ابن احمر ضیاءالدین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ اِخْوَه، یا اِبْن اُخُوَّه، ضیاءالدین محمد بن محمد بن احمد بن ابی زید قرشی (۶۴۸ -۷۲۹ق/۱۲۵۰-۱۳۲۹م)،
فقیه و
محدّث شافعی است.
در مورد
کنیه وی، اگر چه این کنیه پیش از او نیز سابقه داشته،
به جهت عدم حرکت گذاری، نحوه تلفظ در متون روشن نیست. مستشرقانی که از دهه ۴۰
قرن حاضر به شرح احوال ابن اخوه پرداخته‌اند، در تلفظ کنیه وی اختلاف کرده‌اند، ابتدا لوی و به دنبال او گودفروا آن را با تردید به شکل «ابن الاُخُوّة» (
پسر برادری ) و بروکلمان، آن را بدون تردید به شکل «ابن الاِخْوَة» (پسر برادران) ثبت کرده‌اند و مدرک قاطعی برای ترجیح یکی از این دو احتمال در دست نیست.
وی از خاندانی اهل
دانش بود
و
نسب قرشی داشت.
اینکه وی توضیحات دقیق و مفصلی در مورد اختلاف کمیت
واحد رطل در شهرهای مختلف
مصر آورده، بی‌آنکه اطلاع مشابهی درباره سایر کشورهای
اسلامی در کتاب خود
بیاورد و نیز اقتصار ابن اخوه بر ذکر
کیل مصری
این احتمال را تقویت می‌کند که وی مصری بوده است. بر این دو قرینه، استماع وی از
رشید عطار را نیز باید افزود.
شاید لوی نیز بر پایه همین قراین وی را مصری دانسته باشد.
ابن اخوه در مقدمه کتاب خود
تصریح کرده که در
فروع پیرو
فقه شافعی و در
اصول
اشعری بوده است.
ابن حجر به نقل از ابن رافع ضمن محدث شمردن ابن اخوه متذکر شده که وی
صحیح مسلم را از رشیدالدین (يحيى بن على) عطار و ابومُضَرْ استماع کرده است.
با توجه به
سال
تولد ابن اخوه و
وفات رشید عطار در ۶۶۲ق/۱۲۶۴م
وی پیش از ۱۴ سالگی به تحصیل
حدیث پرداخته است. دو مورد
حدیث مسند منقول
به نقل از
بخاری و
مسلم در مقایسه با اصل آن در
صحیح بخاری
و
صحیح مسلم نشان می‌دهد که ابن اخوه در نقل و ثبت اسناد چندان به ضوابط فنی محدثان مقید نبوده است.
اگر بخواهیم در مورد زمینه اصلی کار ابن اخوه بر اساس تنها منبع موجود، یعنی کتاب‌ِ معالم القربة او اظهار نظر کنیم، باید بگوییم نظری
فقه
تکیه بر جوانب وی در عین آگاهی بر جوانب عملی فقه داشته است. ابن اخوه در کتاب خود افزون بر ارائه یک آیین نامه عملی برای گروه‌ها و اصناف مختلف مردم که موضوع اصلی کار او را تشکیل می‌دهد، به مناسبت اطلاعاتی کوتاه، اما قابل ملاحظه از دانشهای عملی‌ِ زمان خود در زمینه‌های متنوع به دست می‌دهد.
در این کتاب درباره مسائل مربوط به دانش
اقتصاد یعنی کسب و کار و
پیمانه و
ترازو و
اوزان و مقادیر و نیز خواص انواع
گیاهان
دارویی و همچنین علم
اجتماع یعنی رفتار عمومی مناسبات مردم با یکدیگر و حسن معاشرت و منع از
تجاوز و تعدی افراد به همدیگر و سرانجام
بهداشت عمومی گفت و گو شده است.
حائز اهمیت است که غالب اطلاعات موجود در این کتاب مطالبی است که مؤلف مستقیماً آموخته و آن را ثبت نموده است نه اینکه از مآخذ پیشین نقل کرده باشد. بجز آنچه ذکر شد، اطلاعات و گاهی نکات مختلفی را می‌توان در مورد مسائل متنوع اجتماعی چون پوشش
زنان .
جایگاه
وعظ و وعاظ در میان مردم
و نظایر آن در لابه‌لای مباحث کتاب ملاحظه کرد.
تنها اثر شناخته شده ابن اخوه کتابی در موضوع حسبت (ه م) است که در ۱۹۳۸م به کوشش روبن لوی بر اساس ۴ نسخه خطی و با عنوان مَعالِم‌ُ القُرْبةِ فِی اَحْکام‌ِ الحِسْبَة
گودفروا، به همراه
ترجمه انگلیسی آن در کمبریج به چاپ رسیده و ترجمه فارسی آن به قلم جعفر شعار با نام آیین شهرداری در ۱۳۴۷ش در
تهران منتشر شده است. گودفروا در طبقه‌بندی آثار مربوط به
حسبت، کتاب ابن اخوه را از گروه آثار عملی شرقی، دانسته است.
کتاب معالم القربة اگرچه در چند باب آغازین به خصوص باب اول با بخش مربوط به حسبت از احکام السلطانیة ماوردی
و به تبع با بخش مزبور از احکام السلطانیة قاضی ابویعلی
قرابت قابل ملاحظه‌ای دارد و ابن اخوه
به استفاده از کتاب ماوردی تصریح می‌کند، با اینهمه نباید از نظر دور داشت که آثار ماوردی و ابویعلی نظری بوده و با اثر ابن اخوه اختلاف اساسی دارد. کتاب معالم القربة را می‌توان ادامه و تکمیل کتاب نهایة الرتبة فی طلب الحسبة عبدالرحمان بن نصر شیزری (د ۵۸۹ق/۱۱۹۳م) دانست که در ۴۰ باب تدوین شده بود
. برخی از محققان با استناد به نسخه‌های موجود در
استانبول و
بیت المقدس، کتاب معالم القربة را به ماوردی نسبت داده‌اند، اما نظر به اینکه در زمان ماوردی، چنانچه از احکام السلطانیة وی و قرین حنبلیش قاضی ابویعلی بر می‌آید، علم
حسبت هنوز مراحل اولیه خود را طی می‌کرده و مسائل آن جنبه نظری داشته است، نمی‌توان این انتساب را پذیرفت.
(۱) محمد ابن اخوه، معالم القربة فی احکام الحسبة، به کوشش روبن لوی، کمبریج، ۱۹۳۷م.
(۲) احمد ابن حجر عسقلانی، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/ ۱۹۷۶م.
(۳) ابن خلکان، وفیات الاعیان و أنباء أبناء الزمان.
(۴) محمد ابویعلی، الاحکام السلطانیة، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۸م.
(۵) محمد بخاری، الصحیح، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
(۶) حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ۱۹۴۱م.
(۷) جعفر شعار، مقدمه آیین شهرداری، تهران، ۱۳۶۸ش.
(۸) عبدالرحمان شیزری، نهایة الرتبة فی طلب الحسبة، به کوشش دکتر بازالعرینی، قاهره، ۱۳۶۵ق/۱۹۴۶م.
(۹) لوی، روبن، مقدمه، نک: ابن اخوه (در همین مآخذ).
(۱۰) علی ماوردی، الاحکام السلطانیة، قاهره: ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
(۱۱) مسلم، الصحیح، به کوشش محمد فواد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.
(۱۲) موسی یونینی، ذیل مراة الزمان، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ضیاءالدین ابن‌احمر»، ج۲، ص۸۷۱.
