أَثَر (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
أَثَر (به فتح الف و ثاء) از
واژگان قرآن کریم به معنای نشانه است.
این اصطلاح در آیات مختلف
قرآن کریم با معانی مختلف مانند اعمال و سنت‌های باقی ماننده از انسان‌ها، طریقه،
دین، جای قدم و ... استعمال شده است.
مشتقات
أَثَر که در آیات قرآن آمده عبارتند از:
اَثَرِی (به فتح الف و ثاء) به معنای پشت سر من؛
اَثارَةٍ (به فتح الف و راء) به معنای نشانهای؛
آثَرَ (به فتحه الف و ثاء) به معنای برگزید؛
یُؤْثِرُونَ (به ضم یاء و سکون همزه) به معنای مقدم می‌دارند، است.
أَثَر به معنای نشانه است.
در
قاموس باقی مانده شیئی گفته است.
به طور کلّی اثر عبارت است از علامت و نشانهای که از چیزی یا از کسی باقی ماند خواه بنائی باشد یا دینی یا بدعتی یا جای پایی و یا غیر از اینها.
به مواردی از
أَثَر که در قرآن به کار رفته است، اشاره می‌شود:
(نَحْنُ نُحْیِ الْمَوْتی وَ نَکْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ) (به يقين ما مردگان را زنده مى‌كنيم و آن‌چه را از پيش فرستاده‌اند و آن‌چه را از خود باقى گذاشته‌اند.)
مراد اعمال و کارها و سنّت‌هایی است که از انسان‌ها باقی می‌ماند.
(اِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی اُمَّةٍ وَ اِنَّا عَلی آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ) «یعنی ما پدران خود را بر دینی و طریقه‌ای یافتیم و ما آثار و باقی مانده آنها که همان طریقه‌شان است پیروی خواهیم کرد.»
در آیه کریمه مراد طریقه است. اثر را بعد و پشت سر نیز معنی کرده‌اند گویند «خرج فی اثره» یعنی در پی او خارج شد شخص سابق که رفته، راه و جای قدم‌هایش علامت و باقی مانده اوست و آن‌که از پس وی خارج می‌شود در علامت و نشانه او قدم بر می‌دارد.
(هُمْ اُولاءِ عَلی اَثَرِی) «
قوم من
پشت سر من‌اند»
موسی در باره قومش به خدا عرض می‌کند. یعنی آن هفتاد نفر به راهی که من پیموده‌ام قدم خواهند گذاشت و در «
طور» به من خواهند رسید.
(وَ قَفَّیْنا عَلی آثارِهِمْ بِعِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ) (و در پى آنها (پيامبران پيشين)،
عیسی بن مریم را فرستاديم.)
در این
آیه مراد از آثار همان
دین و طریقه
توحید است که اثر
پیامبران گذشته است. یعنی عیسی بن مریم را در پی آنها و بر دین آنها فرستادیم.
در آیه کریمه
(ائْتُونِی بِکِتابٍ مِنْ قَبْلِ هذا اَوْ اَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ) «کتابی غیر از این و یا نشانهای از علم که اثر گذشتگان است بیاورید.»
به معنی بقیّه و نشانه است.
در جریان
سامری آمده که او به موسی گفت:
(فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ اَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُها) (من قسمتى از آثار و در پاى فرستاده خدا،
جبرئیل را گرفتم.)
مراد از اثر، چنان‌که از
ابو مسلم اصفهانی و
فخر رازی نقل شده دین موسی و مراد از رسول خود موسی است یعنی من مقداری از دین تو را قبول کردم و سپس آن را به دور افکندم و معنی
(بَصُرْتُ بِما لَمْ یَبْصُرُوا بِهِ) در صدر آیه آن است که من بطلان دین تو را دریافتم ولی این مردم ندانستند.
ولی باز این ترجمه دارای اشکال است و دلچسب نیست.
درباره آن‌که سامری از جای پای مرکب
جبرئیل خاک زنده شده را برداشت و مراد از اثر در آیه جای پای مرکب و مراد از رسول، جبرئیل است یک
روایت مرسله از
علی بن ابراهیم نقل شده
و چند روایت در
الدر المنثور و غیره آمده ولی بعید به نظر می‌آید و در ذیل روایت هست که در اثر زدن خاک مزبور به گوساله در بدن آن مو روئید و این عجیب‌تر است در مجسّمه‌ای که از
طلا ساخته شده چطور مو می‌روید؟! ! وانگهی آن وقت که مرکب جبرئیل وارد آب شد
بنی‌اسرائیل از آب گذشته بودند سامری در آنجا نبود که خاک را ببیند و بردارد.
یعنی «زندگی دنیا را برگزید.»
آثَرَ یُؤْثِرُ از باب افعال یعنی برگزیدن و اختیار کردن است.
مثل
(وَ یُؤْثِرُونَ عَلی اَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ) (و آنها را بر خود مقدم مى‌دارند هر چند خودشان بسيار نيازمند باشند.)
راغب در
مفردات گوید: استعمال اثر در تفضّل و برگزیدن به طور
استعاره است.
•
قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «اثر»، ج۱، ص۲۲-۲۳.
