• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن میثم بحرانی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اِبْن‌ِ مِیْثَم‌، کمال‌الدین‌ میثم‌ بن‌ علی‌ بن‌ میثم‌ بحرانی‌، محدث‌، فقیه‌ و متکلم‌ مشهور شیعی ‌ سده ۷ق‌/۱۳م می‌باشد.
برخی‌ لقب‌ او را مفیدالدین‌ آورده‌اند.
[۱] شوشتری‌، قاضی‌ نورالله‌، ج۲، ص۲۱۰، مجالس‌ المؤمنین‌، تهران‌، ۱۳۶۵ش‌.
[۲] تنکابنی‌، محمد، ج۱، ص۴۲۰، قصص‌ العلماء، تهران‌، ۱۳۶۴ش‌.
از زندگی‌ او آگاهی‌ اندکی‌ در دست‌ است‌. همین‌ قدر گفته‌اند که‌ در ۶۳۶ق‌/۱۲۳۹م‌، زاده‌ شد.
[۳] ماحوزی‌ بحرانی‌، سلیمان‌، ج۱، ص۶۹، فهرست‌ آل‌ بابویه‌ و علماء البحرین‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌ و محمد مرعشی‌، قم‌، ۱۴۰۴ق‌.




وی نزد ابوالسعادات‌ اسعد بن‌ عبدالقاهر بن‌ اسعد اصفهانی‌ و کمال‌الدین‌ علی‌ بن‌ سلیمان‌ بحرانی ‌ دانش‌ آموخت‌.
[۴] افندی‌ اصفهانی‌، عبدالله‌، ج۵، ص۲۲۷، ریاض‌ العلماء، به‌ کوشش‌ محمود مرعشی‌ و احمد حسینی‌، قم‌، ۱۴۰۱ق‌.
اگرچه‌ در منابع‌ اشارتی‌ به‌ محل‌ تحصیلات‌ او نشده‌، ولی‌ محتملاً در عراقو در مراکز تجمع‌ شیعیان ‌ مانند حله ‌ به‌ تحصیل‌ علم ‌ پرداخت‌. اما ظاهراً پس‌ از آن‌ به‌ بحرین ‌ بازگشت‌ و گوشه عزلت‌ برگزید تا آنکه‌ دانشمندان‌ عراق‌، خاصه‌ اهل‌ حله‌ که‌ او را مردی‌ دانشمند می‌شمردند، از او خواستند که‌ به‌ تربیت‌ شاگردان‌ و تألیف‌ و تصنیف‌ بپردازد.


۱.خواجه نصیر الدین طوسی (۶۷۲ ـ ۵۹۸ ق).
ابن میثم در محضر این استاد بزرگ حکمت را فرا گرفت؛ شیخ طوسی نیز در تبحر وی در علم کلام و حکمت گواهی داده و وی را بسیار ستوده است.
۲. جمال الدین علی بن سلمان بحرانی (متوفای ۶۷۲ هـ.ق.).
۳. نجم الدین ابوالقاسم جعفر بن حسن هذلی (معروف به محقق حلی) (متوفای ۶۷۲ ق.).
احتمال دارد ابن میثم در محضر این استاد، فقه و ادبیات را فرا گرفته باشد.


۱.خواجه نصیر الدین طوسی،قبلاً نام وی در ردیف استادان ابن میثم ذکر شد؛ اما بر اساس نقل «ریحانه الأدب» از برخی بزرگان، خواجه نصیر الدین طوسی نیز در زمینه فقه و شرح «نج البلاغه»، از حوزه درسی ابن میثم بهره مند شده است.
[۵] ریحانه الأدب، ج۸، ص ۲۴۰ ـ ۲.

اگر چه برخی، این شاگردی را منتفی دانسته و دور از شأن و جایگاه بلند خواجه نصیر می دانند، اما با توضیحی که در پایان بخش استادان ذکر شد، این امر بعید به نظر نمی رسد.
۲. جمال الدین، ابو منصور حسن بن یوسف بن مطهر حلی (علامه حلی) (متوفای۷۲۶ هـ.ق.) از وی به عنوان شیخ فقیهان حله، یکی از مشایخ گرامی، عالم صدوق و فقیه، شاعر و ادیب یاد شده است. وی یکی از مشایخ عبدالکریم بن طاووس نیز می باشد.


طریحی، دانشمند معروف، ابن میثم را شیخ صدوق و مورد اعتماد خوانده است.
[۶] مجمع البحرین، ج۶، ص ۱۷۲.

شیخ یوسف بحرانی از کتاب «سلامه البهیه» نقل می کند:
پیشوای متکلمان و زبده فقیهان و محدثان، عالم ربانی کمال الدین میثم ... غواص دریای معارف و سرچشمه حقایق و لطائف است.
[۷] مفاخر اسلام، علی دوانی، ج۴، ص ۱۹۶ ـ ۸.

محدث شهیر حاج شیخ عباس قمی، نیز در این باره چنین آورده است:
عالم ربانی و فیلسوف متبحر، محقق و حکیم متأله مدقق، جامع علوم معقول و منقول و استاد فاضلانی است که از فحول بی شمارند.
[۸] سفینه البحار، ج۲، ص ۲۵۶.

صاحب الذریعه او را عارف متکلم
[۹] الذریعه، ج۲۴، ص ۶.
می نامد و صاحب معجم المولفین وی را ادیب، حکیم و متکلمی از فقهای امامیه می داند.
کتاب تجرید الکلام فی تحریر عقائد الاسلام نوشته خواجه نصیر الدین طوسی یکی از آثار گرانبهای فلسفی و کلامی است که شرح های زیادی بر آن نوشته شده است. ابن میثم نیز در این باره، آرائی دارد که صدرالدین ملا صدرای شیرازی (متوفای ۱۰۵۰هـ.ق.) از میان شرح های مختلف، آراء ابن میثم را ملاک قرار داده است.
ابن میثم تسلط کاملی به شعر داشت؛ او در بسیاری از موارد، برای استشهاد مطالب ذکر شده، از شعر استفاده می کرد.


از مطالعه برگه های تاریخ، بر می آید که ابن میثم بحرانی با آن همه کمالات علمی و معنوی، در نهایت فقر و تنگدستی زندگی می کرد.
وی هنگامی که مشاهده می کرد آن چه مورد اهمیت عمومی مردم و برخی دانش پژوهان قرار دارد، پول و ثروت دنیاست و به کمالات معنوی و علمی توجهی نمی شود، غم بر دلش سایه می افکند. همین تنش های روحی باعث شد که ابن میثم گوشه نشینی و تحمل فقر را بر حضور فعال در اجتماع، ترجیح دهد.
دانشوران بغداد و حله که آوازه ابن میثم را شنیده و برخی از آثارش را نیز مطالعه کرده بودند، نامه ای برای وی ارسال کردند تا با حضور خود در عراق، حوزه درس آن جا را رونق بیش تری بخشد. در بخشی از این نامه آمده است:
«شگفت آور است که شما، با وجود تسلطی که در تمام علوم و معارف دارید، در کنج عزلت و گوشه نشینی باقی بمانید».
ابن میثم پس از دریافت نامه، جواب آنان را با دو بیت شعر ارسال کرد که:
طلبت فنون العلم ابغی بها العلا
فقصر بی عما سموت به القل
تبین لی ان المحاسن کلها
فروع و ان المال فیها هو الاصل
«من انواع علوم و فنون را فرا گرفتم تا به مقام والایی برسم؛ اما تنگدستی و فقر، مرا از رسیدن به این هدف باز داشت. پس آشکارا دانستم که تمام نیکی ها و خوبی ها، فرعند و مال و ثروت، اصل است!»
او به این وسیله به آنان فهماند عده ای از روی نادانی مال بی ارزش دنیا را به کمالات علمی و معنوی ترجیح می دهند.


ابن میثم پس از ورود به عراق، لباس های مندرس و کهنه پوشید و در کلاس درسی که دانش پژوهان زیادی حضور داشتند شرکت کرد و در آستانه درب نشست.
مدتی که از کلاس درس سپری شد، سوالی پیش آمد و هیچ کدام از حاضران نتوانستند به آن پاسخ دهند؛ ابن میثم پاسخ را بیان کرد؛ اما هیچ کدام از دانشجویان به او توجهی نکردند؛ حتی یکی از آن ها گفت: مثل این که تو هم چند صباحی درس خوانده ای؟! پس از اتمام، هنگامی که سفره غذا پهن شد، به او تعارف نکردند که به سفره بنشیند، فقط مقدار کمی غذا برایش آوردند.
وی فردای آن روز، با لباس های فاخر و اشرافی به مجلس درس وارد شد؛ همگی به احترام او از جا برخاسته و وی را به بالای مجلس راهنمایی کردند.
درس همانند هر روز آغاز شد؛ ابن میثم در میانه درس، مطالبی را که صحت نداشت، عمدا به زبان راند؛ حضار بدون توجه به محتوای گفتار وی، زبان به تصدیق او گشوده و آفرین گفتند.
هنگام غذا خوردن که فرا رسیدن، نسبت به ابن میثم، احترم زیادی قائل شده و او را به غذا خوردن دعوت کردند. وی آستین لباس را به طرف غذا گرفت و گفت: «کل یا کمی؛ ای آستین، بخور!» حاضران با تعجب پرسیدند: این چه حرف و عملی است؟!
ابن میثم در جواب فرمود: همه این غذاهای لذیذ، برای آستین من و جامعه های قیمتی من است؛ نه خود من! زیرا من همان فقیری هستم که دیروز در همین مجلس حضور یافتم و هیچ کدام از شما به من توجهی نکردید و سخنان درست مرا نپذیرفتید؛ اما امروز در قالب یک فرد پولدار شرکت کردم، مورد احترام قرار گرفتم و سخنان باطل و بی اساس من مورد پذیرش شما قرار گرفت!
وی در پایان فرمود: من، ابن میثم بحرانی هستم که دعوتم کردید؛ (قبلاً) همین عمل امروز شما را گوشزد کردم و نوشتم که شما، جهل با پولداری را بر علم همراه فقر، ترجیح می دهید!
[۱۰] مفاخر اسلام، ج۴، ص ۱۹۸ ـ ۱۹۲.


۶.۱ - تاریخ سفر

تاریخ سفر وی به عراق و حله و مدت اقامتش در آن شهر ها نامعلوم است؛ اما بر اساس قراینی، می شود فرض کرد که این سفر در بین سال های ۶۷۵ ـ ۶۶۵ ق. بوده است:
الف) ابن میثم در عراق، خدمت استادانی رسید که سال وفات آنان در حدود همین سال ها بوده است.
ب) وی پس از تصرف بغداد توسط هلاکوخان مغول و در عصر حکومت عطا ملک جوینی، به بغداد آمده و شرح «نهج البلاغه» را به سفارش جوینی نگاشته است.
از آن جا که تاریخ اتمام «نهج البلاغه»، سال ۶۷۵ هـ.ق. است و عطاء الملک نیز در همان سال از حکومت عزل شد، می توان گفت که ابن میثم پس از عزل عطاء الملک به بحرین بازگشته است.
[۱۱] مجله پژوهش و حوزه، ج۶، ص ۸۵.


۶.۲ - موقعیت ابن میثم در عراق

ابن میثم در حکومت عطا ملک جوینی روزگار خوبی داشت، حکومت آن عصر، قدر و ارزش وی را پاس می داشت ابن میثم در این باره می گوید:
هنگامی که توفیق دیدار جوینی برایم دست داد، به حضور شریفش رسیدم. از روی علاقه و محبت، جایگاه و مقامی را به من اختصاص داد که خواسته هایم برآورده شد و باران های نعمت هایش را بر من بارانید که بی شباهت به نعمت های خداوندی نبود،
در گفت و گوهای دوستانه اش، ستایش «نهج البلاغه» و عظمت، فضیلت و اهمیت آن را به گونه ای بر زبان راند که دانستم او همان کسی است که من در جست و جویش بودم؛ چرا که وی به ارزش «نهج البلاغه» و منزلت آن در بین کتاب ها آگاهی داشت. من علاقه مندی وی را به کشف اسرار، دقایق و حقایق «نهج البلاغه» دو چندان کردم ...
[۱۲] ترجمه شرح «نهج البلاغه»، ج۱، ص ۳۶، بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی، اول، ۱۳۷۵ش.

از عبارات فوق، می توان به تمایلات شیعی عطا ملک پی برد و ای بسا مصاحبت وی با ابن میثم و تقدیم این شرح از سوی ابن میثم به عطاملک، باعث گرایش وی به تشیع بوده باشد.


ابن‌ میثم‌ به‌ احتمال‌ قوی‌ در حله‌ اقامت‌ گزید، چه‌، کسانی‌ که‌ از او روایت‌ کرده‌اند مانند سید عبدالکریم‌ بن‌ طاووس‌ حلی
[۱۳] افندی‌ اصفهانی‌، عبدالله‌، ج۵، ص۲۲۷، ریاض‌ العلماء، به‌ کوشش‌ محمود مرعشی‌ و احمد حسینی‌، قم‌، ۱۴۰۱ق‌.
و علامه حلی‌
[۱۴] خوانساری‌، محمدباقر، ج۷، ص۲۱۶، روضات‌ الجنات‌، تهران‌، ۱۳۸۲ق‌/۱۹۶۲م‌.
اهل‌ حله‌ هستند.


وی‌ با خواجه‌ نصیرالدین‌ طوسی‌ معاصر بود و گفته‌اند که‌ خواجه‌ نزد او فقه ‌ می‌خواند و ابن‌ میثم‌ در کلام ‌ شاگرد خواجه‌ بوده‌ است‌.
[۱۵] ماحوزی‌ بحرانی‌، سلیمان‌، ج۱، ص۴۷، «السلافة البهیة فی‌ الترجمة المیثمیة»، کشکول‌ (نک: بحرانی‌ در همین‌ مآخذ).
[۱۶] نوری‌، میرزا حسین‌، ج۳، ص۴۲۶، مستدرک‌ الوسائل‌، تهران‌، ۱۳۱۸-۱۳۲۱ق‌.
[۱۷] خوانساری‌، محمدباقر، ج۶، ص۳۰۲، روضات‌ الجنات‌، تهران‌، ۱۳۸۲ق‌/۱۹۶۲م‌.
در واقع‌ شهرت‌ عمده ابن‌ میثم‌ در کلام‌ است‌ و حتی‌ در شرحی‌ که‌ بر نهج‌ البلاغه نوشته‌، روش‌ کلامی‌ و فلسفی‌ در پیش‌ گرفته‌ است‌.


وی‌ در طرح‌ مسائل‌ و سبک‌ استدلال‌ به‌ روش‌ خواجه‌ نصیرالدین‌ در تجرید الاعتقاد نظر داشته‌ و مستند استدلال‌های‌ او، برخلاف‌ علامه حلی‌، بیشتر عقل ‌ است‌ نه‌ نقل‌: اگرچه‌ از نظر چیرگی‌ بر همه آراء و عقاید گونه‌ گون‌ متکلمان‌ از علامه حلی‌ ضعیف‌تر می‌نماید.


ابن‌ میثم‌، معرفت‌ و شناخت‌ خدا را عقلاً واجب ‌ دانسته‌ و بر آن‌ است‌ که‌ این‌ معرفت‌ از روی‌ تقلید و به‌ موجب‌ نقل‌ قابل‌ حصول‌ نیست‌.
[۱۸] ابن‌ میثم‌، میثم‌، ج۱، ص۲۸، قواعد المرام‌ فی‌ علم‌ الکلام‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، قم‌، ۱۳۹۸ق‌.
وی‌ ظاهراً در باب‌ اثبات‌ صانع‌، نظر معتزله ‌ را بر اشاعره ‌ برتری‌ داده‌ است‌.
[۱۹] ابن‌ میثم‌، میثم‌، ج۱، ص۶۳، قواعد المرام‌ فی‌ علم‌ الکلام‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، قم‌، ۱۳۹۸ق‌.
[۲۰] ابن‌ میثم‌، میثم‌، ج۱، ص۸۲، قواعد المرام‌ فی‌ علم‌ الکلام‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، قم‌، ۱۳۹۸ق‌.
[۲۱] ابن‌ میثم‌، میثم‌، ج۱، ص۸۴، قواعد المرام‌ فی‌ علم‌ الکلام‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، قم‌، ۱۳۹۸ق‌.
وی‌ در باب‌ نبوت ‌، سبک‌ دقیق‌ فلسفی‌ در پیش‌ گرفته‌ و آن‌ را به‌ مطالب‌ «ما، هل‌، لِم‌َ، کیف‌ و من‌» تطبیق‌ داده‌ و بیان‌ کرده‌ است‌.
[۲۲] ابن‌ میثم‌، میثم‌، ج۱، ص۱۲۱، قواعد المرام‌ فی‌ علم‌ الکلام‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، قم‌، ۱۳۹۸ق‌.
درباره حشر و معاد نظر ابوالحسن‌ بصری‌ را پذیرفته‌ و بر آن‌ است‌ که‌ اجزاء اصلیه انسان ‌ که‌ تحول‌ و تغییر نمی‌یابد، محشور می‌شود
[۲۳] ابن‌ میثم‌، میثم‌، ج۱، ص۱۳۹-۱۴۴، قواعد المرام‌ فی‌ علم‌ الکلام‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، قم‌، ۱۳۹۸ق‌.
(برای‌ برخی‌ دیگر از نظرات‌ اوبه این منابع رجوع کنید
[۲۴] ابن‌ میثم‌، میثم‌، شرح‌ نهج‌البلاغه، تهران‌، ۱۴۰۴ق‌.
[۲۵] شریف‌ لاهیجی‌، محمد، ج۲، ص۵۴۵ -۵۴۷، محبوب‌ القلوب‌، نسخه عکسی‌ موجود در کتابخانه مرکز.
).


به‌ هر حال‌ ابن‌ میثم‌ در روزگار خود چندان‌ شهرت‌ داشته‌ که‌ او را با صفاتی‌ چون‌ فیلسوف‌، محقق‌ و زبده فقها و محدثان‌ و متکلم‌ ماهر
[۲۷] ماحوزی‌ بحرانی‌، سلیمان‌، ج۱، ص۴۲، «السلافة البهیة فی‌ الترجمة المیثمیة»، کشکول‌ (نک: بحرانی‌ در همین‌ مآخذ).
و صف‌ کرده‌ و طریحی
[۲۸] طریحی‌، فخرالدین‌، ج۶، ص۱۷۲، مجمع‌ البحرین‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، تهران‌، مکتبة المرتضویة.
او را در فقه‌، چون‌ خواجه‌ نصیرالدین‌ در کلام‌ دانسته‌ است‌. همچنین‌ سلیمان‌ ماحوزی‌ بحرانی ‌ به‌ درخواست‌ شاگردان‌ و دوستان‌، رساله‌ای‌ در شرح‌ حال‌ او به‌ نام‌ السلافة البهیة فی‌ الترجمة المیثمیة پرداخته‌ است‌. به‌ گفته همو
[۲۹] ماحوزی‌ بحرانی‌، سلیمان‌، ج۱، ص۴۷-۵۳، «السلافة البهیة فی‌ الترجمة المیثمیة»، کشکول‌ (نک: بحرانی‌ در همین‌ مآخذ).
فقیهان‌ و محدثان‌ و متکلمان‌ و ادیبان‌ به‌ آراء و روایات‌ ابن‌ میثم‌، به‌ تصریح‌ یا به‌ اشاره‌ استناد جسته‌اند. از جمله‌ گفته‌اند مراد میرسید‌شریف‌ جرجانی‌ از «بعض‌ الافاضل‌» در حاشیه مطول‌ تفتازانی‌ به‌ تصریح‌ فاضل‌ چلبی‌ شارح‌ دیگر مطول‌، کمال‌الدین‌ ابن‌ میثم‌ بحرانی‌ است‌.
[۳۰] ماحوزی‌ بحرانی‌، سلیمان‌، ج۱، ص۴۷، «السلافة البهیة فی‌ الترجمة المیثمیة»، کشکول‌ (نک: بحرانی‌ در همین‌ مآخذ).
[۳۱] ماحوزی‌ بحرانی‌، سلیمان‌، ج۱، ص۴۸، «السلافة البهیة فی‌ الترجمة المیثمیة»، کشکول‌ (نک: بحرانی‌ در همین‌ مآخذ).



درباره تاریخ‌ درگذشت‌ ابن‌ میثم‌ اگرچه‌ بیشتر منابع‌ ۶۷۹ق‌/ ۱۲۸۰م‌ را ذکر کرده‌اند، ولی‌ با توجه‌ به‌ این‌ نکته‌ که‌ وی‌ در ۶۸۱ق‌ تألیف‌ الشرح‌ الصغیر لنهج‌ البلاغه را به‌ پایان‌ رساند،
[۳۲] آقابزرگ‌، طبقات‌ اعلام‌ الشیعة، ج۱، ص۱۸۸، قرن‌ ۷، به‌ کوشش‌ علی‌ نقی‌ منزوی‌، بیروت‌ ۱۹۷۲م‌.
می‌بایست‌ پس‌ از آن‌ تاریخ‌ درگذشته‌ باشد؛ کنتوری‌ نیز در یک‌ جا ۶۹۹ق‌/۱۳۰۰م‌ را تاریخ‌ درگذشت‌ او دانسته‌ است‌.
[۳۳] کنتوری‌، اعجاز حسین‌، ج۱، ص۲۹۱، کشف‌ الحجب‌ و الاستار عن‌ اسماء الکتب‌ و الاسفار، به‌ کوشش‌ م‌ هدایت‌ حسین‌، کلکته‌، ۱۹۳۵م‌.
قبر او را در دو جا: الدونج‌ یا هلتا در ماحوز بحرین ‌ دانسته‌اند.
نوری‌
[۳۴] نوری‌، میرزا حسین‌، ج۳، ص۴۶۱، مستدرک‌ الوسائل‌، تهران‌، ۱۳۱۸-۱۳۲۱ق‌.
یادآور شده‌ که‌ براساس‌ قراین‌ و شواهد قبر او می‌بایست‌ در هلتا باشد، ولی‌ برخی‌ اشاره‌ کرده‌اند که‌ قبر واقع‌ در الدونج‌، از آن‌ِ نیای‌ او میثم‌ بن‌ معلی‌ است‌ نه‌ کمال‌الدین‌ ابن‌ میثم‌.
[۳۵] نامه دانشوران‌، قم‌، ج۳، ص۲۸۷، دارالفکر.



حدود ۳۰ اثر به‌ ابن‌ میثم‌ نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌:

۱۳.۱ - آثار چاپی

۱. اختیار مصباح‌ السالکین‌، خلاصه شرح‌ بزرگ‌ نهج‌ البلاغه وی‌ است‌ که‌ آن‌ را به‌ اشاره‌ عطا ملک‌ جوینی ‌ برای‌ دو فرزند او نظام‌الدین‌ محمد و مظفر الدین‌ علی‌ تألیف‌ کرد. این‌ کتاب‌ به‌ ویرایش‌ محمد هادی‌ امینی‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌.
۲. شرح‌ المائة کلمة لنهج‌ البلاغه
[۳۶] استرآبادی‌، میرزا محمد، ج۱، ص۵۱۱، منهج‌ المقال‌، تهران‌، ۱۳۰۶ق‌.
که‌ کنتوری‌
[۳۷] کنتوری‌، اعجاز حسین‌، ج۱، ص۳۴۹، کشف‌ الحجب‌ و الاستار عن‌ اسماء الکتب‌ و الاسفار، به‌ کوشش‌ م‌ هدایت‌ حسین‌، کلکته‌، ۱۹۳۵م‌.
نام‌ اصلی‌ آن‌ را منهاج‌ العارفین‌ ذکر کرده‌ و آقابزرگ‌ از نسخه‌های‌ آن‌ در کتاب‌های‌ اهدایی‌ مشکوة و کتابخانه کاشف‌ الغطا یاد کرده‌ است‌.
[۳۸] آقابزرگ‌، الذریعة، ج۲۳، ص۱۶۸.
این‌ کتاب‌ در ۱۳۹۰ق‌ به‌ کوشش‌ محدث‌ ارموی‌ در قم‌ چاپ‌ و منتشر شده‌ است‌.
۳. قواعد المرام‌ فی‌ علم‌ الکلام‌، که‌ آن‌ را به‌ اشاره عزالدین‌ ابوالمظفر عبدالعزیز بن‌ جعفر نیشابوری‌ نوشت‌. این‌ کتاب‌ به‌ کوشش‌ سید احمد حسینی‌ در قم‌ (۱۳۹۸ق‌) چاپ‌ شده‌ است‌. نام‌ دیگر آن‌ القواعد الالهیه فی‌ الکلام‌ و الحکمه است‌.
[۳۹] آقابزرگ‌، الذریعة، ج۱۷، ص۱۷۹.

۴. مصباح‌ السالکین‌ یا شرح‌ بزرگ‌ نهج‌ البلاغه که‌ در ۱۲۷۶ق‌ به‌ اهتمام‌ آخوند ملامحمد باقر در تهران‌ چاپ‌ سنگی‌ شد و بار دیگر در ۱۴۰۴ق‌ در تهران‌ به‌ کوشش‌ جمعی‌ از محققان‌ به‌ نام‌ شرح‌ نهج‌البلاغه به‌ چاپ‌ رسید. ابن‌ میثم‌ خود در مقدمه‌ آورده‌ که‌ این‌ شرح‌ را به‌ تشویق‌ و برای‌ عطاملک‌ جوینی‌ نوشته‌ است‌.
[۴۰] ابن‌ میثم‌، میثم‌، ج۱، ص۴، شرح‌ نهج‌البلاغه، تهران‌، ۱۴۰۴ق‌.


۱۳.۲ - آثارخطی‌ و آثار یافت‌ نشده‌

۱. رسالة فی‌ آداب‌ البحث‌.
[۴۱] طریحی‌، فخرالدین‌، ج۶، ص۱۷۲، مجمع‌ البحرین‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، تهران‌، مکتبة المرتضویة.

۲. الاستغاثة فی‌ بدع‌ الثلاثة
[۴۲] شریف‌ لاهیجی‌، محمد، ج۲، ص۵۴۵، محبوب‌ القلوب‌، نسخه عکسی‌ موجود در کتابخانه مرکز.
که‌ آقابزرگ‌
[۴۳] آقابزرگ‌، الذریعة، ج۲، ص۲۸.
آن‌ را از تصنیفات‌ شریف‌ ابوالقاسم‌ علی‌ بن‌ احمد کوفی‌ (د ۳۵۲ق‌) دانسته‌ و کنتوری‌
[۴۴] کنتوری‌، اعجاز حسین‌، ج۱، ص۸۲، کشف‌ الحجب‌ و الاستار عن‌ اسماء الکتب‌ و الاسفار، به‌ کوشش‌ م‌ هدایت‌ حسین‌، کلکته‌، ۱۹۳۵م‌.
[۴۵] کنتوری‌، اعجاز حسین‌، ج۱، ص۸۳، کشف‌ الحجب‌ و الاستار عن‌ اسماء الکتب‌ و الاسفار، به‌ کوشش‌ م‌ هدایت‌ حسین‌، کلکته‌، ۱۹۳۵م‌.
پس‌ از تأیید این‌ مطلب‌، نام‌ اصلی‌ آن‌ را البدع‌ المحدثة ذکر کرده‌ است‌.
۳. استقصاء النظر فی‌ امامة ائمة الاثنی‌ عشر،
[۴۶] شریف‌ لاهیجی‌، محمد، ج۲، ص۵۴۵، محبوب‌ القلوب‌، نسخه عکسی‌ موجود در کتابخانه مرکز.
که‌ افندی‌ اصفهانی‌ در صحت‌ انتساب‌ آن‌ به‌ ابن‌ میثم‌ تردید کرده‌ است‌.
[۴۷] افندی‌ اصفهانی‌، عبدالله‌، ج۵، ص۲۲۷، ریاض‌ العلماء، به‌ کوشش‌ محمود مرعشی‌ و احمد حسینی‌، قم‌، ۱۴۰۱ق‌.

۴. اصول‌ البلاغه، که‌ آن‌ را برای‌ نظام‌الدین‌ منصور پسر عطاملک‌ جوینی‌ نوشت‌.
[۴۸] کنتوری‌، اعجاز حسین‌، ج۱، ص۴۹، کشف‌ الحجب‌ و الاستار عن‌ اسماء الکتب‌ و الاسفار، به‌ کوشش‌ م‌ هدایت‌ حسین‌، کلکته‌، ۱۹۳۵م‌.
این‌ کتاب‌ به‌ تجرید البلاغه نیز نامبردار است‌
[۴۹] آقابزرگ‌، الذریعة، ج۳، ص۳۵۲.
و دو نسخه‌ از آن‌ یکی‌ در کتابخانه سپهسالار و دیگری‌ در کتابخانه مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌ شماره ۲ موجود است‌.
[۵۰] دانش‌ پژوه‌، محمد تقی‌ و بهاءالدین‌ علمی‌ انواری‌، ج۱، ص۱۴۶، فهرست‌ کتاب‌های‌ خطی‌ مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌ شم ۲، تهران‌.
به‌ نظر می‌رسد که‌ کتاب‌ تجرید الاصول‌ فی‌ علم‌ البلاغه که‌ به‌ ابن‌ میثم‌ منسوب‌ است‌ و نسخه‌ای‌ از آن‌ در جامع‌ کبیر صنعا وجود دارد
[۵۱] عیسوی‌، احمد محمد و محمد سعید ملیح‌، ج۱، ص۴۵۲، فهرست‌ مخطوطات‌ المکتبة الغربیة بالجامع‌ الکبیر بصنعاء، اسکندریه‌، منشأة المعارف‌.
همین‌ اصول‌ البلاغه باشد.
۵. رسالة فی‌ الامامه.
[۵۲] استرآبادی‌، میرزا محمد، ج۱، ص۵۱۱، منهج‌ المقال‌، تهران‌، ۱۳۰۶ق‌.

۶. بحرالخضم‌ در الهیات‌.
[۵۳] بحرانی‌ یوسف‌، کشکول‌، ج۱، ص۴۵، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌.

۷. جواب‌ رسالة نصیرالدین‌، که‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ در کتابخانه حکیم‌ در نجف ‌ موجود است‌.
[۵۴] نجف‌، محمد مهدی‌، ج۱، ص۱۶۴، فهرست‌ مخطوطات‌ مکتبة آیة الله‌ حکیم‌ العامة، نجف‌، ۱۳۸۱ق‌.

۸. شرح‌ الاشارات‌ فی‌ الحکمة النظریه، شرحی‌ است‌ بر اثر استادش‌ علی‌ بن‌ سلیمان‌ بحرانی ‌ در کلامو حکمت ‌.
[۵۵] ماحوزی‌ بحرانی‌، سلیمان‌، ج۱، ص۶۹، فهرست‌ آل‌ بابویه‌ و علماء البحرین‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌ و محمد مرعشی‌، قم‌، ۱۴۰۴ق‌.
[۵۶] کنتوری‌، اعجاز حسین‌، ج۱، ص۴۵، کشف‌ الحجب‌ و الاستار عن‌ اسماء الکتب‌ و الاسفار، به‌ کوشش‌ م‌ هدایت‌ حسین‌، کلکته‌، ۱۹۳۵م‌.

۹. شرح‌ حدیث‌ «الناس‌ نیام‌»، که‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ در نجف‌ هست‌.
[۵۷] ماحوزی‌ بحرانی‌، سلیمان‌، ج۱، ص۵۱، فهرست‌ آل‌ بابویه‌ و علماء البحرین‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌ و محمد مرعشی‌، قم‌، ۱۴۰۴ق‌.

۱۰. شرح‌ رسالة العلم‌ اثر شیخ‌ طوسی‌ ،
[۵۸] کنتوری‌، اعجاز حسین‌، ج۱، ص۳۳۵، کشف‌ الحجب‌ و الاستار عن‌ اسماء الکتب‌ و الاسفار، به‌ کوشش‌ م‌ هدایت‌ حسین‌، کلکته‌، ۱۹۳۵م‌.
که‌ محتملاً همان‌ کتابی‌ است‌ که‌ به‌ نام‌ رسالة فی‌ العلم‌ به‌ او نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌
[۵۹] استرآبادی‌، میرزا محمد، ج۱، ص۵۱۱، منهج‌ المقال‌، تهران‌، ۱۳۰۶ق‌.
و نسخه‌ای‌ از آن‌ در دانشگاه‌ استانبول ‌ نگهداری‌ می‌شود.
[۶۰] ششن‌، رمضان‌، ج۲، ص۳۵۳، نوادر مخطوطات‌ العربیة فی‌ مکاتبات‌ ترکیا، بیروت‌، ۱۴۰۰ق‌.

۱۱. شرح‌ صغیر نهج‌البلاغه،
[۶۱] استرآبادی‌، میرزا محمد، ج۱، ص۵۱۱، منهج‌ المقال‌، تهران‌، ۱۳۰۶ق‌.
که‌ به‌ گفته آقابزرگ‌
[۶۲] آقابزرگ‌، الذریعة، ج۲۰، ص۱۹۸.
احتمالاً همان‌ شرح‌ المائة کلمة لنهج‌ البلاغه است.
۱۲. غایة النظر در علم‌ کلام‌.
[۶۳] آقابزرگ‌، الذریعة، ج۱۶، ص۲۴.

۱۳. القواعد فی‌ اصول‌ الدین‌.
[۶۴] طریحی‌، فخرالدین‌، ج۶، ص۱۷۲، مجمع‌ البحرین‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، تهران‌، مکتبة المرتضویة.

۱۴. المراسله، نامه‌هایی‌ است‌ که‌ به‌ خواجه‌ نصیرالدین‌ طوسی ‌ نوشته‌ است‌.
[۶۵] آقابزرگ‌، الذریعة، ج۲۰، ص۲۹۷.

۱۵. المعراج‌ السماوی‌.
[۶۶] آقابزرگ‌، الذریعة، ج۲۱، ص۲۳۰.

مقاصد الکلام‌، که‌ گویا همان‌ قواعد المرام‌ اوست‌.
[۶۷] آقابزرگ‌، الذریعة، ج۲۱، ص۳۸۴.

۱۶. النجاة فی‌ القیامة فی‌ تحقیق‌ امرالامامه، که‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ در آستان‌ قدس‌ هست‌.
[۶۸] آستان‌ قدس‌، فهرست‌، ج۱۱، ص۴۱۳.

۱۷. رسالة فی‌ الوحی‌ و الالهام‌،
[۶۹] بحرانی‌ یوسف‌، کشکول‌، ج۱، ص۴۵، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌.
یا الوحی‌ و الالهام‌ و الفرق‌ بینهما و الاشراق‌.
[۷۰] آقابزرگ‌، الذریعة، ج۲۵، ص۶۱.

برای‌ دیگر نسخ‌ خطی‌ او می‌توان‌ به‌ بروکلمان‌ مراجعه‌ کرد.

(۱) آستان‌ قدس‌، فهرست‌.
(۲) آقابزرگ‌، الذریعة.
(۳) آقابزرگ‌، طبقات‌ اعلام‌ الشیعة، قرن‌ ۷، به‌ کوشش‌ علی‌ نقی‌ منزوی‌، بیروت‌ ۱۹۷۲م‌.
(۴) ابن‌ میثم‌، میثم‌، شرح‌ نهج‌البلاغه، تهران‌، ۱۴۰۴ق‌.
(۵) ابن‌ میثم‌، میثم‌، قواعد المرام‌ فی‌ علم‌ الکلام‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، قم‌، ۱۳۹۸ق‌.
(۶) استرآبادی‌، میرزا محمد، منهج‌ المقال‌، تهران‌، ۱۳۰۶ق‌.
(۷) افندی‌ اصفهانی‌، عبدالله‌، ریاض‌ العلماء، به‌ کوشش‌ محمود مرعشی‌ و احمد حسینی‌، قم‌، ۱۴۰۱ق‌.
(۸) بحرانی‌ یوسف‌، کشکول‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌.
(۹) تنکابنی‌، محمد، قصص‌ العلماء، تهران‌، ۱۳۶۴ش‌.
(۱۰) حرعاملی‌، محمد، امل‌ الا¸مل‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، بغداد، نکتبه الاندلس‌.
(۱۱) خوانساری‌، محمدباقر، روضات‌ الجنات‌، تهران‌، ۱۳۸۲ق‌/۱۹۶۲م‌.
(۱۲) دانش‌ پژوه‌، محمد تقی‌ و بهاءالدین‌ علمی‌ انواری‌، فهرست‌ کتاب‌های‌ خطی‌ مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌ شم ۲، تهران‌.
(۱۳) شریف‌ لاهیجی‌، محمد، محبوب‌ القلوب‌، نسخه عکسی‌ موجود در کتابخانه مرکز.
(۱۴) ششن‌، رمضان‌، نوادر مخطوطات‌ العربیة فی‌ مکاتبات‌ ترکیا، بیروت‌، ۱۴۰۰ق‌.
(۱۵) شوشتری‌، قاضی‌ نورالله‌، مجالس‌ المؤمنین‌، تهران‌، ۱۳۶۵ش‌.
(۱۶) طریحی‌، فخرالدین‌، مجمع‌ البحرین‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، تهران‌، مکتبة المرتضویة.
(۱۷) عیسوی‌، احمد محمد و محمد سعید ملیح‌، فهرست‌ مخطوطات‌ المکتبة الغربیة بالجامع‌ الکبیر بصنعاء، اسکندریه‌، منشأة المعارف‌.
(۱۸) فهرست‌ مخطوطات‌ خزانة الروضة الحیدریة، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، نجف‌، ۱۳۹۱ق‌.
(۱۹) کنتوری‌، اعجاز حسین‌، کشف‌ الحجب‌ و الاستار عن‌ اسماء الکتب‌ و الاسفار، به‌ کوشش‌ م‌ هدایت‌ حسین‌، کلکته‌، ۱۹۳۵م‌.
(۲۰) ماحوزی‌ بحرانی‌، سلیمان‌، «السلافة البهیة فی‌ الترجمة المیثمیة»، کشکول‌ (نک: بحرانی‌ در همین‌ مآخذ).
(۲۱) ماحوزی‌ بحرانی‌، سلیمان‌، فهرست‌ آل‌ بابویه‌ و علماء البحرین‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌ و محمد مرعشی‌، قم‌، ۱۴۰۴ق‌.
(۲۲) نامه دانشوران‌، قم‌، دارالفکر.
(۲۳) نجف‌، محمد مهدی‌، فهرست‌ مخطوطات‌ مکتبة آیة الله‌ حکیم‌ العامة، نجف‌، ۱۳۸۱ق‌.
(۲۴) نوری‌، میرزا حسین‌، مستدرک‌ الوسائل‌، تهران‌، ۱۳۱۸-۱۳۲۱ق‌.


۱. شوشتری‌، قاضی‌ نورالله‌، ج۲، ص۲۱۰، مجالس‌ المؤمنین‌، تهران‌، ۱۳۶۵ش‌.
۲. تنکابنی‌، محمد، ج۱، ص۴۲۰، قصص‌ العلماء، تهران‌، ۱۳۶۴ش‌.
۳. ماحوزی‌ بحرانی‌، سلیمان‌، ج۱، ص۶۹، فهرست‌ آل‌ بابویه‌ و علماء البحرین‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌ و محمد مرعشی‌، قم‌، ۱۴۰۴ق‌.
۴. افندی‌ اصفهانی‌، عبدالله‌، ج۵، ص۲۲۷، ریاض‌ العلماء، به‌ کوشش‌ محمود مرعشی‌ و احمد حسینی‌، قم‌، ۱۴۰۱ق‌.
۵. ریحانه الأدب، ج۸، ص ۲۴۰ ـ ۲.
۶. مجمع البحرین، ج۶، ص ۱۷۲.
۷. مفاخر اسلام، علی دوانی، ج۴، ص ۱۹۶ ـ ۸.
۸. سفینه البحار، ج۲، ص ۲۵۶.
۹. الذریعه، ج۲۴، ص ۶.
۱۰. مفاخر اسلام، ج۴، ص ۱۹۸ ـ ۱۹۲.
۱۱. مجله پژوهش و حوزه، ج۶، ص ۸۵.
۱۲. ترجمه شرح «نهج البلاغه»، ج۱، ص ۳۶، بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی، اول، ۱۳۷۵ش.
۱۳. افندی‌ اصفهانی‌، عبدالله‌، ج۵، ص۲۲۷، ریاض‌ العلماء، به‌ کوشش‌ محمود مرعشی‌ و احمد حسینی‌، قم‌، ۱۴۰۱ق‌.
۱۴. خوانساری‌، محمدباقر، ج۷، ص۲۱۶، روضات‌ الجنات‌، تهران‌، ۱۳۸۲ق‌/۱۹۶۲م‌.
۱۵. ماحوزی‌ بحرانی‌، سلیمان‌، ج۱، ص۴۷، «السلافة البهیة فی‌ الترجمة المیثمیة»، کشکول‌ (نک: بحرانی‌ در همین‌ مآخذ).
۱۶. نوری‌، میرزا حسین‌، ج۳، ص۴۲۶، مستدرک‌ الوسائل‌، تهران‌، ۱۳۱۸-۱۳۲۱ق‌.
۱۷. خوانساری‌، محمدباقر، ج۶، ص۳۰۲، روضات‌ الجنات‌، تهران‌، ۱۳۸۲ق‌/۱۹۶۲م‌.
۱۸. ابن‌ میثم‌، میثم‌، ج۱، ص۲۸، قواعد المرام‌ فی‌ علم‌ الکلام‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، قم‌، ۱۳۹۸ق‌.
۱۹. ابن‌ میثم‌، میثم‌، ج۱، ص۶۳، قواعد المرام‌ فی‌ علم‌ الکلام‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، قم‌، ۱۳۹۸ق‌.
۲۰. ابن‌ میثم‌، میثم‌، ج۱، ص۸۲، قواعد المرام‌ فی‌ علم‌ الکلام‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، قم‌، ۱۳۹۸ق‌.
۲۱. ابن‌ میثم‌، میثم‌، ج۱، ص۸۴، قواعد المرام‌ فی‌ علم‌ الکلام‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، قم‌، ۱۳۹۸ق‌.
۲۲. ابن‌ میثم‌، میثم‌، ج۱، ص۱۲۱، قواعد المرام‌ فی‌ علم‌ الکلام‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، قم‌، ۱۳۹۸ق‌.
۲۳. ابن‌ میثم‌، میثم‌، ج۱، ص۱۳۹-۱۴۴، قواعد المرام‌ فی‌ علم‌ الکلام‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، قم‌، ۱۳۹۸ق‌.
۲۴. ابن‌ میثم‌، میثم‌، شرح‌ نهج‌البلاغه، تهران‌، ۱۴۰۴ق‌.
۲۵. شریف‌ لاهیجی‌، محمد، ج۲، ص۵۴۵ -۵۴۷، محبوب‌ القلوب‌، نسخه عکسی‌ موجود در کتابخانه مرکز.
۲۶. حرعاملی‌، محمد، ج۲، ص۳۳۲، امل‌ الا¸مل‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، بغداد، نکتبه الاندلس‌.    
۲۷. ماحوزی‌ بحرانی‌، سلیمان‌، ج۱، ص۴۲، «السلافة البهیة فی‌ الترجمة المیثمیة»، کشکول‌ (نک: بحرانی‌ در همین‌ مآخذ).
۲۸. طریحی‌، فخرالدین‌، ج۶، ص۱۷۲، مجمع‌ البحرین‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، تهران‌، مکتبة المرتضویة.
۲۹. ماحوزی‌ بحرانی‌، سلیمان‌، ج۱، ص۴۷-۵۳، «السلافة البهیة فی‌ الترجمة المیثمیة»، کشکول‌ (نک: بحرانی‌ در همین‌ مآخذ).
۳۰. ماحوزی‌ بحرانی‌، سلیمان‌، ج۱، ص۴۷، «السلافة البهیة فی‌ الترجمة المیثمیة»، کشکول‌ (نک: بحرانی‌ در همین‌ مآخذ).
۳۱. ماحوزی‌ بحرانی‌، سلیمان‌، ج۱، ص۴۸، «السلافة البهیة فی‌ الترجمة المیثمیة»، کشکول‌ (نک: بحرانی‌ در همین‌ مآخذ).
۳۲. آقابزرگ‌، طبقات‌ اعلام‌ الشیعة، ج۱، ص۱۸۸، قرن‌ ۷، به‌ کوشش‌ علی‌ نقی‌ منزوی‌، بیروت‌ ۱۹۷۲م‌.
۳۳. کنتوری‌، اعجاز حسین‌، ج۱، ص۲۹۱، کشف‌ الحجب‌ و الاستار عن‌ اسماء الکتب‌ و الاسفار، به‌ کوشش‌ م‌ هدایت‌ حسین‌، کلکته‌، ۱۹۳۵م‌.
۳۴. نوری‌، میرزا حسین‌، ج۳، ص۴۶۱، مستدرک‌ الوسائل‌، تهران‌، ۱۳۱۸-۱۳۲۱ق‌.
۳۵. نامه دانشوران‌، قم‌، ج۳، ص۲۸۷، دارالفکر.
۳۶. استرآبادی‌، میرزا محمد، ج۱، ص۵۱۱، منهج‌ المقال‌، تهران‌، ۱۳۰۶ق‌.
۳۷. کنتوری‌، اعجاز حسین‌، ج۱، ص۳۴۹، کشف‌ الحجب‌ و الاستار عن‌ اسماء الکتب‌ و الاسفار، به‌ کوشش‌ م‌ هدایت‌ حسین‌، کلکته‌، ۱۹۳۵م‌.
۳۸. آقابزرگ‌، الذریعة، ج۲۳، ص۱۶۸.
۳۹. آقابزرگ‌، الذریعة، ج۱۷، ص۱۷۹.
۴۰. ابن‌ میثم‌، میثم‌، ج۱، ص۴، شرح‌ نهج‌البلاغه، تهران‌، ۱۴۰۴ق‌.
۴۱. طریحی‌، فخرالدین‌، ج۶، ص۱۷۲، مجمع‌ البحرین‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، تهران‌، مکتبة المرتضویة.
۴۲. شریف‌ لاهیجی‌، محمد، ج۲، ص۵۴۵، محبوب‌ القلوب‌، نسخه عکسی‌ موجود در کتابخانه مرکز.
۴۳. آقابزرگ‌، الذریعة، ج۲، ص۲۸.
۴۴. کنتوری‌، اعجاز حسین‌، ج۱، ص۸۲، کشف‌ الحجب‌ و الاستار عن‌ اسماء الکتب‌ و الاسفار، به‌ کوشش‌ م‌ هدایت‌ حسین‌، کلکته‌، ۱۹۳۵م‌.
۴۵. کنتوری‌، اعجاز حسین‌، ج۱، ص۸۳، کشف‌ الحجب‌ و الاستار عن‌ اسماء الکتب‌ و الاسفار، به‌ کوشش‌ م‌ هدایت‌ حسین‌، کلکته‌، ۱۹۳۵م‌.
۴۶. شریف‌ لاهیجی‌، محمد، ج۲، ص۵۴۵، محبوب‌ القلوب‌، نسخه عکسی‌ موجود در کتابخانه مرکز.
۴۷. افندی‌ اصفهانی‌، عبدالله‌، ج۵، ص۲۲۷، ریاض‌ العلماء، به‌ کوشش‌ محمود مرعشی‌ و احمد حسینی‌، قم‌، ۱۴۰۱ق‌.
۴۸. کنتوری‌، اعجاز حسین‌، ج۱، ص۴۹، کشف‌ الحجب‌ و الاستار عن‌ اسماء الکتب‌ و الاسفار، به‌ کوشش‌ م‌ هدایت‌ حسین‌، کلکته‌، ۱۹۳۵م‌.
۴۹. آقابزرگ‌، الذریعة، ج۳، ص۳۵۲.
۵۰. دانش‌ پژوه‌، محمد تقی‌ و بهاءالدین‌ علمی‌ انواری‌، ج۱، ص۱۴۶، فهرست‌ کتاب‌های‌ خطی‌ مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌ شم ۲، تهران‌.
۵۱. عیسوی‌، احمد محمد و محمد سعید ملیح‌، ج۱، ص۴۵۲، فهرست‌ مخطوطات‌ المکتبة الغربیة بالجامع‌ الکبیر بصنعاء، اسکندریه‌، منشأة المعارف‌.
۵۲. استرآبادی‌، میرزا محمد، ج۱، ص۵۱۱، منهج‌ المقال‌، تهران‌، ۱۳۰۶ق‌.
۵۳. بحرانی‌ یوسف‌، کشکول‌، ج۱، ص۴۵، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌.
۵۴. نجف‌، محمد مهدی‌، ج۱، ص۱۶۴، فهرست‌ مخطوطات‌ مکتبة آیة الله‌ حکیم‌ العامة، نجف‌، ۱۳۸۱ق‌.
۵۵. ماحوزی‌ بحرانی‌، سلیمان‌، ج۱، ص۶۹، فهرست‌ آل‌ بابویه‌ و علماء البحرین‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌ و محمد مرعشی‌، قم‌، ۱۴۰۴ق‌.
۵۶. کنتوری‌، اعجاز حسین‌، ج۱، ص۴۵، کشف‌ الحجب‌ و الاستار عن‌ اسماء الکتب‌ و الاسفار، به‌ کوشش‌ م‌ هدایت‌ حسین‌، کلکته‌، ۱۹۳۵م‌.
۵۷. ماحوزی‌ بحرانی‌، سلیمان‌، ج۱، ص۵۱، فهرست‌ آل‌ بابویه‌ و علماء البحرین‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌ و محمد مرعشی‌، قم‌، ۱۴۰۴ق‌.
۵۸. کنتوری‌، اعجاز حسین‌، ج۱، ص۳۳۵، کشف‌ الحجب‌ و الاستار عن‌ اسماء الکتب‌ و الاسفار، به‌ کوشش‌ م‌ هدایت‌ حسین‌، کلکته‌، ۱۹۳۵م‌.
۵۹. استرآبادی‌، میرزا محمد، ج۱، ص۵۱۱، منهج‌ المقال‌، تهران‌، ۱۳۰۶ق‌.
۶۰. ششن‌، رمضان‌، ج۲، ص۳۵۳، نوادر مخطوطات‌ العربیة فی‌ مکاتبات‌ ترکیا، بیروت‌، ۱۴۰۰ق‌.
۶۱. استرآبادی‌، میرزا محمد، ج۱، ص۵۱۱، منهج‌ المقال‌، تهران‌، ۱۳۰۶ق‌.
۶۲. آقابزرگ‌، الذریعة، ج۲۰، ص۱۹۸.
۶۳. آقابزرگ‌، الذریعة، ج۱۶، ص۲۴.
۶۴. طریحی‌، فخرالدین‌، ج۶، ص۱۷۲، مجمع‌ البحرین‌، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، تهران‌، مکتبة المرتضویة.
۶۵. آقابزرگ‌، الذریعة، ج۲۰، ص۲۹۷.
۶۶. آقابزرگ‌، الذریعة، ج۲۱، ص۲۳۰.
۶۷. آقابزرگ‌، الذریعة، ج۲۱، ص۳۸۴.
۶۸. آستان‌ قدس‌، فهرست‌، ج۱۱، ص۴۱۳.
۶۹. بحرانی‌ یوسف‌، کشکول‌، ج۱، ص۴۵، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌.
۷۰. آقابزرگ‌، الذریعة، ج۲۵، ص۶۱.



سید جعفر سجادی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن میثم».    
سایت اندیشه قم    
مهدي احمدي - تلخيص از كتاب گلشن ابرار، ج ۴، ص ۶۱.






جعبه ابزار