ابن‌ابی‌یعلی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابن‌ابی‌یعلی، ابوالحسین محمد بن محمد بن حسین بن محمد بن خلف بن فَرّاء (۴۵۱-۵۲۶ق/۱۰۵۹-۱۱۳۱م)، محدّث، اصولی، مورّخ،
قاضی و
فقیه حنبلی بغدادی است.
ابن‌عساکر و یافعی
در بسیاری از موارد او را ابن الفرّاء نامیده‌اند. کلمه فَراء به معنای
پوستین‌دوز است و ظاهراً چنانکه
سمعانی اشاره کرده نیاکان وی پوستین‌دوز یا پوستین فروش بوده‌اند.
ابن‌ابی‌یعلی در
بغداد متولد شد
و مقدمات علوم را در
زادگاه خویش فراگرفت.
به نوشته صفدی در نوجوانی از
پدر خویش ابویعلی محمد (د ۴۵۸ق)، نیای مادریش جابر بن یاسین، ابوجعفر محمد بن مسلمه، عبدالصمد بن مأمون،
خطیب بغدادی ،
ابوالحسین بن مهتدی ،
ابومظفر هنّاد نسفی و دیگران
حدیث شنید.
قرائت را در بعضی روایات آن نزد
ابوبکر خیاط فراگرفت
و
فقه را نزد
شریف ابوجعفر آموخت
و
ابومحمد جوهری به وی
اجازه روایت داد.
بسیاری نیز از وی حدیث شنیده و از او
روایت کرده‌اند که از جمله آنان ابوالقاسم علی بن حسن بن عساکر (د
۵۷۱ق/۱۱۷۵م)، ابوطاهر احمد ابن محمد سِلَفی اصفهانی (د ۵۷۶ق)،
عبدالله ابن احمد بن خشاب بغدادی (د ۵۶۷ق) و جمعی دیگر را می‌توان نام برد. ابن‌عساکر در
تاریخ خود از او بسیار روایت کرده است. سمعانی می‌گوید: ابن‌ابی‌یعلی در سالهای آخر عمر خود به من اجازه روایت داد.
ابوموسی مدنی و
ابن‌کلیب نیز با اجازه از وی روایت کرده‌اند
او در علم فقه و
مناظره چیره دست بود و در
مذهب احمد بن حنبل فتوا می‌داد.
در مذهب خود سختگیر و
متعصب و با
اشاعره سخت مخالف بود و بر
ضد آنان
مجادله می‌کرده و آن‌ها را
حقیر می‌شمرد.
وی متدین،
ثقه ، ثَبْت و صدوق بود.
او شاگردان بسیاری
تربیت کرد و بسیاری نزد وی قرائت آموختند که
عبدالمغیث حربی از جمله آنان است.
ابی‌یعلی که به گفته برخی
مال بسیاری در
منزل خود داشت، در
شب دهم
محرم‌الحرام به دست عده‌ای از خادمان خود که برای دستبرد به منزل وی واقع در باب‌المراتب بغداد رفته بودند، کشته شد و قاتلان او به
قتل رسیدند
و
جنازه او در کنار
آرامگاه پدرش در
مقبره باب حرب به
خاک سپرده شد.
ابن‌ابی‌یعلی دارای تألیفات و آثاری در مذهب حنبلی است که ابن‌رجب به ۱۱
اثر و
حاجی‌خلیفه به برخی از آن‌ها اشاره کرده‌اند.
از این
آثار ، تنها کتاب مهم و معروف وی طبقات‌الحنبلیه (طبقات‌الاصحاب) به چاپ رسیده است. این کتاب اولین تصنیف در طبقات‌ِ حنبلیه است
و به ۶ طبقه تقسیم شده است: طبقه اول که در باب اصحاب احمد بن حنبل و طبقه دوم که درباره تابعین احمد بن حنبل است بر اساس حروف معجم است، اما طبقات چهارگانه دیگر براساس سال درگذشت‌ِ اشخاص است که به ۵۱۲ق/۱۱۱۸م ختم شده است
این
کتاب در ۱۳۷۱ق به کوشش محمد حامد الفقی در
قاهره در ۲ جلد چاپ شده است و شمس‌الدین محمد بن عبدالقادر نابلسی (د ۷۹۷ق) آن را مختصر کرده و
احمد عبید همین مختصر را منتشر کرده است
بعدها بر این کتاب ذیلهایی نوشته شده است که از آن جمله ذیلهای زین‌الدین عبدالرحمان معروف به
ابن‌نقیب حنبلی (د ۷۹۵ق)، یوسف بن حسن بن احمد حنبلی مقدسی و تقی‌الدین ابراهیم ابن محمد بن مفلح رامینی مقدسی (د ۸۰۳ق) را می‌توان نام برد
از ابن‌ابی‌یعلی دو اثر دیگر نیز در دست است:
۱. المسائل التی حلف علیها الامام احمد بن حنبل الشیبانی وروی عنه ذلک، که نسخه‌ای خطی از آن موجود است؛
۲. کتاب الاعتقاد که نسخه‌ای از آن در ظاهریه
دمشق موجود است.
بروکلمان کتابی به نام الاَحکام السّلطانیه نیز به ابن‌ابی‌یعلی نسبت داده است که از او نیست بلکه تألیف پدر اوست.
(۱) محمد ابن‌ابی‌یعلی، طبقات الحنابله، به کوشش محمدحامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۱ق.
(۲) عبدالرحمان ابن‌جوزی، مناقب الامام احمد بن حنبل، به کوشش محمد امین الخانجی الکتبی، قاهره، ۱۳۴۹ق.
(۳) عبدالرحمان ابن‌جوزی، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
(۴) عبدالرحمان ابن‌رجب، الذیل علی طبقات الحنابله، به کوشش محمدحامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
(۵) علی ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، به کوشش عبدالغنی الدقر، دمشق، ۱۴۰۵ق.
(۶) تذکرة النوادر، به کوشش جمعیة دائرة المعارف العثمانیه، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۰ق.
(۷) حاجی‌خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ۱۳۶۲ق.
(۸) شمس‌الدین محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۵ق.
(۹) شمس‌الدین محمد ذهبی، العبر، به کوشش ابوهاجر زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق.
(۱۰) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت، ۱۳۹۶ق.
(۱۱) یوسف بن قزاوغلی سبط ابن‌جوزی، مرإة الزمان، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق.
(۱۲) ابوسعد عبدالکریم سمعانی، الانساب، به کوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق.
(۱۳) خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
(۱۴) ظاهریه، خطی (تاریخ، المجامیع).
(۱۵) عبدالرحمان علیمی، المنهج الاحمد، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید و عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۴ق.
(۱۶) مشار، چاپی عربی.
(۱۷) عبدالله یافعی، مرإة الجنان، بیروت، ۱۳۹۰ق.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌ابی‌یعلی»، ج۲، ص۸۵۶.
