ابن‌ابی‌العاص ابوعبدلله عثمان ثقفی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابن
ابی العاص از یاران
پیامبر و از جمله امیران و فاتحان
عرب آغاز
اسلام بود.
ابْن‌ِ
اَبی الْعاص ثقفی، یا
ابی العاصی ثقفی، ابوعبدلله عثمان (د ۵۰ یا ۵۱ق/۶۷۰ یا ۶۷۱م)، از یاران پیامبر و از جمله امیران و فاتحان عرب آغاز اسلام بود.
ابن
ابی العاص در ۹ق/۶۳۰م در زمره نمایندگان
طائف به نزد
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم آمد.
در میان مذاکرات هیأت طائفی، نسبت به اسلام و آموختن
قرآن علاقه بسیار نشان داد
و به روایتی، پنهان از یارانش و پیش از آنان اسلام آورد.
پیامبر نیز به هنگام بازگشت نمایندگان، او را با وجود جوانیش بر طایفیان سروری داد و به امامت
نماز - در واقع امارت طائف - منصوب ساخت.
امارت او بر طائف از سوی پیامبر
از همین زمان آغاز شد.
پس از
وفات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، گروه‌هایی از اَزْدیان و بنی خثعم و بجیله و گروهی از طائفیان
مرتد شدند و عثمان بن
ابی العاص آنان را سرکوب کرد.
نیز وقتی ثقفیان خواستند به مرتدان بپیوندند، عثمان آنان را از این کار بازداشت و گفت شما آخرین کسانی بودند که به
اسلام گردن نهادید، پس نخستین کسانی نباشید که مرتد می‌شوند.
عثمان تا ۱۵ق/۶۳۶م در
طائف ماند.
در این
سال از
خلیفه
عمر اجازه شرکت در غزا خواست، خلیفه به او پاسخ داد که «ترا از امارت عزل نمی‌کنم، ولی هر که را خواهی به جای خود برگمار»؛ آنگاه وی
یعلی بن عبدالله را به جای خویش گماشت و عمر او را به
امارت
بحرین و
عمان منصوب کرد.
به روایتی عمر در جست و جوی کسی بود که او را به
حکومت
بصره که در همان ایام بنای آن آغاز شده بود و جمعی از
مسلمانان در آنجا سکنی گزیده بودند برگمارد و چون عثمان را پیشنهاد کردند، خلیفه از این پیشنهاد به این سبب که نمی‌خواست کسی را که
پیامبر به حکومت گمارده است برکنار سازد استقبال نکرد، اما او را گفت که کسی را به نیابت از خود در آنجا بگمارد و به نزد وی رود و آنگاه او را به
بصره فرستاد.
به گفته
ابن قتیبه که مؤید روایت ابن حبیب است، عثمان مدتی در ایام خلافت عمر، امارت طائف داشت تا خلیفه وی را به حکومت عمان و بحرین منصوب کرد.
عثمان به سرعت بر بحرین چیره شد و آن سامان را به زیر
پرچم
اسلام درآورد.
سپس برای مقابله با ایرانیان وارد فارس شد و طی جنگ‌هایی که به تناوب حدود یک دهه به درازا کشید، بخش‌هایی از فارس را
فتح کرد.
نخست
شهر توّج را گشود و پس از بنای
مسجد جامعی در آن شهر، آنجا را پایگاه خود قرار داد و تا ۲۷ق/۶۴۸م ری شهر، اصطخر، اَرَّجان، اردشیر (خرّه)، شهر شاپور،
شیراز و
جهرم را گشود.
چنین می‌نماید که او در همین سالها به حکومت فارس منصوب شده، زیرا گفته‌اند که خلیفه
عثمان بن عفان در ۲۹ق/ ۶۵۰م ابن
ابی العاص را از حکومت فارس عزل کرد
و او به
بصره رفت و در آنجا ساکن شد.
عثمان خلیفه زمین شوره‌زاری را در بصره به جای خانه ابن
ابی العاص در
مدینه که به
مسجد پیامبر افزوده بود،
به او داد و ابن
ابی العاص آن زمین را که سپس به شط عثمان معروف شد، آباد ساخت
و فرزندان او لااقل تا اواسط
سده ۳ق/۹م در همان‌جا می‌زیسته‌اند.
باب عثمان در بصره نیز منسوب به عثمان بن
ابی العاص است.
از آن پس خبری از حکومت عثمان در جایی نیست.
چنین می‌نماید که بقیه عمر را صرف
حدیث و
روایت آن کرد.
راویانی چون
مطرف بن عبدالله بن شخی ر و برادرش
ابوالعلاء ،
حسن بصری ،
موسی بن طلحه ،
سعید بن مسیب ،
نافع بن جبیر ،
ابن سیرین ،
محمد بن عیاض
و بسیاری از
تابعین از او روایت کرده‌اند.
عثمان بن
ابی العاص سرانجام در
بصره درگذشت
و به گفته
ابن قتیبه وی نخستین کسی بود که به دنبال جنازه‌اش راه پیمودند، حال آنکه پیش از او در
تشییع جنازه
هروله می‌کردند.
(۱) محمد ابن
ابی حاتم، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۹۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
(۲) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ.
(۳) محمد ابن حبّان، الثقات، حیدرآباد دکن، ۱۹۷۵م.
(۴) محمد ابن حبیب، المحبر، به کوشش الیزه لشتن شنتر، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۱ق/۱۹۴۲م.
(۵) احمد ابن حجر، الاصابة، بیروت، ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م.
(۶) محمد ابن حبیب، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق/۱۹۰۸م.
(۷) احمد ابن حنبل، مسند، بیروت، دارالفکر.
(۸) ابن سعد، الطبقات الکبری، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر.
(۹) یوسف ابن عبدالبر، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، مطبعة نهضة مصر.
(۱۰) عبدالله ابن قتیبه، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۹۶۰م.
(۱۱) اسماعیل بخاری، التاریخ الکبیر، حیدرآباد دکن، ۱۹۵۹م.
(۱۲) احمد بلاذری، فتوح البلدان، به کوشش رضوان محمد رضوان، بیروت، ۱۹۷۸م.
(۱۳) عمرو جاحظ، البیان و التّبیین، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۹۴۸م.
(۱۴) دینوری، احمد، اخبار الطوال، به کوشش عبدالمنعم عامر، قاهره، ۱۳۷۹ق/۱۹۵۹م.
(۱۵) شمس‌الدین محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب الارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
(۱۶) شمس‌الدین محمد ذهبی، العبر، به کوشش ابوهاجر محمد سعید بن بسیونی، بیروت، ۱۹۸۵م.
(۱۷) شباب، خلیفه، تاریخ، به کوشش سهیل زکار، قاهره، ۱۹۶۷م.
(۱۸) طبری، تاریخ.
(۱۹) احمد مقریزی، امتاع الاسماع، به کوشش محمود محمد شاکی، قاهره، لجنة التألیف و الترجمة و النشر.
(۲۰) یاقوت حموی، معجم البلدان.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌ابی‌العاص ثقفی»، ج۲، ص۸۳۵.
