ابوالمظفر عمادالدین شاهفور بن طاهر اسفراینی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِسْفَراینی،
ابوالمظفر عمادالدین شاهفور (
شهفور)
بن طاهر بن محمد (د۴۷۱ق/۱۰۷۸م)،
فقیه، اصولی، مفسر و متکلم بود.
ذهبی و
حاجی خلیفه بر خلاف دیگر منابع
نام
اسفراینی را
طاهر و نام پدرش را محمد نوشته‌اند و از آنجایی که
تفسیر وی
تاج التراجم به تفسیر
طاهری نیز معروف است برخی گفته‌اند که نام او
طاهر، و شاهفور (معرب شاهپور)
لقب و
شهرت او بوده است.
اسفراینی از
ابن مَحمِش و اصحاب
عبدالرحمان بن کیسان معروف به اصم و نیز اصحاب
ابو علی حامد بن محمد رفاء حدیث شنید و از آنان روایت کرد و کسانی چون
زاهر شحّامی از وی حدیث نقل کرده‌اند.
عبدالغافر فارسی نیز از او
اجازه نقل حدیث داشته است.
اسفراینی مدتی طولانی در
طوس اقامت گزید و در آن‌جا مردمان بسیاری از او بهره بردند.
به گفته
ابن عساکر وی در این مدت با
خواجه نظام الملک روابطی نزدیک داشته است.
صریفینی و
ذهبی،
اسفراینی را
داماد ابومنصور بغدادی دانسته، و او را بسیار ستوده‌اند.
اسفراینی در
فقه،
شافعی،
و در
علم کلام،
اشعری
مذهب بود.
وی از ذوق شاعری نیز بی‌بهره نبود و داوودی،
پنج بیت
شعر در اخلاقیات از او نقل کرده است.
اسفراینی در طوس درگذشت.
تنها دو اثر از
اسفراینی بر جای مانده است:
التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، در ۱۵ باب که به کوشش محمدزاهد کوثری در قاهره (۱۳۵۹ق/۱۹۴۰م) و سپس در
بغداد (۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م) و در
بیروت به کوشش کمال یوسف حوت (۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م) به چاپ رسید.
مؤلف در مقدمه کتاب به اختصار درباره اعتقادات اهل حق که به
عقیده وی همان اهل سنتند، سخن گفته، و در باب اول به کیفیت پیدایش فرق اسلامی و سپس به اعتقادات فرقه‌های مختلف چون
شیعه،
خوارج،
معتزله،
مرجئه،
ضراریه،
جهمیه،
بکریه،
کرامیه و
مشبهه اشاره کرده است و در باب سیزدهم عقاید فرقی را که به گمان وی از
اسلام خارجند، بیان نموده، و در باب چهاردهم به مذاهب و اقوام قبل از
اسلام چون بت پرستان، سوفسطاییان، دهریان، یهودیان و مسیحیان پرداخته، و در آخرین باب نظر
اهل سنت را در مسائل مختلف کلامی بیان نموده، و فضایل آنان را ستوده است.
اسفراینی در این کتاب، فرق غیر اهل سنت را سخت نکوهش می‌کند و سعی بر آن دارد که یگانگی آراء محدثان و فقهای اهل سنت را چون
شافعی،
ابوحنیفه ،
مالک،
اوزاعی،
داوود اصفهانی،
زهری،
لیث ابن‌سعد و حتی
احمد بن حنبل که اختلافات بسیاری در عقاید و آراء وی با دیگر مذاهب اهل سنت وجود دارد، به اثبات رساند.
این کتاب از تفسیرهای مهم به زبان فارسی است.
مقدمه کتاب شامل ۴ فصل است: ۱- فضیلت ترجمه کردن
قرآن و
وجوب آن در برخی احوال؛ ۲- اعتقاد اهل سنت و جماعت؛ ۳- اصول دیانت؛ ۴- معانی
اسماء خدا ؛ ۵- بیان ترجمه برخی از صفات وی.
مؤلف در تفسیر هر
سوره نخست ویژگیهایی چون شماره
آیات، کلمات، حروف جزوها،
مکی و
مدنی بودن و نیز خواص خواندن آن را بیان داشته، سپس ترجمه آیات را کلمه به کلمه نوشته،
قصص و
شأن نزول آنها را با کمال اختصار با عباراتی زیبا و
فصیح آورده است.
در تفسیر آیات قرآنی به آراء
کعب الاحبار ،
محمد بن کعب قُرظی ،
کلبی ،
مجاهد ،
عکرمه ،
ابن عمر ،
عبدالله بن مسعود ،
هشام بن عروه،
ضحاک،
ابوهریره و تقریباً در تمامی صفحات این تفسیر به
ابن عباس اشاره نموده است.
از آنجایی که این تفسیر در ۴۷۸ق در مدرسه نظامیه بلخ نسخه‌برداری شده است،
می‌توان احتمال داد که در بلخ و مدارس علمی آن دیار رواج داشته، و فراوانی دست نوشته‌های آن در کتابخانه‌های
جهان، گواه این مدعاست و تفسیر بزرگی که مورخان
ازآن‌یادکرده‌اند، نمی‌تواند جز همین
تفسیر تاج التراجم باشد و از گفته
عبدالغافر فارسی چنین برمی‌آید که این کتاب در سده ۶ق/۱۲م نیز شهرت داشته است.
حُبیش بن ابراهیم تفلیسی (د ۶۲۹ق) در اثر خویش به نام
وجوه القرآن فی اللغة و التفسیر ، از این کتاب به نام تفسیر شابور یاد نموده، و بر آن اعتماد کرده است
و نیز نویسنده کتاب
مجمل التواریخ و القصص (تألیف در ۵۲۰ق) به روایتی از کتاب تاج التراجم اشاره نموده، و اسناد آن را درست شمرده است
اما این کتاب ظاهراً به علت فارسی بودن آن کمتر مورد توجه مفسران بوده است.
کوثری در مقدمه کتاب
التبصیر می‌گوید که این تفسیر به کوشش برخی از خاورشناسان در
ایران به چاپ رسیده است و گویا وی آن را با اثری منسوب به
آقا جمال خوانساری بانام تاج التراجم یا
موائد الرحمان فی تفسیر القرآن که در بمبئی به چاپ رسیده، اشتباه کرده است.
از این کتاب نسخه‌های متعددی در کتابخانه‌های ایران و جهان موجود است.
اسفراینی کتابی نیز با عنوان الاوسط در
اصول عقاید به
زبان فارسی داشته است که اثری از آن در دست نیست.
(۱) علی ابن عساکر، تبیین کذب المفتری، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
(۲) احمد ابن قاضی شهبه، طبقات الشافعیة، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷م.
(۳) ابن یوسف شیرازی، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، تهران، ۱۳۱۳- ۱۳۱۵ش.
(۴) شاهفور
اسفراینی، التبصیر فی الدین، به کوشش محمدزاهد کوثری، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
(۵) حاجی خلیفه، کشف.
(۶) محمدتقی دانش پژوه و بهاءالدین علمی انواری، فهرست کتابهای خطی کتابخانه مجلس سنا، تهران، ۱۳۵۵ش/۱۹۷۶م.
(۷) محمد داوودی، طبقات المفسرین، به کوشش علی‌محمد عمر، قاهره، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
(۸) محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
(۹) عبدالوهاب سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، بیروت، دارالمعرفه.
(۱۰) رمضان ششن، نوادر المخطوطات العربیة فی مکتبات ترکیا، بیروت، ۱۹۷۵م.
(۱۱) ابراهیم صریفینی، تاریخ نیشابور (منتخب السیاق عبدالغافر فارسی)، به کوشش محمدکاظم محمودی، قم، ۱۴۰۳ق.
(۱۲) احمد فصیح خوافی، مجمل فصیحی، به کوشش محمود فرخ، مشهد، ۱۳۳۹ش.
(۱۳) محمدزاهد کوثری، مقدمه بر التبصیر.
(۱۴) مجمل التواریخ و القصص، به کوشش محمد تقی بهار، تهران، ۱۳۱۸ش.
(۱۵) حسین علی محفوظ، «آثار حبیش التفلیسی»، مجله مجمع اللغة العربیة بدمشق، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م، ج ۵۰، شم ۲.
(۱۶) مرکزی، میکروفیلمها.
(۱۷) سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران، تهران، ۱۳۴۴ش.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «اسفراینی»، ج۸، ص۳۴۰۰.
