• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن‌منده ابوعبداللّه محمد بن اسحاق بن یحیی اصفهانی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



ابن‌منده ابوعبداللّه محمد بن اسحاق اصفهانی، از مشاهیر محدّثین و حنبلیان اصفهان در قرن چهارم هجری بوده است.



ابوعبداللّه محمّد بن اسحاق بن یحیی بن منده حافظ اصفهانی، از مشاهیر محدّثین و رؤسای حنبلیان اصفهان در قرن چهارم هجری است. وی در سال ۳۹۵ق در اصفهان متولّد شده، و در طلب حدیث به بغداد، بخارا، بلخ، دمشق، مرو، مکّه و نیشابور سفر کرد، و در مدت ۴۰ سال از قریب ۱۷۰۰ نفر از محدّثین، اخذ حدیث کرد که از آن جمله است: ابراهیم بن سنان قنطری، ابن ابی حاتم، ابن اخی ابی زرعه، ابن جارود، ابوجعفرالبحتری، ابوحامد بن بلال، ابوسعید بن الاعرابی، ابوطاهر مدینی، ابوالعبّاس اصم ابی اسید، احمد بن بهزاد فارسی، اسماعیل صفّار، ابوعلی حسین بن علیّ بن یزید حافظ نیشابوری، خثیمه بن سلیمان، عبداللّه بن محمّد بن حنبل، عبداللّه بن یعقوب بن اسحاق کرمانی، محمّد بن احمد بن محبوب، علیّ بن احمد بستی، محمّد بن حسین بن قطان، محمّد بن عبداللّه عمانی، محمّد بن یعقوب و عدّه‌ای نیز از ابن منده روایت کرده‌اند ازجمله: ابوسعید ادریسی، ابوعبداللّه قنجار، ابومنصور شجاع بن علی صقلی، ابوعبداللّه حاکم، ابونعیم اصفهانی، بندار رازی، تمام رازی. وی پس از برگشت از مسافرت به اصفهان، قریب چهل بار کتاب و جزوه همراه داشت.

او از پدر و عموی پدرش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ حدیث‌ شنید و نیز از جمعی‌ دیگر از مشایخ‌ اصفهان‌ مانند: محمد بن‌ قاسم‌ کرّانی‌، محمد بن‌ عمر بن‌ حفص‌ و ابوعلی‌ حسن‌ بن‌ محمد بن‌ نَضْر استماع‌ نمود.
[۳] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۲۹.
گفته‌ شده‌ است‌ که‌ ابن‌منده‌ پیش‌ از ۱۷ سالگی‌ از ابن‌ابی‌ حاتم‌ (د ۳۲۷ق‌) اجازه روایت‌ گرفت‌.
[۴] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۰.

در جست‌وجوی حدیث‌ سفری را آغاز کرد که‌ ۴۵ سال‌ طول‌ کشید. او خود گفته‌ که‌ شرق‌ و غرب‌ را دوبار زیر پا گذاشته‌ است‌. ابن‌منده‌ نخست‌ به‌ نیشابور رفت‌.
[۸] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۱۰۳۳.
در آن‌جا از محمد بن‌ حسین‌ قطان‌، ابوعلی‌ محمد ابن‌ احمد میدانی‌، ابوالعباس‌ اصم‌، ابوعبدالله‌ ابن‌ اخرم‌ و دیگران‌ حدیث‌ شنید.
[۹] ابن‌منده‌، محمد، «الرد علی‌ الجهمیه»، مجله الجامعة الاسلامیه، ج۱، ص۳۵۷.
[۱۰] ابن‌منده‌، محمد، «الرد علی‌ الجهمیه»، مجله الجامعة الاسلامیه، ج۱، ص۳۶۰.
[۱۱] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۲۹-۳۰.
وی بجز نیشابور در دیگر شهرهای خراسان‌ هم‌ اقامت‌ کرد. در بخارا نزد هیثم‌ بن‌ کُلیب‌ شاشی‌ و دیگران‌، صحیح‌ بخاری را استماع‌ نمود
[۱۳] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۰.
و نیز از محمد جوزجانی‌ و هارون‌ بن‌ احمد جرجانی‌ حدیث‌ شنید.همچنین‌، در سرخس‌ از عبدالله‌ ابن‌ محمد بن‌ حنبل‌ و در مرو از محمد بن‌ احمد بن‌ محبوب‌ استماع‌ نمود
[۱۴] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۰.
و به‌ بلخ‌ نیز سفر کرد.
[۱۵] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، میزان‌ الاعتدال‌، ج۳، ص۴۷۹.
احتمالاً اقامت‌ اصلی‌ ابن‌منده‌ در نیشابور بود و همواره‌ بدانجا باز می‌گشت‌، چنانکه‌ در ۳۳۹ق‌/۹۵۰م‌ از نیشابور عازم‌ عراق‌ شد
[۱۶] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۶.
و چند سالی‌ در نواحی‌ عراق‌ و شام‌ به‌ مسافرت‌ پرداخت‌.در بغداد از اسماعیل‌ بن‌ محمد صفار نحوی و ابوجعفر ابن‌ بُخْتَری رزّاز حدیث‌ شنید.
[۱۷] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۰.
در ۳۴۴ق‌ در دمشق‌ بود و از ابوالقاسم‌ نصیبی‌ بهره‌ گرفت‌.
[۱۸] یاقوت‌ حموی، معجم البلدان‌، ج۴، ص۷۸۹.
در ادامه سفر خود در طرابلس‌ شام‌ از خیثمة بن‌ سلیمان‌ قرشی‌، در غزه‌ از علی‌ بن‌ عباس‌ غزی و در بیت‌المقدس‌ از احمد بن‌ زکریا مقدسی‌ استماع‌ نمود. احتمالاً وی پیش‌ از سفرهایش‌ به‌ عراق‌ و شام‌ نخست‌ به‌ مکه‌ رفته‌ است‌، زیرا در آن‌جا پیش‌ از ۳۴۰ق‌ از ابوسعید ابن‌ اعرابی‌ (د ۳۴۰ق‌) استماع‌ حدیث‌ کرده‌ و نیز در مدینه‌ از جعفر بن‌ محمد علوی حدیث‌ شنیده‌ است‌.
[۱۹] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۲۹.
ابن‌منده‌ همچنین‌ در ادامه سفر به‌ مصر رفت‌ و در آن‌جا از ابوالقاسم‌ حمزة بن‌ محمد کنانی‌، احمد بن‌ حسن‌ بن‌ عتبه رازی، محمد بن‌ سعد باوردی، ابوطاهر احمد مدینی‌ و جز آنان‌ حدیث‌ شنید.
[۲۰] ابن‌منده‌، محمد، «الرد علی‌ الجهمیه»، مجله الجامعة الاسلامیه، ج۱، ص۳۵۷.
[۲۱] ابن‌منده‌، محمد، «الرد علی‌ الجهمیه»، مجله الجامعة الاسلامیه، ج۱، ص۳۶۰.
[۲۲] ابن‌منده‌، محمد، «الرد علی‌ الجهمیه»، مجله الجامعة الاسلامیه، ج۱، ص۳۷۱.
[۲۵] ابن‌صلاح‌، تقی‌الدین‌، مقدمه، ج۱، ص۱۱۰.
[۲۶] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۰.
در اقامت‌ چند ساله خود در مصر به‌ شهرهای مختلف‌ از جمله‌ اسکندریه‌،
[۲۷] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۱۰۳۵.
تنّیس‌
[۲۸] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۰.
و جزیره تونه‌
[۲۹] یاقوت‌ حموی، معجم البلدان‌، ج۱، ص۹۰۹.
برای استماع‌ حدیث‌ سفر کرد.
[۳۰] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۶.
به‌ هر حال‌ در ۳۶۱ق‌ ابن‌منده‌ در بخارا بود و حاکم‌ نیشابوری او را ملاقات‌ کرد و در ۳۷۵ق‌ که‌ ابن‌منده‌ قصد بازگشت‌ به‌ اصفهان‌ را داشت‌، همراه‌ وی به‌ نیشابور آمد.
[۳۱] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۱۰۳۳.
ابن‌منده‌ چون‌ به‌ موطن‌ خود بازمی‌گشت‌، ۴۰ بار کتاب‌ به‌ همراه‌ داشت‌ که‌ از ۷۰۰، تن‌ از مشایخ‌ کتاب‌ حدیث‌ کرده‌ بود.
[۳۲] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۱۰۳۲.
در روایتی‌ اغراق‌آمیز از قول‌ ابن‌منده‌ گفته‌ شده‌ که‌ وی ۳۰ هزار راوی حدیث‌ را درک‌ کرده‌ و از هر یک‌ حداقل‌ ۱۰ حدیث‌ داشته‌ است‌.
[۳۳] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۵.
از دیگر مشایخ‌ مهم‌ ابن‌منده‌ ابن‌حبان‌ بستی‌، ابوعلی‌ نیشابوری و ابوالقاسم‌ طبرانی‌ را می‌توان‌ برشمرد.
[۳۴] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۰.



ابن‌منده‌ در دوران‌ سفر طولانی‌ خود مجرد ماند و زن‌ اختیار نکرد. چون‌ به‌ اصفهان‌ بازگشت‌، اسماء دختر ابوسعد محمد شیبانی‌ را به‌ زنی‌ گرفت‌ و از وی صاحب‌ ۴ پسر شد و آنان‌ را عبدالرحمان‌، عبیدالله‌، عبدالرحیم‌ و عبدالوهاب‌ نامید.
[۳۵] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، میزان‌ الاعتدال‌، ج۳، ص۴۷۹.
[۳۶] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۷.
[۳۷] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۹.



گروه‌ بسیاری از ابن‌منده‌ روایت‌ کرده‌اند و ذهبی‌
[۳۸] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۰-۳۲.
نام‌ بیش‌ از ۵۵ تن‌ از آنان‌ را آورده‌ است‌، اما در رأس‌ آنان‌ باید از مشایخ‌ ابن‌منده‌ و دوستان‌ او یاد کرد: ابوالشیخ‌ اصفهانی‌، ابواسحاق‌ ابراهیم‌ بن‌ حمزه اصفهانی‌، ابن‌مقری ابوبکر محمد بن‌ ابراهیم‌، حاکم‌ نیشابوری، ابوعبدالله‌ محمد بن‌ احمد بخاری و ابوسعد احمد بن‌ محمد ادریسی‌ و سپس‌ برخی‌ چون‌ ابونعیم‌ اصفهانی‌ و احمد ابن‌ فضل‌ باطرقانی‌
[۴۰] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۰.
و پسران‌ خود او عبدالرحمان‌، عبیدالله‌
[۴۲] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۸، ص۳۵۵.
و عبدالوهاب‌.


ابن‌منده‌ در اصفهان‌ به‌ حرمت‌ و جاه‌ می‌زیست‌ و پیداست‌ که‌ نفوذ بسیاری در مردم‌ و اولیای امور داشته‌ است‌.
[۴۴] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۴۱.
چه‌ معاصران‌ او و چه‌ محدثان‌ بعد، او را بسیار ستوده‌اند. ظاهراً ستایشی‌ که‌ از ابن‌منده‌ صورت‌ گرفته‌ و آنچه‌ شخصیت‌ علمی‌ او را ساخته‌ است‌، ناشی‌ از وسعت‌ آگاهی‌ او در حدیث‌ بوده‌ که‌ با اتکا به‌ حافظه‌ای نیرومند شکل‌ گرفته‌ است‌. به‌ گفته احمد بن‌ جعفر که‌ از افزون‌ بر هزار تن‌ حدیث‌ نوشته‌، کسی‌ را در میان‌ آنان‌ به‌ قدرت‌ حافظه ابن‌منده‌ ندیده‌ بود.
[۴۵] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۱۰۳۴.
ذهبی‌ نیز او را حافظ مشرق‌ خوانده‌ و اظهار داشته‌ که‌ کسی‌ دیگر را نمی‌شناخته‌ که‌ به‌ اندازه او استماع‌ حدیث‌ کرده‌ و به‌ پایه او حدیث‌ گرد آورده‌ باشد.
[۴۶] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۲۲، ص۳۸۲.
با این‌همه‌، ذهبی‌
[۴۸] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۴۱.
معتقد است‌ که‌ ابن‌منده‌ فقط در روایت‌ حدیث‌ استاد بود، اما چون‌ به‌ تبویب‌ آن‌ می‌پرداخت‌ یا از خود سخنی‌ می‌گفت‌، چیرگی‌ لازم‌ را نداشت‌.
ابونعیم‌ اصفهانی‌ نیز با آنکه‌ ابن‌منده‌ را مردی بزرگ‌ دانسته‌،
[۴۹] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۱۰۳۳.
معتقد است‌ که‌ وی در آخر عمر در نقل‌ حدیث‌ خلط می‌کرد و در امالی‌ خود دچار لغزش‌ و اشتباه‌ می‌شد، اما ذهبی‌
[۵۱] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۴.
سخن‌ ابونعیم‌ را رد کرده‌ و بر خصومتی‌ حمل‌ نموده‌ که‌ میان‌ ابونعیم‌ و ابن‌منده‌ وجود داشته‌ است‌.


این کتاب‌ها از او است:

۶.۱ - آثار چاپی‌

۱. الایمان‌، که‌ در ۲ مجلد به‌ کوشش‌ علی‌ فقیهی‌ در بیروت‌ (۱۹۸۵م‌) به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. در این‌ کتاب‌ ۰۸۹، ۱حدیث‌ در موضوع‌ ایمان‌ باب‌بندی شده‌ که‌ طولانی‌ترین‌ آن‌ها باب‌ ۹۷ در وجوب‌ ایمان‌ به‌ رؤیت‌ خداوند است‌.
۲. الرد علی‌ الجهمیه، ردی است‌ بر جهمیه‌ که‌ قائل‌ به‌ تعطیل‌ درباره صفات‌ خداوند بودند. این‌ اثر که‌ شیوه‌ای نقلی‌ دارد، به‌ کوشش‌ علی‌ فقیهی‌ در مجله الجامعة الاسلامیه چاپ‌ شده‌ است‌.
۳. فتح‌ الباب‌ فی‌ الکنی‌ و الالقاب‌، که‌ بخشی‌ از آن‌ به‌ کوشش‌ س‌. ددرینگ‌ در اوپسالا (۱۹۲۷م‌) منتشر شده‌ است‌.
۴. مسند احادیث‌ ابراهیم‌ بن‌ ادهم‌ الزاهد، که‌ به‌ کوشش‌ مجدی سیدابراهیم‌ در قاهره‌ (۱۹۸۸م‌) چاپ‌ شده‌ است‌.

۶.۲ - آثارخطی‌

۱. الاسامی‌ و الکنی‌، موجود در کتابخانه چستربیتی‌.
۲. الامالی‌، که‌ بخش‌هایی‌ از آن‌ در کتابخانه ظاهریه دمشق‌ موجود است‌.
۳. تسمیة المشایخ‌، فهرستی‌ از مشایخ‌ بخاری در صحیح‌ او، نسخه‌ای از آن‌ در کتابخانه چستربیتی‌ موجود است‌.
۴. التوحید و معرفة اسماء الله‌ تعالی‌، موجود در کتابخانه ظاهریه‌.
۵. ذکر عددما لکل‌ واحد من‌ الصحابه من‌ الحدیث‌، موجود در کتابخانه ظاهریه‌.
۶. معرفة الصحابه، از معروف‌ترین‌ آثار ابن‌منده‌ که‌ امروز از اصل‌ آن‌ فقط بخش‌هایی‌ در کتابخانه ظاهریه‌ و نیز در کتابخانه شیخ‌الاسلام‌ در مدینه‌ در دست‌ است‌. علاوه‌ بر نسخ‌ خطی‌، معرفة الصحابه از طریق‌ نقل‌ وسیع‌ آن‌ در اسد الغابه ابن‌اثیر نیز باقی‌ مانده‌ است‌، زیرا یکی‌ از ۴ مأخذ اساسی‌ ابن‌اثیر در تألیف‌ این‌ کتاب‌ بوده‌ است‌. ابن‌حجر هم‌ در تألیف‌ الاصابه ازاین‌ کتاب‌ بهره‌ برده‌ است‌.
[۵۴] ابن‌حجر عسقلانی‌، احمد، الاصابة فی‌ تمییز الصحابه، ج۵، ص۶۸.
ابوموسی‌ مدینی‌ (ه م‌) نیز بر این‌ کتاب‌ ذیلی‌ نوشته‌ است‌.

۶.۳ - آثار یافت‌ نشده‌

۱. تاریخ‌ اصبهان‌. این‌ اثر مورد استفاده یاقوت‌ قرار گرفته‌ است‌.
[۵۶] یاقوت‌ حموی، معجم البلدان‌، ج۴، ص۸۶۰.

۲. دلائل‌ النبوه.
[۵۷] سخاوی، محمد، الاعلان‌ بالتوبیخ‌، ج۱، ص۱۶۶.

۳. الناسخ‌ و المنسوخ‌.
[۵۹] فصیح‌خوافی، عبدالمجید عصاری، مجمل فصیحی، ج۲، ص۱۱۰.
[۶۲] شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، میزان الاعتدال، ج۳، ص۲۶.
[۶۳] زرکلی، خیر الدین، الاعلام، ج۶، ص۲۵۳.
[۶۵] ابن اثیر جزری، ابوالحسن علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۲۳۰.
[۶۸] صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۲، ص۹۰-۹۱.
[۶۹] ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۵، ص۷۰.
[۷۱] ابن ‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، ج۷، ص۲۳۲.
[۷۳] یارشاطر، احسان، دانشنامه ایران و اسلام، ج۶، صص۸۷۸-۸۸۰.
[۷۴] آل‌قیس، قیس، الایرانیون و الادب العربی، ج۶، ص۳۴۴-۳۴۷.
[۷۵] مهدوی، سیدمصلح‌الدین، دانشمندان و بزرگان اصفهان، ج۱، ص۱۳۷.



۱. ابن‌ ابی‌یعلی‌، محمد، طبقات‌ الحنابله، ج۲، ص۱۶۷.    
۲. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۳۳.    
۳. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۲۹.
۴. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۰.
۵. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۳۳.    
۶. ابن‌ ابی‌یعلی‌، محمد، طبقات‌ الحنابله، ج۲، ص۱۶۷.    
۷. ابن‌نقطه‌، محمد، التقیید لمعرفة الرواة و السنن‌ و الاسانید، ج۱، ص۴۰.    
۸. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۱۰۳۳.
۹. ابن‌منده‌، محمد، «الرد علی‌ الجهمیه»، مجله الجامعة الاسلامیه، ج۱، ص۳۵۷.
۱۰. ابن‌منده‌، محمد، «الرد علی‌ الجهمیه»، مجله الجامعة الاسلامیه، ج۱، ص۳۶۰.
۱۱. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۲۹-۳۰.
۱۲. ابن‌ ابی‌یعلی‌، محمد، طبقات‌ الحنابله، ج۲، ص۱۶۷.    
۱۳. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۰.
۱۴. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۰.
۱۵. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، میزان‌ الاعتدال‌، ج۳، ص۴۷۹.
۱۶. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۶.
۱۷. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۰.
۱۸. یاقوت‌ حموی، معجم البلدان‌، ج۴، ص۷۸۹.
۱۹. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۲۹.
۲۰. ابن‌منده‌، محمد، «الرد علی‌ الجهمیه»، مجله الجامعة الاسلامیه، ج۱، ص۳۵۷.
۲۱. ابن‌منده‌، محمد، «الرد علی‌ الجهمیه»، مجله الجامعة الاسلامیه، ج۱، ص۳۶۰.
۲۲. ابن‌منده‌، محمد، «الرد علی‌ الجهمیه»، مجله الجامعة الاسلامیه، ج۱، ص۳۷۱.
۲۳. ابن‌ ابی‌یعلی‌، محمد، طبقات‌ الحنابله، ج۲، ص۱۶۷.    
۲۴. ابن‌نقطه‌، محمد، التقیید لمعرفة الرواة و السنن‌ و الاسانید، ج۱، ص۳۹.    
۲۵. ابن‌صلاح‌، تقی‌الدین‌، مقدمه، ج۱، ص۱۱۰.
۲۶. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۰.
۲۷. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۱۰۳۵.
۲۸. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۰.
۲۹. یاقوت‌ حموی، معجم البلدان‌، ج۱، ص۹۰۹.
۳۰. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۶.
۳۱. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۱۰۳۳.
۳۲. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۱۰۳۲.
۳۳. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۵.
۳۴. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۰.
۳۵. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، میزان‌ الاعتدال‌، ج۳، ص۴۷۹.
۳۶. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۷.
۳۷. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۹.
۳۸. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۰-۳۲.
۳۹. ابن‌نقطه‌، محمد، التقیید لمعرفة الرواة و السنن‌ و الاسانید، ج۱، ص۳۹.    
۴۰. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۰.
۴۱. ابن‌ ابی‌یعلی‌، محمد، طبقات‌ الحنابله، ج۲، ص۲۴۲.    
۴۲. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۸، ص۳۵۵.
۴۳. ابن‌نقطه‌، محمد، التقیید لمعرفة الرواة و السنن‌ و الاسانید، ج۱، ص۳۹.    
۴۴. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۴۱.
۴۵. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۱۰۳۴.
۴۶. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۲۲، ص۳۸۲.
۴۷. ابن‌جزری، محمد، غایة النهایه، ج۲، ص۹۸.    
۴۸. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۴۱.
۴۹. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، ج۳، ص۱۰۳۳.
۵۰. ابونعیم‌ اصفهانی‌، احمد بن عبدالله، ذکر اخبار اصفهان‌، ج۲، ص۳۰۶.    
۵۱. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیراعلام‌ النبلاء، ج۱۷، ص۳۴.
۵۲. ابن اثیر جزری، ابوالحسن علی بن ابی‌الکرم، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج۱، ص۳-۴.    
۵۳. ابن‌حجر عسقلانی‌، احمد، الاصابة فی‌ تمییز الصحابه، ج۵، ص۴۹.    
۵۴. ابن‌حجر عسقلانی‌، احمد، الاصابة فی‌ تمییز الصحابه، ج۵، ص۶۸.
۵۵. بابانی بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیه العارفین، ج۲، ص۵۷.    
۵۶. یاقوت‌ حموی، معجم البلدان‌، ج۴، ص۸۶۰.
۵۷. سخاوی، محمد، الاعلان‌ بالتوبیخ‌، ج۱، ص۱۶۶.
۵۸. ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبداللّه، ذکر اخبار اصفهان، ج۲، ص۳۰۶.    
۵۹. فصیح‌خوافی، عبدالمجید عصاری، مجمل فصیحی، ج۲، ص۱۱۰.
۶۰. بابانی بغدادی، اسماعیل بن محمد، هدیه العارفین، ج۱، ص۵۱۷.    
۶۱. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظّنون عن اسامی الکتب و الفنون، الظنون، ج۲، ص۱۴۰۶.    
۶۲. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، میزان الاعتدال، ج۳، ص۲۶.
۶۳. زرکلی، خیر الدین، الاعلام، ج۶، ص۲۵۳.
۶۴. کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، ج۹، ص۴۲-۴۳.    
۶۵. ابن اثیر جزری، ابوالحسن علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۲۳۰.
۶۶. مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانه الادب، ج۸، ص۲۳۴.    
۶۷. شمس‌الدین ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النّبلاء، ج۱۲، ص۴۹۹.    
۶۸. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۲، ص۹۰-۹۱.
۶۹. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۵، ص۷۰.
۷۰. ابن‌ ابی‌یعلی‌، محمد، طبقات‌ الحنابله، ج۲، ص۱۶۷.    
۷۱. ابن ‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، ج۷، ص۲۳۲.
۷۲. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۶، ص۱۶۸.    
۷۳. یارشاطر، احسان، دانشنامه ایران و اسلام، ج۶، صص۸۷۸-۸۸۰.
۷۴. آل‌قیس، قیس، الایرانیون و الادب العربی، ج۶، ص۳۴۴-۳۴۷.
۷۵. مهدوی، سیدمصلح‌الدین، دانشمندان و بزرگان اصفهان، ج۱، ص۱۳۷.



مهدوی، سید مصلح‌الدین، اعلام اصفهان، ج۱، ص۲۲۵.    
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌منده»، ج۴، ص۱۸۲۰.    




جعبه ابزار