری آلوسی، المسک الاذفر، بغداد، ۱۳۴۸ق/ ۱۹۲۹م.
(۴) عثمان بن سند، مطالع السعود، به کوشش عماد عبدالسلام رئوف و سهیله عبدالمجید قیسی، بغداد، ۱۹۹۱م.
(۵) محسن امین، اعیان الشیعة، به کوشش حسن امین، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
(۶) محمدمهدی بحرالعلوم، رجال، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۵ق.
(۷) محمدمهدی بصیر، نهضة العراق الادبیة فی القرن التاسع عشر، بغداد، ۱۳۶۰ق/۱۹۴۶م.
(۸) محمد حرزالدین، معارف الرجال، به کوشش محمدحسین حرزالدین، قم، ۱۴۰۵ق.
(۹) علی خاقانی، شعراء الحلة او البابلیات، نجف، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
(۱۰) یوسف اسعد داغر، مصادر الدراسة الادبیة، بیروت، ۱۹۸۳م.
(۱۱) جواد شبر، ادب الطف، بیروت، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
(۱۲) یوسف عزالدین، الشعرالعراقی، قاهره، دارالمعارف.
(۱۳) عباس عزاوی، تاریخ العراق بین احتلالین، بغداد، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
(۱۴) عبدالقادر مغربی، «دیوان التمیمی»، مجلة المجمع العلمی العربیه، دمشق، ۱۳۶۸ق/ ۱۹۴۹م، ج ۲۴، شم ۱.
(۱۵) اسامه ناصر نقشبندی، و محمدعباس ظمیاء، مخطوطات الادب فی المتحف العراقی، کویت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۵م.
(۱۶) GAL, S.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تمیمی، ابوسعید»، شماره۶۱۰۱.