ابراهیم بن صادق مخزومی عاملی طیبی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْراهیمِ بْنِ صادِق،
فقیه،
ادیب، شاعر و از عالمان
امامی (۱۲۲۱-۱۲۸۴ق/۱۸۰۶-۱۸۶۷م) است.
تبارنامۀ کامل او چنین است: ابراهیم بن صادق بن ابراهیم بن یحیی مخزومی عاملی طیبی. خاندان او (آل یحیی و آل صادق) که عموماً امامی‌اند، در
جبل عامل لبنان به
علم و
ادب معروفند.
پدرش ابراهیم و
جدش یحیی هر دو به
دانش و
ادب و
شعر شهره بودند.
ابراهیم در
روستای طیبۀ جبل عامل زاده شد. مقدمات علوم و ادبیات را در زادگاهش فرا گرفت، اما به دانشهای ادبی علاقۀ بیشتری نشان می‌داد. در ۱۲۵۲ق/۱۸۳۶م به قصد فراگیری علوم اسلامی به
نجف کوچ کرد و مدت ۲۸
سال در
حوزۀ علمی نجف، چندی در درس
شیخ محمدحسن نجفی صاحب جواهر (د ۱۲۶۶ق/۱۸۹۴م) و برخی از عالمان
آل کاشف الغطاء و
آل قزوینی و اندکی نیز در درس
شیخ مرتضی انصاری (۱۲۱۴-۱۲۸۱ق/۱۷۹۹-۱۸۶۴م) شرکت کرد و
فقه و
اصول را از آنان فرا گرفت. او در شعر و ادب شهرت یافت و در شمار نویسندگان و شاعران
عراق، به‌ویژه نجف، درآمد.
از زندگانی دراز او در نجف، بجز مناسباتی که انگیزۀ
مدح و
رثا بوده، چیزی دانسته نیست. مأخذ مهمی هم جز آنچه او خود به جای گذاشته در دست نیست. امین اشاره می‌کند که مجموعه‌ای به خط او نزد فرزندش دیده است، اما نمی‌داند بر سر آن مجموعه چه آمده است.
از اشعار بسیاری که امین از آن مجموعه نقل کرده است، چنین بر می‌آید که شعرش حائز اهمیت است. بجز ۴ چکامه که در مدح
امام علی (علیه‌السلام) و
امام حسین (علیه‌السلام) آمده و نیز ۵۰
بیتی که به شیوۀ موشّحات است، بقیّۀ اشعار او قصاید کوتاه و بلندی است که به مناسبتهای گوناگون سروده شده و مشتمل است بر مدح بسیاری از دولتمردان
عثمانی، قصیده‌ای بلند در مدح سلطان عبدالمجید، حتی مدح آصف‌الدّوله، مدح امجد علی‌شاه که از
هند مالی برای تعمیر
مزار مسلم بن عقیل برای شیخ محمدحسن نجفی فرستاده بود و نیز چندین
مرثیه از جمله رثای
علی بن جعفر کاشف‌الغطاء، همچنین چندین قطعه و
قصیده در تهنیت این و آن. بخشی از عینیه‌ای را که ابراهیم در مدح امام علی (علیه‌السلام) سروده است، به خط سیمین بالای
ضریح امام نوشته‌اند.
علاوه بر این مجموعه، محمد بن طاهر سماوی نجفی (د ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م) دیوانی از اشعار او در دو بخش مخمّس‌ها و قصاید فراهم آورده است.
شعر او استوار و متکلف و سراسر شامل معانی و مضامین تقلیدی است. نمونۀ بارز تکلّف و تقلید در شعر او، قصیده‌ای است با قافیۀ «خال» که به تقلید از «خالیه» بطرس کرامه سروده است. گویا وی به شیوۀ شاعران گذشته، به امید صله مدیحه می‌سروده است. چون نامق پاشا والی
عراق در پاسخ دومین قصیدۀ مدیحیّۀ او به ستایش از
هنر وی پرداخت، با شوخ چشمی نوشت: او می‌پندارد د طلب
دعای خیر مدحش گفته‌ام نه صله.
نثر او، چنانکه از نامه‌های مندرج در اعیان بر می‌آید، سراسر مسجّع و سخت متکلّف است. حتی امین از آن جهت این چند نوشته را یاد کرده که نمونه‌ای از نثر پرتکلّف آن روزگار به خواننده داده باشد.
علاوه بر این، منظومه‌ای شامل ۵۰۰ ۱ بیت در
فقه به او نسبت داده‌اند.
ابراهیم در ۱۲۷۹ق/۱۸۶۲م، پس از اندک توقفی در
دمشق و
خیام، به زادگاهش جبل عامل بازگشت و در آن‌جا از استقبال و تکریم علی اسعدبک و محمد اسعدبک، حاکمان عثمانی جبل برخوردار شد و به امور
دینی همت گماشت. چند
سال پس از آن در طیبه درگذشت و در همان‌جا به
خاک سپرده شد.
آقابزرگ مرگ او را در ۱۲۸۳ق دانسته است.
(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه.
(۲) آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، قرن ۱۳، مشهد، ۱۳۸۸ق.
(۳) محسن امین، اعیان الشیعه، بیروت، ۱۳۸۰ق.
(۴) محمد حرزالدین، معارف الرّجال، به کوشش محمد حسین حرزالدین، قم، ۱۴۰۵ق.
(۵) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت، ۱۳۸۹ق.
(۶) یعقوب سرکیس، المباحث العراقیة، به کوشش رفائیل بطی و میربصیری، بغداد، ۱۳۷۴ق، ۲/۹۶.
(۷) محمدعلی مدرس، ریحانة الادب، تبریز، ۱۳۴۶ش، ۴/۸۸-۹۰.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابراهیم بن صادق»، ج۲، ص۶۵۳.
