آیات جبر و اختیار (علوم قرآنی)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

آیات جبر و اختیار ، آیات ناظر به استناد افعال انسانی به خدا یا انسان را می‌گویند.

---

" جبر " در لغت به معنای شکسته را بستن، استخوان شکسته را اصلاح کردن، نیکوگردانیدن حال و وادار کردن به کار آمده است. و در اصطلاح علم کلام ، به تحمیل اراده اطلاق می‌گردد. معنای اصطلاحی جبر ، ناظر بر معنای اخیر (وادار کردن به کار) است؛ و بر نفی فعل از انسان و نسبت دادن آن به خدا اطلاق می‌شود.
اختیار ، از ریشه "خ ی ر"، در لغت به معنی انتخاب و گزینش، انتخاب خیر، یا برگزیدن امری است که در حقیقت یا به حسب گمان خیر به شمار می‌آید. و در اصطلاح، به معنی انتخاب یک چیز از میان دو یا چند چیز با اراده آزاد انسانی است.

---

در کیفیت استناد فعل به انسان سه دیدگاه هست:
۱. دیدگاه شیعه که جبر و اختیار مطلق را نفی کرده و چیزی بین این دو را قائلند؛ "لا جبر ولا تفویض بل امر بین الامرین".
۲. جبر مطلق؛ یعنی انسان در همه افعالش مجبور است.
۳. اختیار مطلق ( تفویض )؛ یعنی انسان در همه افعالش به طور مطلق - نه در دایره اختیار و اراده الهی -دارای اختیار است.
طرفداران هریک از این نظریه‌ها برای اثبات گفتار خویش به آیاتی از قرآن کریم تمسک کرده ‌اند؛ از این رو آیاتی را که جبریون برای اثبات مدعای خویش به آن‌ها تمسک جسته‌اند، "آیات جبر"، و آیاتی که طرفداران نظریه تفویض برای اثبات مدعای خویش به آن‌ها استدلال کرده‌اند "آیات اختیار" نامیده‌اند.

---

آیات ۲۵۳ بقره ، ۱۴۵ آل عمران ، ۱۰۷، ۱۳۷، ۱۴۸ و ۱۴۹ انعام ، ۱۸۷ اعراف ، ۴۲ انفال ، ۵۱ و ۵۲ توبه ، ۹۹ و ۱۰۰ یونس ، ۳۷ و ۳۸ احزاب ، ۱۱ فاطر ، ۴۵ سجده ، ۸ و ۱۲ شوری ، ۲۰ زخرف ، ۴۹ و ۵۲-۵۳ قمر ، ۲۲ حدید ، ۵ حشر ، ۱۱ تغابن ، ۱۲ طلاق ، ۳۱ و ۵۶ مدثر ، ۳۰ و ۳۱ دهر و ۲۹ تکویر به آیات جبر شهرت یافته‌اند.

---

در مقابل، طرفداران نظریه اختیار مطلق (تفویض) برای اثبات مدعای خویش به آیات ۲۸ اعراف ، ۵۱ انفال ، ۱۰ حج ، ۴۶ فصلت ، ۲۹ ق و… تمسک جسته‌اند.

---

دانشمندان امامیه ، که به پیروی از امامان معصوم علیه‌السّلام نظریه " امر بین الامرین " را اختیار کرده‌اند، با جمع بین این دو دسته آیات، درستی نظریه خویش را نشان داده‌اند.

---