• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابراهیم بن نوبخت نوبختی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


منبع: ابراهیم بن نوبخت نوبختی


ابراهیم بن نوبخت نوبختی (زنده در قرن ۴ق) فیلسوف، حکیم و متکلم امامیه در قرن چهارم هجری قمری بود.


ابواسحاق ابراهیم بن نوبخت نوبختی معروف به ابن نوبخت از خاندان معروف نوبختی بود که شماری از علما و متکلمان و منجمان امامیه از این خاندان برخاستند.
[۱] افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء، ج۶، ص۳۸.    
[۲] قمی، عباس، الکنی والالقاب، ج۱، ص۹۵.    

جد آنها نوبخت از ایرانیانی بود که با پذیرش اسلام با عنوان منجم و ندیم منصور (خلافت ۱۳۶-۱۵۸ق) همواره در کنار او بود.
[۳] سید بن طاووس، علی بن موسی، فرج المهموم، ص۲۱۲.    

ابراهیم نیز حکیم، فیلسوف و از متکلمان بنام امامیه و نویسنده کتاب الیاقوت، یکی از قدیمی‌ترین کتاب‌های کلامی موجود شیعه است. نام و نسب و عصر او به درستی روشن نیست و در کتاب‌های کلامی شیعه تنها از او با عنوان ابن نوبخت یاد شده است.
[۴] آشتیانی، عباس اقبال، خاندان نوبختی، ص۱۶۷.

گویا نخستین کسی که نام و کنیه او را ذکر کرده علامه حلی (م. ۷۲۶ق) است که در مقدمه انوارالملکوت فی شرح الیاقوت از او با عنوان ابواسحاق ابراهیم بن نوبخت کرده است.
[۵] علامه حلی، انوارالملکوت، ص۲.    


افندی نام مؤلف الیاقوت را بدون هیچ گونه استنادی، اسماعیل بن اسحاق بن ابی سهل بن نوبخت ذکر کرده
[۶] افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء، ج۶، ص۳۸.    
و سید حسن صدر و آغابزرگ نیز به پیروی از او همین نام را برای مؤلف ذکر کرده‌اند.
[۷] صدر، سید حسن، تاسیس الشیعه، ص۳۶۴.
[۸] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۵، ص۲۷۱.    

برخی نیز ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق ابی سهل گفته‌اند.
[۹] قمی، عباس، الکنی والالقاب، ج۱، ص۹۴.    
در این بین برخی احتمال داده‌اند مؤلف الیاقوت، حسن بن حسین بن علی بن عباس بن اسماعیل بن ابی سهل بن نوبخت (م. ۴۰۲ق) باشد.
[۱۰] شیرازی، مکارم، مجله کلام اسلامی، ج۱، ص۵۰.    

محقق کتاب انوارالملکوت نیز ابتدا هیچ یک از دو قول علامه و صاحب ریاض را بر دیگری ترجیح نداده و می‌گوید: اگر قرب عهد علامه با مؤلف باعث ترجیح قول او می‌شود، تخصص و تبحر نویسنده ریاض نیز در شرح حال نگاری می‌تواند باعث ترجیح قول او شود. وی در پایان، قول علامه را پذیرفته است.
[۱۱] علامه حلی، انوارالملکوت، ص۳.    

عصر او را نیز از قرن دوم تا هفتم هجری گفته‌اند. سیدحسن صدر با اعتقاد به اینکه نویسنده الیاقوت، اسماعیل بن نوبخت است و با استناد به گفته جاحظ که ابونُواس (م. ۱۹۸ق) از سفره اسماعیل بن نوبخت بهره مند شده،
[۱۲] جاحظ، عمرو بن بحر، البخلاء، ص۱۰۳.    
استفاده می‌کند که مؤلف در قرن دوم هجری می‌زیسته است.
[۱۳] صدر، سید حسن، تاسیس الشیعه، ص۳۶۶.
گذشته از اینکه این نام برای مؤلف کتاب الیاقوت مشکوک است، طرح برخی مسائل در کتاب الیاقوت مانند مسئله غیبت و رد شبهات مربوط به آن
[۱۴] علامه حلی، الیاقوت، ص۷۳    
نشان دهنده این است که مؤلف پس از آغاز غیبت کبری در سال ۳۲۹هجری به نگارش کتاب پرداخته است. اقبال آشتیانی در کتاب خاندان نوبختی نیز با استناد به طرح مسئله غیبت و برخی موضوعات دیگر در کتاب، مانند نپذیرفتن کلام نفسی برای خداوند و نظریه کسب که گفته شده نخستین بار ابوالحسن اشعری (م. ۳۲۴ق) در سال‌های پایانی عمرش مطرح کرد، یا مبحث لذت و اَلَم که اولین بار محمد بن زکریای رازی (م. ۳۲۰ق) مطرح کرد، استنباط می‌کند که مؤلف دست کم باید کتاب خود را در نیمه اول قرن چهارم و پس از اشعری و رازی نوشته باشد؛ نه پیش از آن.
[۱۵] آشتیانی، عباس اقبال، خاندان نوبختی، ص۱۷۰.

هرچند برخی از پژوهشگران معاصر معتقدند این نظریات از ابداعات اشعری و رازی نبوده است.
[۱۶] شیرازی، مکارم، مجله کلام اسلامی، ج۲، جزء۲، ص۲۱.
از سویی برخی مانند محقق کتاب الیاقوت با استناد به بعضی دیگر از موضوعات طرح شده در کتاب مانند اینکه نوبختی عقیده دارد ملاک و مناط حاجت ممکن به علت، امکان آن است نه حدوث آن
[۱۷] علامه حلی، الیاقوت، ص۳.    
و خواجه نصیرالدین طوسی (م. ۶۷۲ق) معتقد است این، عقیده فلاسفه و متکلمان متاخر است و همچنین با استناد به ادله دیگر، نتیجه می‌گیرد که مؤلف بین نیمه دوم قرن پنجم تا نیمه اول از قرن هفتم هجری زندگی می‌کرده است.
[۱۸] علامه حلی، الیاقوت، مقدمه ۱.    

بنابراین از آنچه گفته شد و از تامل در این موضوع که ابن ابی الحدید معتزلی (م. ۶۵۶ق) پیش از علامه، نخستین بار به شرح الیاقوت پرداخت،
[۱۹] آشتیانی، عباس اقبال، خاندان نوبختی، ص۱۷۰.
[۲۰] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۵، ص۲۷۲.    
می‌توان به طورتقریب بیان کرد که مؤلف بین قرن چهارم که مبحث غیبت امام به طورجدی مطرح بوده تا نیمه نخست قرن هفتم زندگی می‌کرده است. نکته باقیمانده این است که علامه (م. ۷۲۶ق) در هنگام ذکر نام او با تعبیر «شیخنا الاقدم و امامنا الاعظم» از او یاد کرده
[۲۱] طهرانی، محمدحسین، انوارالملکوت، ص۲.
و تعبیر «اقدم» می‌رساند که نویسنده الیاقوت باید قرن‌ها پیش از علامه زندگی کرده باشد و این با قول بسیاری از منابع مبنی بر درگذشت او در سال ۳۱۰ هجری
[۲۲] اسدآبادی، سید جمال الدین، رسائل و مقالات، ج۱، ص۳۴۱.
یا نوشته شدن این کتاب در حدود ۳۴۰هجری
[۲۳] امین، سید حسن، مستدرکات اعیان الشیعه، ج۷، ص۱۲.
و حیات
[۲۴] امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۵، ص۳۲۰.    
یا وفات او در میانه قرن چهارم هجری
[۲۵] مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانه الادب، ج۶، ص۲۴۷.    
سازگاری دارد. کتاب الیاقوت (فص الیاقوت)
[۲۶] امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۲، ص۲۷۴.    
موجود است و به چاپ رسیده است.
شایان ذکر است که نوبختی فصل پایانی کتاب خود را به احکام مخالفان و خلود یا عدم خلود آنها در دوزخ اختصاص داده که این فصل در چاپ موجود از الیاقوت و شرح آن انوار الملکوت وجود ندارد؛ ولی برخی از پژوهشگران، این فصل را با شرح آن از روی نسخه خطی انوار الملکوت که در سال ۷۵۴ هجری نوشته شده و به کتابخانه آستان قدس رضوی متعلق است، استخراج کرده و در مجله کلام اسلامی به چاپ رسانده‌اند.
غیر از الیاقوت اثر دیگر نوبختی، کتاب الابتهاج در اثبات لذت عقلی برای خدای متعال است. نوبختی در الیاقوت در بحث اینکه خداوند متعال به سبب علم خویش به کمال نامتناهی خود ابتهاج و لذت دارد، می‌گوید: در این موضوع کتابی مستقل به نام الابتهاج نوشته‌ام.
[۲۷] علامه حلی، الیاقوت، ص۲.    

علامه در شرح کلام نوبختی اشاره می‌کند که این کتاب به دست او نرسیده است.
[۲۸] طهرانی، محمدحسین، انوار الملکوت، ص۲.    
اکنون نیز از این کتاب اثری نیست. (دیگر منابع:
[۲۹] بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۳۳۸.
[۳۰] سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء۳، ص۲۹۵.
[۳۱] مجمع الفکر الاسلامی، موسوعة مؤلفی الامامیه، ج۱، ص۱۲۲.
[۳۲] حلبی، علی اصغر، تاریخ فلاسفه ایرانی، ص۱۲۸.
[۳۳] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱، ص۶۲.    
[۳۴] موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۵، ص۲۲.    
[۳۵] تبریزی، علی بن موسی، مرآه الکتب، ص۱۶۰.    
[۳۶] نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۲۱.    
[۳۷] بروجردی، سید علی، طرائف المقال، ج۲، ص۶۰۷.    
[۳۸] خاقانی، علی بن حسین، رجال، ص۱۴۹.    
)

۱. ↑ افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء، ج۶، ص۳۸.    
۲. ↑ قمی، عباس، الکنی والالقاب، ج۱، ص۹۵.    
۳. ↑ سید بن طاووس، علی بن موسی، فرج المهموم، ص۲۱۲.    
۴. ↑ آشتیانی، عباس اقبال، خاندان نوبختی، ص۱۶۷.
۵. ↑ علامه حلی، انوارالملکوت، ص۲.    
۶. ↑ افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء، ج۶، ص۳۸.    
۷. ↑ صدر، سید حسن، تاسیس الشیعه، ص۳۶۴.
۸. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۵، ص۲۷۱.    
۹. ↑ قمی، عباس، الکنی والالقاب، ج۱، ص۹۴.    
۱۰. ↑ شیرازی، مکارم، مجله کلام اسلامی، ج۱، ص۵۰.    
۱۱. ↑ علامه حلی، انوارالملکوت، ص۳.    
۱۲. ↑ جاحظ، عمرو بن بحر، البخلاء، ص۱۰۳.    
۱۳. ↑ صدر، سید حسن، تاسیس الشیعه، ص۳۶۶.
۱۴. ↑ علامه حلی، الیاقوت، ص۷۳    
۱۵. ↑ آشتیانی، عباس اقبال، خاندان نوبختی، ص۱۷۰.
۱۶. ↑ شیرازی، مکارم، مجله کلام اسلامی، ج۲، جزء۲، ص۲۱.
۱۷. ↑ علامه حلی، الیاقوت، ص۳.    
۱۸. ↑ علامه حلی، الیاقوت، مقدمه ۱.    
۱۹. ↑ آشتیانی، عباس اقبال، خاندان نوبختی، ص۱۷۰.
۲۰. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۵، ص۲۷۲.    
۲۱. ↑ طهرانی، محمدحسین، انوارالملکوت، ص۲.
۲۲. ↑ اسدآبادی، سید جمال الدین، رسائل و مقالات، ج۱، ص۳۴۱.
۲۳. ↑ امین، سید حسن، مستدرکات اعیان الشیعه، ج۷، ص۱۲.
۲۴. ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۵، ص۳۲۰.    
۲۵. ↑ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانه الادب، ج۶، ص۲۴۷.    
۲۶. ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۲، ص۲۷۴.    
۲۷. ↑ علامه حلی، الیاقوت، ص۲.    
۲۸. ↑ طهرانی، محمدحسین، انوار الملکوت، ص۲.    
۲۹. ↑ بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۳۳۸.
۳۰. ↑ سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء۳، ص۲۹۵.
۳۱. ↑ مجمع الفکر الاسلامی، موسوعة مؤلفی الامامیه، ج۱، ص۱۲۲.
۳۲. ↑ حلبی، علی اصغر، تاریخ فلاسفه ایرانی، ص۱۲۸.
۳۳. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱، ص۶۲.    
۳۴. ↑ موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۵، ص۲۲.    
۳۵. ↑ تبریزی، علی بن موسی، مرآه الکتب، ص۱۶۰.    
۳۶. ↑ نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۲۱.    
۳۷. ↑ بروجردی، سید علی، طرائف المقال، ج۲، ص۶۰۷.    
۳۸. ↑ خاقانی، علی بن حسین، رجال، ص۱۴۹.    


• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «ابراهیم نوبختی»، ج۲، ص۵۴.


رده‌های این صفحه : درگذشتگان قرن 4 (قمری) | زادگان قرن 4 (قمری) | شخصیت‌های قرن 4 (قمری) | فیلسوفان اسلامی قرن 4 (قمری) | مؤلفان قرن 4 (قمری) | متکلمان قرن 4 (قمری)
جعبه ابزار