آل ابی‌جامع
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آلِ ابی‌جامع، خاندانی از عالمان دینی
شیعه در
عراق و
لبنان و
ایران در
سده ۱۰ و ۱۱ق/۱۶ و ۱۷م است.
آل ابی‌جامع را از نسل شیخ عبدالصمد
برادر شیخ بهایی دانسته و گفته‌اند افراد این خاندان برای دانش‌اندوزی به
نجف آمده علی بن احمد است. کسانی از
آل ابی‌جامع که نام آنان در کتابهای
فقهی و ادبی و روایی آمده‌است، عبارتند: احمد بن محمد، حسین یا حسن بن احمد، علی بن احمد، عبداللطیف بن علی، رضی‌الدین بن علی، فخرالدین بن علی، حسن بن علی، علی بن رضی‌الدین، محیی‌الدین بن عبداللطیف، علی بن محیی‌الدین، حسین بن محیی‌الدین، محیی‌الدین بن حسین، حسن بن حسین، علی بن حسین،
جعفر بن علی، یوسف بن
جعفر، محمد بن یوسف،
جعفر بن محمد، شریف بن محمد، حسین بن محمد، موسی بن شریف، حسن بن موسی، قاسم بن حسن، شریف بن موسی، حسین بن شریف، حسین بن علی، احمد بن حسین، محمد بن احمد، قاسم بن محمد، عبدالحسین بن قاسم، علی بن قاسم، محمد بن قاسم، صالح بن علی و جواد بن علی.
علت اشتهار این
خاندان به این نام را چنین یاد کرده‌اند که احمد شهاب‌الدین، نیای بزرگ ایشان
مسجد جامعی در جبل نهاده یا فرزندی به نام جامع داشته‌است.
مؤسّس
آل ابی‌جامع احمدِ جَبَلْ عاملی لبنانی است و چنان‌که گفته شده‌است نسبت وی به
حارث هَمْدانی،
صحابی مشهور
امام علی (علیه‌السلام) می‌رسد و لذا این خاندان به حارثی همدانی نیز شهرت یافته‌است.
افراد شناخته شده این خاندان عبارتند:
احمد بن محمد، شهاب‌الدین یا جمال‌الدین معروف به ابن‌ابی جامع (د ۹۲۸ق/۱۵۲۲م)،
مفسر،
محدث و مؤسس
آل ابی‌جامع و از عالمان بزرگ شیعی. وی از
شیخ احمد بن بیضائی و
محقق کَرَکی اجازه روایت داشته‌است.
محقق کرکی که در ۹۲۸ق/۱۵۲۲م اجازه روایت داشته‌است. محقق کرکی که در ۹۲۸ق/۱۵۲۲م اجازه خود را صادر کرده، طی آن سلسله مشایخ روایی خود را از طریق مُطَهَّر حِلّی،
طوسی،
مفید،
کُلَینی و
صدوق تا
امام علی بن موسی‌الرضا (علیه السلام) برشمرده و آنگاه با تأیید صلاحیت احمد، وی را مجاز به نقل
حدیث دانسته‌است.
از احمد تفسیری به نام الوجیز فی‌تفسیر الکتاب العزیز، بازمانده که به ایجاز نوشته شده‌است. به گفته
آقابزرگ نسخه‌ای از آن در کتابخانه خوانساری (در دو
جلد )، نسخه دیگر دیگر در کتابخانه
شیخ علی کاشف‌الغطاء، دیگری در کتابخانه شیخ محمد امین در
کاظمین (به خط محمد بن نصار، کتابت۱۱۱۸ق/۱۷۰۶م)، دیگری در کتابخانه
شیخ عبدالله مامقانی (کتابت ۱۱۲۰ق/۱۷۰۸م)، دیگری در میان کتابهای سیدصافی (به خط ابراهیم بن احمد بن علوان بن بشاره کعبی جلالی قپانی) که از روی نسخه‌های اصلی به خط مؤلف در ۱۱۲۵ق/۱۷۱۳م استنساخ شده و نسخه‌ای در کتابخانه
قاسم محیی‌الدین (به خط حسین بن باقی بن مظفر جزایری صیمری، کتابت ۱۲۰۷ق/۱۷۹۳م) موجود است.
علی بن احمد، نورالدین (د ۱۰۰۵ق/۱۵۹۷م). او ساکن
نجف بود، ولی پس از درگذشت استادش،
شهید ثانی (۹۶۶ق/۱۵۵۹م) با خانواده خود به حایر آمد و در آن‌جا اقامت گزید.
برخی نزد پادشاه
عثمانی از وی سعایت کردند و شاه نیز فرمان داد که او به
استانبول برود، اما او به
ایران گریخت و نخست به دَوْرَق رفت و و آنگاه به هویزه (حویزه) کوچید و تا هنگام مرگ در آن‌جا اقامت داشت. پس از درگذشت او فرزندانش به
شوشتر منتقل شدند. از تألیفات او یکی شرح قواعد حلی در
فقه است که نیمه تمام است و دیگری تحقیق در
صلاة جمعة است.
عبداللطیف بن علی، محیی‌الدین،
فقیه، محقق، محدّث و از عالمان بنام امامی. تاریخ
تولد و مرگ او روشن نیست، وی در هویزه می‌زیسته و پس از مرگ
پدر به خَلَف آباد
هجرت کرده است. او نزد
شیخ‌بهائی (د ۱۰۳۱ق/۱۶۲۲م)
و صاحب معالم زین‌الدین (د ۱۰۱۱ق/۱۶۰۲م) و شیخ‌حسن فرزند
شهید ثانی و
سیدمحمد بن ابی‌الحسن عاملی درس خوانده و از انان
اجازه روایت داشته‌است.
عبداللطیف از اساتید سیدعلیخان حویزی است.
او دارای آثاری بدین قرار است: ۱. جامع الاخبار فی ایضاح الاستبصار؛
۲. کتاب الرجال؛
۳. الحاشیه علی معالم الاصول؛ ۴. کتاب المنطق.
رضی‌الدین بن علی (د ۱۰۴۸ق/۱۶۳۸م)، فقیه، محدث و از عالمان نامی شیعی که در شوشتر اقامت داشته و در ۱۰۲۵ق/۱۶۱۶م به
مشهد سفر کرده است. وی معاصر
شاه‌عباس اول (د ۱۰۳۸ق/۱۶۲۹م) و از نزدیکان او به شمار می‌آمده‌است. رضی‌الدین مدتی منصب
قاضی‌القضاتی شوشتر،
دزفول، خرم آباد،
بهبهان،
دهدشت،
کهگیلویه و اطراف آن،
همدان و پیرامون آن و نیز مسئولیت نظارت بر
اوقاف را عهده‌دار بوده است. او در این دوره، چند سالی در شهر همدان ساکن بوده و پس از آن از مناصب خود کناره گرفته و به
نجف مهاجرت کرده و در همان شهر درگذشته‌است.
فخرالدین بن علی، عالم و محدّث. در احوال او همین اندازه گفته‌اند که پس از درگذشت پدر از هویزه به
شیراز آمده و همان شهر اقامت گزیده‌است. وی از
شهید ثانی و فرزندش شیخ‌حسن اجازه روایت داشته‌است.
حسن بن علی، عالم، فقیه، محدّث. او به
هندوستان رفته و در حیدرآباد ساکن شده و در نزد محمد بن خاتون عاملی ساکن هند درس خوانده و در همین شهر در اواخر
سده ۱۱ق/۱۷م درگذشته است. وی از پدرش اجازه روایت داشته‌است.
علی بن رضی‌الدین، فقیه، شاعر و محقق بود. او معاصر
شیخ‌حرّ عاملی (صاحب
وسائل‌الشیعه) و ساکن خلف آباد بوده است.
او را رساله‌ای در تکملة امل‌الآمل بوده است.
محیی‌الدین بن عبداللطیف، فقیه، محدث و از عالمان سده ۱۱ق/۱۷م؛ از زندگی او اطلاعی در دست نیست. بازماندگان وی در نجف به
آل محیی‌الدین شهرت یافته‌اند.
علی بن محیی‌الدین، از عالمان و فقیهان بود. چیزی از زندگی وی روشن نیست. کتاب الارث از تألیفات اوست.
حسین بن محیی‌الدین، فقیه، محدث، شاعر و ادیب بود و از پدرش اجازه روایت داشته است.
تألیفات او عبارتند: ۱. شرح قواعد العلامه؛
۲. کتاب فی الفقه؛ ۳. کتاب فی الطب؛ ۴. دیوان شعر.
حسن بن حسین (د ۱۱۱۳ق/۱۷۰۱م)، فقیه و عالم علوم دینی بود. وی با علوم دیگرِ زمان خود نیز آشنا بوده‌است.
علی بن حسین، فقیه و محدث بود وی ساکن خلف آباد بوده و از
سید نعمت‌الله جزایری اجازه روایت داشته‌است.
تألیفات وی اینهاست: ۱.
توقیف المسائل، تألیف در ۱۱۲۴ق/۱۷۱۲م؛ ۲.
الاربعون حدیثا.
آقا بزرگ گوید نسخه‌ای از این کتاب را در
کتابخانه آستان قدس رضوی به خط ابراهیم بن شکرالله، تاریخ فراغت از تألیف روز
جمعه اول
جمادی الثانی (۱۱۲۹ق/ ۱۷۱۷م) دیده است. ۳.
الافادة السنیّة فی مهم الصلاة الیومیه تاریخ فراغت از تألیف ۱۲
شعبان ۱۱۰۶ق/۱۸ مارس ۱۶۹۵م. آقا بزرگ می‌گوید که نسخه‌ای از آن را در
کتابخانه سیدجعفر بن سید باقر آل بحرالعلوم دیده است.
۴.
وسیلة الوصول، منظومه‌ای در
علم اصول؛ ۵.
رساله فی اجزاء القضیه؛
۶.
ارشاد المتعلم الی الطریق.
جعفر بن محمد (د ۱۲۴۷ق/۱۸۳۱م)، وی از بزرگان
آل ابی‌جامع و
آل محیی‌الدین و از عالمان بنام این خاندان شمرده می‌شود و قبل از
برادر خود شریف درگذشته است.
شریف بن محمد (شریف کبیر)، احتمالاً پس از ۱۲۶۱ق/۱۸۴۵م درگذشته است. وی در روزگار خود از
رجال علم و
ادب شمرده شده‌است. کتاب الشرائف الجامعیة فی اسرار الفقه الامامیة اثر اوست.
عبدالحسین بن قاسم (د ۱۲۷۱ق/۱۸۵۵م)، عالم، شاعر و ادیب بود. در
علم و ادب و احاطه بر انواع
شعر شهره بوده است.
استعداد سرشار و
ذهن خلاق وی سبب شده بود که در دانش و عرصه‌های مختلف ادب و بدیهه‌گویی در شعر توانا گردد. دارای منظومه‌ای در
علم نحو است که
شیخ‌محمد سماوی آن را گرد آورده‌است. وی در
نجف وفات یافته است.
موسی بن شریف (د ۱۲۸۱ق/۱۸۶۴م)، شاعر و محقق، ساکن نجف بود. او دارای دیوان شعری با عنوان تخمیس المقصورة الدَرَیّة است که در
مدح امام علی(علیه السلام) و
امام حسن (علیه السلام) و
امام حسین (علیه السلام) است. آقا بزرگ می‌گوید که نسخه‌ای از آن را در کتابخانه
شیخ‌قاسم آل محیی‌الدین به خط شاعر دیده‌است. دیوان شعر دیگری دارد که به گفته آقابزرگ تاریخ سرودن آن ۱۲۵۴ق/۱۸۳۸م است.
صالح بن علی (د ۱۲۹۸ق/۱۸۸۱م)، ادیب و شاعر بود. وی در نزد
شیخ‌محمد طه در
نجف درس خوانده‌است. شهرت او در شعر است و اشعار وی از استحکام و
بلاغت خاصی برخوردار است.
جواد بن علی (د ۱۳۲۲ق/۱۹۰۴م)، فقیه، محدث و شاعر بود.
وی ساکن نجف بود و در حوزه علمی این شهر نزد اساتیدی چون
شیخ‌محمدحسین کاظمی، سیدعلی بن سیدرضا
آل بحرالعلوم نجفی و
سیدمحمدتقی طباطبایی درس خوانده و به سطوح بالای علمی نایل آمده و پس از آن، خود حوزه درس فقهی تشکیل داده‌است. وی از
محمدحسن نجفی (
صاحب جواهر )،
شیخ‌محسن بن خنفر، شیخ‌مهدی، شیخ
جعفر و سیدعلی طباطبایی اجازه روایت داشته‌است. او را آثاری بدین شرح است: ۱. ارجوزة فی اوقات الاستخارة؛
۲. ارجوزة فی صور الشّکّ؛ ۳. رسالة فیمن تیقن فی الطهارة و شک فی الحدث؛ ۴. رساله فی تراجم
آل ابی‌جامع؛ ۵. حجیة الأستصحاب.
شریف بن موسی (شریف صغیر)، فقیه و ادیب که در عصر خود بزرگ خاندان
آل محیی‌الدین شمرده شده است.
قاسم بن حسن (۱۳۱۴-۱۳۷۴ق/۱۸۹۶-۱۹۵۵م)، فقیه، اصولی، ادیب، شاعر،
نحوی و
منطقی. او در نجف‌زاده شد و در
حوزه علمیه این شهر پرورش یافت و دانش‌های متداول زمانش را فرا گرفت. آثار او عبارتند: ۱. بدایة المهتدی و هدایة المبتدی، در نحو؛ ۲. حاشیة علی طهارة الریاض؛ ۳. حاشیة علی کفایة الاصول؛ ۴. امانی الخلیل فی عروض الخلیل؛
۵. حاشیة فی المنطق؛ ۶. دیوان شعر.
(۱) آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه.
(۲) افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض العلماء، قم، ۱۴۰۱ق، ۱/۱۴۱، ۳/۲۵۵، ۳۴۹.
(۳) امین عاملی، سیدمحسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۳ق.
(۴) بروکلمان (آلمانی)، ذیل ۲/۸۰۵.
(۵) حرزالدین، محمد، معارف الرجال، قم، ۱۴۰۵ق، ۱/۱۹۱، ۳۸۲.
(۶) حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، به کوشش احمد حسینی، بغداد، مکتبة الاندلس، ۱۳۸۵ق.
(۷) خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، قم، اسماعیلیان، ۱۳۹۱ق.
(۸) خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بیروت، ۱۴۰۳ق.
(۹) قمی، عباس، فوائد الرضویه، تهران، ۱۳۲۷ش، ۱۶۰، ۲۴۳.
(۱۰) قمی، عباس، الکنی و الالقاب، تهران، ۱۳۹۷ق.
(۱۱) کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، داراحیاء التّراث العربی، ۱۳۷۶ق.
(۱۲) مامقانی، محمدحسن، تنقیح المقال، نجف، ۱۳۴۹-۱۳۵۱ق.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «آل ابی‌جامع»، ج۱، ص۳۴۹.
