ابن مدینی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ مَدینی، ابوالحسن علی بن عبدالله بن جعفر بن نجیح (۱۶۱ یا ۱۶۲- ۲۸
ذیقعده ۲۳۴ق/۷۷۸ یا ۷۷۹-۲۳ ژوئن ۸۴۹م)، یکی از محدثان برجسته
اهل سنت بصره در قرن سوم قمری بود. او سرانجام به
سال ۲۳۴ ق درگذشت.
وی با
عروة بن عطیه از
بنی سعد بن بکر نسبت ولاء داشت و به همین جهت «سعدی» نیز خوانده می‌شد.
اصل خاندان وی از
مدینه بود، ولی او خود در
بصره تولد یافت
پدر و جدش هر دو از محدثان بود و پدر که در نوجوانی درگذشت (۱۷۸ق/۷۹۴م)، از نخستین استادان او بود.
ابن مدینی در زادگاه خود به فراگیری
حدیث پرداخت.
از مشایخ بصری وی می‌توان
حمّاد بن زید ،
یحیی بن سعید قطّان ،
عبدالرحمان بن مهدی و
ابوداوود طیالسی را یاد کرد.
با توجه به روایت ابن مدینی از جمعی از مشایخ
کوفه چون
سفیان بن عُیَینه ،
یحیی بن آدم ،
ابونعیم فضل ابن دکین ،
ابوبکر ابن عیاش ، و برخی مشایخ مدینه چون
محمد بن جعفر غندر و
ابوضمره انس بن عیاض ، می‌توان گفت که او چندی در این دو شهر به کسب
علم پرداخته است.
افزون بر این از اقامت سه ساله وی در
یمن اطلاع داریم که در دوره جوانی او بوده است.
استماعش از
عبدالرزاق صنعانی می‌تواند مربوط به همین روزگار باشد.
مزّی فهرستی از دیگر مشایخ او را آورده است.
ابن مدینی در فراگیری حدیث چنان موفق بود که استادان مهم او چون ابن عُیَینه و قطّان وی را بر دیگر شاگردان برتری می‌دادند و معترف بودند که خود نیز از ابن مدینی بهره‌ها گرفته‌اند.
وی در تاریخی که به درستی دانسته نیست، به بغداد رفت و در آن‌جا به گفتن حدیث پرداخت.
در مجلس درس او محدثان نامداری چون
بخاری ،
ابوداوود ،
ابویعلی موصلی ،
بلاذری و
ابوحاتم رازی گرد می‌آمدند و از او حدیث می‌شنیدند.
مزی فهرستی از دیگر شاگردان او را آورده است.
حتی هم طرازان ابن مدینی چون
یحیی بن معین و
احمد بن حنبل نیز از او حدیث آموخته‌اند
شاهدی در دست نیست که نشان دهد که ابن مدینی در بغداد به طور جدی به فراگیری حدیث پرداخته باشد، و مواردی چند از روایت او از احمد بن حنبل،
با توجه به رابطه این دو کم اهمیت جلوه می‌کند.
ابن مدینی چنانکه
ابواسحاق شیرازی گزارش کرده، به هنگام حضور
شافعی در
بغداد (۱۹۵-۱۹۹ق) کتاب الرساله او را که در
اصول فقه بود، از وی اخذ کرد و همو بود که این کتاب را به شیخ بصری خود ابن مهدی و نیز احتمالاً قطان شناسانید.
به هر حال ابن مدینی در بغداد تا آن‌جا مورد توجه قرار داشت که در موارد اختلاف علمی میان محدثان طراز اول چون احمد بن حنبل و یحیی بن معین به داوری فراخوانده می‌شد و رفتار و کردارش نوشته و ثبت می‌گردید.
سال ۲۱۹ق را باید مبدأ تحولی در زندگی ابن مدینی تلقی کرد.
در این سال
احمد بن ابی دؤاد ، قاضی القضاة معتزلی‌ِ معتصم، بزرگان اصحاب حدیث بغداد را به پذیرش برخی معتقدات
معتزله چون «
خلق قرآن » فراخواند، و ابن مدینی برخلاف احمد بن حنبل و دیگران دست کم در ظاهر به این عقاید گردن نهاد.
این موضع‌گیری‌ِ وی موج مخالفت را بر ضد او برانگیخت.
مخالفت با ابن مدینی از طرف افراد کم شناخته‌تر به صورت برخوردهای تند و طعنه‌آمیز، گاه تا حد
تکفیر بروز می‌نمود، در حالی که برخورد چهره‌های شناخته شده از نوعی طرد محترمانه حکایت داشت.
مثلاً
ابوبکر ابن ابی شیبه از او به «خائب» و ابوعثمان عمروناقد از وی به «مخذول» تعبیر کرد و ابوزرعه روایت از او را ترک نمود.
براساس روایتی
احمد بن حنبل نیز از ذکر نام او در سند حدیث اکراه داشته است، ولی نام او در جای جای مسند احمد ابن حنبل
دیده می‌شود.
یحیی بن معین نیز از او در برابر بدگویان دفاع کرده است.
به هر حال ابن مدینی منزلت گذشته خود را در میان اصحاب حدیث آن روز بغداد از دست داد، تا آن‌جا که حتی اظهار نظرهای علمی او پذیرشی نداشت.
پس از سپری شدن دوران معتصم و واثق و به خلافت رسیدن
متوکل ، نظر دستگاه خلافت نسبت به معتزیان خصمانه گردید و موقعیت احمد بن ابی دؤاد متزلزل شد و احتمالاً به همین سبب بود که متوکل ابن مدینی را به دارالخلافه
سامرا فراخواند و او پس از درنگی کوتاه در آن‌جا درگذشت.
در مورد انگیزه واقعی ابن مدینی بر پذیرش عقاید اعتزالی نمی‌توان با اطمینان سخن گفت.
اگرچه براساس روایات متعددی به نقل از خود وی، سبب این عمل او
ترس از دستگاه حاکمه بوده است.
گاه نیز از تطمیع ابن مدینی توسط ابن ابی دؤاد سخن گفته‌اند.
همچنین روایات چندی حکایت از آن دارد که ابن مدینی پیش از محنه و پس از آن، تا واپسین ماه‌های عمر، قائلین به اینگونه عقاید را تکفیر می‌کرده است.
با اینهمه دسته‌ای دیگر از روایات حاکی از وجود رابطه دوستی بین ابن مدینی و ابن ابی دؤاد و یاری کردن ابن ابی دؤاد برای توجیه احادیث مورد استناد اصحاب
حدیث ، یا یافتن احادیث قابل استناد برضدّ آنان است.
مطالعه‌ای در رساله ابن مدینی درباره متّهمان به قَدَری بودن از نظر صحت انتساب و نیز محتوای کتاب می‌تواند پاسخ این مسأله را روشن کند.
سؤال دیگر درباره گرایش مذهبی ابن مدینی عبارت مبهمی است که
ابن ابی خیثمه از یحیی بن معین نقل کرده، مبنی بر اینکه ابن مدینی در بغداد اظهار تسنن و در بصره اظهار تشیع می‌کرده است.
مناسب است اشاره شود که طوسی
پدر ابن مدینی را در زمره اصحاب
امام‌صادق (ع) آورده است.
به هر صورت ابن مدینی پس از وفات بیشتر مورد توجه قرار گرفت.
شاگردان او چون بخاری و
ابوداوود عمق آگاهی او را به حدیث گوشزد کردند و در برخی زمینه‌ها چون علل الحدیث او را بر
احمد بن حنبل و یحیی بن معین ترجیح دادند.
بخاری روایات او را در صحیح خود فراوان نقل کرد.
عجلی
او را در زمره ثقات آورد و ابوحاتم با تمسک به اینکه ابن مدینی از گفته خود برگشته، به روایت از او پرداخت.
محدّثان بعدی چون
عثمان بن سعید دارمی و
محمد بن عثمان بن ابی شیبه کلماتی را از او در تأیید مذهب اصحاب حدیث و ردّ بر مخالفان ایشان شاهد آوردند و ستایش‌هایی مبالغه آمیز از او درباره احمد بن حنبل نقل کردند
و سرانجام عقیلی
که تحت تأثیر گذشتگان او را در عداد ضعفا آورده بود، به شدت مورد حمله قرار گرفت.
ابن مدینی به تدریج در زمره کسانی به شمار آمد که برتر از آنند که عدالتشان مورد سؤال واقع شود، چنانکه رفته رفته بر جلالت و امامت او در
علم حدیث ادعای اجماع کردند.
ابن مدینی در منابع گوناگون‌ِ علوم حدیث در طول قرن‌ها به جهت نظراتش در نقد حدیث مورد توجّه بوده و آراء او در رجال و علل الحدیث را می‌توان در برگ برگ متون مذکور باز یافت.
اینکه ابن مدینی به رغم علاقه شدیدی که به پدرش داشته، او را در روایت ضعیف شمرده، همواره به عنوان نشانه‌ای قاطع از صداقت وی در نقد تلقی شده است.
ابن مدینی آثار بسیاری در زمینه علوم حدیث تألیف کرده بوده که
نووی آن‌ها را در حدود ۲۰۰ اثر گفته است.
شماری از آثار شناخته ابن مدینی از اولین کتاب‌های تألیف شده در نوع خود بوده‌اند.
از آن میان تنها کتاب علل الحدیث و معرفةالرجال یک بار به کوشش محمد مصطفی اعظمی در
بیروت (۱۹۷۲م) و بار دیگر به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی در
حلب (۱۹۸۰م) چاپ شده است.
ضمناً کتابی با عنوان سؤالات محمد بن عثمان بن ابی شیبه لعلی بن المدینی فی الجرح و التعدیل به کوشش موفق بن عبدالله بن عبدالقادر در ۱۴۰۴ق در ریاض به چاپ رسیده است.
دو اثر خطی یکی با عنوان تسمیه من روی عنه من اولاد العشرة و غیر هم من
اصحاب رسول‌الله (ص) در کتابخانه ظاهریه
و دیگری رساله‌ای مشتمل بر نظرات او درباره جمعی از عالمان بصره که یحیی بن معین آنان را قَدَری خوانده، در کتابخانه توپکاپی و با عنوان مسائل در کتابخانه ظاهریه به نام ابن مدینی موجود است.
در برخی از منابع درباره مسند از دست رفته و نیز دیگر آثار یافت نشده وی اشاراتی آمده است.
(۱) ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، تقدمة المعرفة، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
(۲) ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
(۳) ابن ابی یعلی، محمد، طبقات الحنابلة، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
(۴) ابن جماعه، محمد، المنهل الروی، به کوشش محیی‌الدین عبدالرحمان رمضان، دمشق، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۵) ابن حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
(۶) ابن حبان، محمد، المجروحین، به کوشش محمد ابراهیم زاید، بیروت، ۱۳۹۶ق.
(۷) ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش ادوارد، زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۳۳۸ق.
(۸) ابن عدی، عبدالله، الکامل، بیروت، ۱۴۰۵ق.
(۹) ابن معین، یحیی، معرفة الرجال، به کوشش محمد مطیع حافظ و غزوة بدیر، دمشق، مجمع اللغة العربیة.
(۱۰) ابن ندیم، الفهرست.
(۱۱) ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، طبقات الفقهاء، به کوشش خلیل المیس، بیروت، دارالقلم.
(۱۲)
ابوداوود سجستانی، سلیمان، سنن، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره، دارالحیاء السنة النبویة.
(۱۱۳) ابویعلی موصلی، احمد، معجم الشیوخ، به کوشش حسین سلیم اسد، بیروت، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۸۹م.
(۱۴) احمد بن حنبل، مسند، قاهره، ۱۳۱۳ق.
(۱۵) بخاری، محمد، التاریخ الکبیر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۷ق.
(۱۶) بخاری، محمد، صحیح، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۱۷) بغدادی، ایضاح.
(۱۸) بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش رضوان محمد رضوان، بیروت، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۷۸م.
(۱۹) حاجی خلیفه، کشف.
(۲۰) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
(۲۱) خطیب بغدادی، احمد، شرف اصحاب الحدیث، به کوشش محمد سعید خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱م.
(۲۲) خطیب بغدادی، احمد، الکفایة فی علم الروایة، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۷ق.
(۲۳) ذهبی، محمد، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد مجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق.
(۲۴) طوسی، محمد، رجال، نجف، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م.
(۲۵) عجلی، احمد، تاریخ الثقات، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۵ق.
(۲۶) عقیلی، محمد، الضعفاء الکبیر، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۴ق.
(۲۷) علیمی، عبدالرحمان، المنهج الاحمد، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۴ق.
(۲۸) فهرست مجامیع المدرسة العمریة، به کوشش یاسین محمد سواس، کویت، ۱۴۰۸ق.
(۲۹) مزی، یوسف، تهذیب الکمال، نسخه خطی کتابخانه توپکاپی، شم ۲۸۲۴.
(۳۰) نووی، محیی‌الدین، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة؛
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن مدینی»، ج۴، ص۱۷۴۵. عبدالسلام ترمانینی، رویدادهای تاریخ اسلام، ترجمه پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ج۱، ص۵۱۰.
