ابن زیات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابوجعفر محمد بن عبدالملک بغدادی (
۱۷۳-
۲۳۳ق)، معروف به ابن
زَیّات، ادیب، لغت‌شناس، نحوی،
شاعر و وزیر دربار
عباسیان در
قرن سوم هجری قمری بود.
ابوجعفر محمد بن عبدالملک بن ابان بن ابی حمزه بغدادی، معروف به ابن
زَیّات، در سال ۱۷۳ق
در روستای جیل یا جَبُّل بین
بغداد و
واسط به دنیا آمد.
جدّش ابان روغن فروش بود و در بغداد و اطراف آن به این کار اشتغال داشت، بدین‌جهت محمد به ابن
زیات شهرت یافت.
پدرش عبدالملک نیز مردی تاجر بود اما محمد برخلاف تمایل پدر، به درس و مطالعه عشق می‌ورزید، ازاینرو همواره مورد
سرزنش پدرش قرار داشت تا آنکه در مدح
حسن بن سهل وزیر
مامون (خلافت
۱۹۸-
۲۱۸ق) شعری سرود و از وی ده هزار
درهم صله و جایزه دریافت کرد و چون صله را نزد پدر برد از ملامت او دست کشید و به
تشویق وی پرداخت. از این پس بود که به مطالعه در دیوان‌های اشعار و فراگیری ادبیات روی آورد.
ابن
زیّات فردی ادیب، لغت شناس، نحوی و شاعر بود و به دلیل شهرتی که به دست آورد، به دربار
معتصم عباسی (خلافت ۲۱۸-
۲۲۷ق) راه یافت.
یافعی در گزارش خود در این‌باره آورده است که ابن
زیّات نخست کاتب بود. از طرفی معتصم از وزیر خود
احمد بن عمار بصری که همچون شخص خلیفه در ادبیات مهارتی نداشت راضی نبود، ازاینرو ابن
زیّات را که فردی ماهر در ادبیات و نویسندگی بود، به وزارت گمارد.
او پس از معتصم در وزارت
واثق (خلافت ۲۲۷-
۲۳۲ق) و
متوکل (خلافت ۲۳۲-
۲۴۷ق) ابقا شد و از جایگاه ویژه‌ای برخوردار گردید.
دانشمندان در زمان وزارت وی مورد حمایت بودند.
ابن ابی اصیبعه آورده است که ابن
زیّات برای
حنین بن اسحاق و
یوحنا بن ماسویه حقوق ماهیانه هنگفتی قرار داده بود
و ابن مرتضی نقل کرده که برای معاش
جاحظ چهارصد
جریب زمین مرغوب به وی
هدیه کرد که به جاحظیّه معروف است.
ابن
زیّات خود شاعری معروف و پرآوازه بود.
ابوالفرج اصفهانی او را شاعری برجسته، نیکوسرا و بلیغ معرفی کرده و قطعاتی از اشعارش را ذکر کرده است.
وی با ادیبان و شاعران معاصر خویش مکاتبات شعری داشت.
گفته شده که میان او و
احمد بن ابی دؤاد قاضی دشمنی و
کینه فراوانی بود و همین امر سبب شد تا با تحریک و
سعایت ابن ابی دؤاد، متوکل اموال او را مصادره کند و وی را به زندان افکند.
مورخان او را فردی
خشن،
متکبر،
خودرای و بی‌رحم خوانده و از وی نقل کرده‌اند که ترحم، نشانه ضعف و سستی است. لذا خود هیچ‌گاه به کسی رحم نکرده است.
ابن
زیّات سرانجام در سال ۲۳۲ق توسط متوکل از تمام مناصب خود عزل گردیده و در تنوری میخ‌دار که خود آن را تهیه کرده بود و مخالفان را در آنجا محبوس و
شکنجه می‌کرد، گرفتار شد و پس از چهل روز شکنجه در سال ۲۳۳ق درگذشت.
از وی دیوان رسائل
و پنجاه ورقه
شعر برجای ماند.
به نوشته
عمر فروخ، دیوان شعر وی در سال ۱۹۴۹م در
قاهره به چاپ رسیده است.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۶۴۹-۶۵۰، برگرفته از مقاله «محمد ـ ابن
زیات».
