ابوالحسن علی بن عبدالعزیز جرجانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جرجانی، ابوالحسن علی‌بن عبدالعزیز،
ادیب ،
شاعر ،
فقیه و
قاضی
شافعی و
متکلم
معتزلی
قرن چهارم است.
تاریخ دقیق تولد او مشخص نیست، اما بنا بر نقل
یاقوت حموی
از
حاکم نیشابوری ، وی در ۳۳۷ که همراه برادرش ابوبکر به
نیشابور رفت، در حدود سن
بلوغ بوده است؛ بنابراین، می‌توان سال
ولادت او را حدود ۳۲۲ در نظر گرفت.
جرجانی از کودکی به مناطق متعددی، از جمله
عراق و
شام ،
سفر کرد و به کسب
علم و
ادب پرداخت تا اینکه به شهرت رسید.
ثعالبی
نظم و
نثر و خوشنویسی او را ستوده است.
در برخی منابع نیز شعر وی
تحسین شده است.
ادیب مشهور،
عبدالقاهر جرجانی ، از اینکه شاگرد ابوالحسن بوده به خود می‌بالیده و در آثارش از وی به بزرگی یاد کرده است.
وی را جامع
فقه شافعی و
کلام معتزلی دانسته‌اند.
نام او در طبقه پنجم فقیهان
شافعی ذکر شده است.
جرجانی پس از کسب شهرت در
علم و
ادب ، از خواص و نزدیکان
صاحب‌بن عَبّاد (متوفی ۳۸۵)، ادیب و
وزیر مشهور
آل‌بویه ، شد.
او به صاحب‌بن عبّاد، ارادت و علاقه بسیار داشت و در اشعاری او را
مدح کرده
و صاحب نیز در اشعاری، مقام علمی و ادبی و اخلاقی وی را ستوده است.
جرجانی در دوره وزارت صاحب، به قضای جرجان منصوب شد؛ اما، چه در دوره حیات صاحب چه پس از
مرگ او، بارها عزل و نصب شد تا اینکه سرانجام به
قاضی‌القضاتی ری رسید و تا زمان
وفات ، این منصب را داشت.
سال وفات جرجانی، به اختلاف، ۳۶۶ و ۳۹۲ ذکر شده است.
اگر چه
ابن‌خلکان قول نخست را ــ که از
حاکم نیشابوری نقل کرده صحیح‌تر می‌داند،
ذهبی
نظر وی را نادرست خوانده و این تاریخ را سال فوت محدّثی به نام
ابوالحسن علی‌بن احمدبن عبدالعزیز جرجانی ، که ساکن
نیشابور بوده، دانسته است.
بهترین شاهد برای صحت قول دوم، ارتباط جرجانی با صاحب‌بن عبّاد است که در ۳۶۶ به وزارت رسید.
بیشتر منابع نیز سال وفات او را ۳۹۲ دانسته‌اند.
جسد جرجانی را به جرجان منتقل کردند و در آن‌جا به
خاک سپردند.
ابوعلی قاسم‌بن علی‌بن قاسم، وزیر مجدالدوله، در
تشیع پیکر وی حاضر بود و
قاضی عبدالجبار معتزلی بر
جنازه او
نماز خواند.
مشهورترین تألیف به جامانده از جرجانی،
الوساطه بین المتنبّی و
خصومه است.
در
قرن چهارم، که
نقد و ارزیابی اشعار بزرگان رونق گرفته بود، ادیبان آرای مختلفی در باره متنبّی و جایگاه
شعر او ابراز می‌کردند.
در این میان، صاحب‌بن عبّاد کتاب ا
لکشف عن‌مساوی المتنبی را نوشت تا اشعار وی را ضعیف جلوه دهد.
پس از آن جرجانی، برای داوری میان طرفداران و منتقدان اشعار متنبّی، الوساطة را تألیف کرد که بسیار مورد توجه قرار گرفت.
دانش و توانایی او را در تألیف این کتاب
تحسین کرده‌اند.
الوساطة مختص به بررسی شعر متنبّی نیست، بلکه در این کتاب
اصول و قواعد ادب آن دوره مطرح و اشعار شاعران قدیم و جدید نقد و بررسی شده است.
الوساطة نخستین‌بار به کوشش احمد عارف زین (۱۳۳۱) و پس از آن با ویرایش محمدابوالفضل ابراهیم و علی محمد بجاوی (۱۳۶۴، ۱۳۷۰) به چاپ رسید.
جرجانی دیوان شعری نیز داشته است.
بخشی از اشعار وی در منابع باقی مانده است.
تألیف دیگر جرجانی،
تهذیب‌التاریخ ،
ظاهراً همان
صفوة التاریخ است که به گفته
ابن‌قاضی شهبه مختصر
تاریخ طبری در یک جلد است.
ثعالبی
ضمن تحسین این کتاب، دو فصل از مقدمه آن را نقل کرده است.
ابن‌خلدون در تاریخ خود به اقوال جرجانی استناد کرده
که احتمالاً برگرفته از همین کتاب است، اگر چه وی در مواردی نیز
جرجانی را
نسب‌شناس خوانده و نام کتاب او را
الانساب ذکر کرده است.
آثار دیگری نیز در منابع به وی نسبت داده شده است که اثری از آن‌ها نیست، از جمله
تفسیر القران و
الوکالة شامل چهار هزار مسئله فقهی.
(۱) ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۲) ابن‌خلدون، تاریخ ابن خلدون.
(۳) ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان.
(۴) ابن‌قاضی شهبه، طبقات الشافعیة، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، بیروت: عالم‌الکتب، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۵) ابن‌مرتضی، المنیة و الامل فی شرح الملل و النحل، چاپ محمدجواد مشکور، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
(۶) ابواسحاق شیرازی، طبقات‌الفقهاء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۷) ابوحیان توحیدی، مثالب الوزیرین: اخلاق الصاحب‌بن عبّاد و ابن‌العمید، چاپ ابراهیم کیلانی، دمشق ۱۹۶۱.
(۸) عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۹) علی‌بن عبدالعزیز جرجانی، الوساطة بین‌المتنبّی و خصومه، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم و علی‌محمد بجاوی، قاهره ۱۳۷۰/۱۹۵۱.
(۱۰) حسن‌بن محمد جشمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح‌العیون»، در قاضی عبدالجبار بن احمد، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، چاپ فؤاد سید، تونس).
(۱۱) محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۴۲۴.
(۱۲) محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۳.
(۱۳) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمدحلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
(۱۴) حمزة بن یوسف سهمی، تاریخ جرجان، چاپ محمد عبدالمعیدخان، حیدرآباد دکن ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
(۱۵) محمدبن احمد عبّادی، کتاب طبقات الفقهاء الشافعیه، چاپ یوستا ویتستام، لیدن ۱۹۶۴.
(۱۶) یاقوت حموی، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جرجانی»، شماره۴۶۰۲.
