ابوالفتوح ثابت بن محمد جرجانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ثابِتِ بْنِ مُحَمَّدِ جُرْجانی، ابوالفتوح (۳۵۰- مق ۴۳۱ق/ ۹۶۱-۱۰۴۰م)، نحوی و ادیب است.
منابع آگاهی چندانی از زندگی او به دست نداده‌اند. براساس نسبت جرجانی او می‌توان گفت خود وی یا نیاکانش در
گرگان زندگی می‌کرده‌اند. ابن خطیب او را استرابادی نیز خوانده است
و پاره‌ای از منابع نسبت عَدَوی بدو داده‌اند.
گزارش ابن خطیب نشان می‌دهد وی در ۳۷۸ق/۹۸۸م یعنی پیش از آن‌که به
اندلس برود، در
بغداد بوده، و
علم می‌آموخته است.
ثابت در ۴۰۶ق/۱۰۱۵م تقریباً هم
زمان با
پایان خلافت امویان در اندلس و
آغاز حکومت ملوک‌الطوایف، وارد این سرزمین شد و در غرناطه سکنا گزید.
نخستین امیری که وی در اندلس
ملاقات کرد و مورد توجه او نیز واقع شد، مجاهد بن یوسف
عامری،
ابوالجیش الموفق (حک ۴۰۸-۴۳۲ق) است. ثابت در
حمله مجاهد عامری به
جزیره ساردنی همراه او بود.
وی در غرناطه به سپاهیان بربر پیوست. در آن‌جا یِدیربن حَبّاسه، پسر عموی بادیس بن حَبّوس المظفر الناصر (حک ۴۳۰-۴۶۶ق)، امیر وقت غرناطه را با این پیشگویی که ۳۰
سال پادشاه غرناطه خواهد شد، به تصاحب
امارت تشویق ، و به همراه او بر ضد بادیس
توطئه کرد.
پس از آگاهی بادیس از این توطئه، ثابت ناگزیر به سوی اشبیلیه گریخت و در این میان بادیس
فرمان دستگیری
خانواده او را
صادر کرد. ثابت با شنیدن این
خبر و به
امید عفو نزد او رفت و از وی
بخشش خواست، اما سودی نبخشید و سرانجام در مجلسی در غرناطه به
قتل رسید.
گفته‌اند که ثابت در حفظ واژه‌های بیابانی
نایاب (
غریب ) و
شعر جاهلی و اسلامی توانا بود و با دانشهایی چون
فلسفه ،
منطق و
نجوم آشنایی داشت؛ افزون بر این او را مردی سوارکار و جنگاور
وصف کرده‌اند.
وی روایتگر
ادبیات و
لغت بوده، و در بغداد از کسانی چون ابواحمد عبدالسلام بصری و ابن‌جنّی و علی بن عیسی رَبَعی
روایت کرده است؛
برخی نیز در غرناطه
حماسه ابوتمام را نزد او خوانده‌اند.
تنها
اثر یاد شده از ثابت
شرح الجمل زجاجی (د ۳۳۷ق) است که در اندلس آن را بر طالبان
علم املا کرده است. نسخه خطی این اثر در کتابخانه اسکوریال (شم ۲۸۹) نگهداری می‌شود.
(۱) علی بن بسام شنترینی، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، قاهره، ۱۳۶۴ق/۱۹۴۵م.
(۲) خلف بن بشکوال، الصلة، قاهره، ۱۹۶۶م.
(۳) محمد بن خطیب، الاحاطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
(۴) حاجی خلیفه، کشف.
(۵) محمد حمیدی، جذوة المقتبس فی ذکر ولاة الاندلس، قاهره، ۱۹۶۶م.
(۶) سیوطی، بغیةالوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
(۷) شکیب ارسلان، الحلل السندسیة، بیروت، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
(۸) خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
(۹) احمد ضبی، بغیة الملتمس، به کوشش ف کودرا، مادرید، ۱۸۸۴م.
(۱۰) محمد عبدالله عنان، دول الطوائف، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
(۱۱) علی قفطی، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره/ بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۱۲) یاقوت، ادبا.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ثابت بن محمد جرجانی»، ج۱۷، ص۶۲۶۷.
