آغاز و انجام (خواجه نصیر طوسی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«آغاز و انجام»، عنوان شماری از رساله‌ها و کتاب‌های کلامی و عرفانی و علمی به
زبان فارسی ، نوشته تنی چند از دانشوران ایرانی، بیشتر شیعی، می‌باشد.
یکی از این دانشوران که ذیل این عنوان اثری پدید آورده،
خواجه نصیر الدین طوسی است.
اثر او رساله مختصر و فشرده‌ای در باب
مبدا و
معاد است که در آن
اصول عقاید اسلامی را به روش عرفانی- فلسفی، تاویل کرده است و در طرح و بیان عقاید خویش، تا حدی به فلسفه اسماعیلی و روش باطنی نظر دارد. او، این رساله را به درخواست دوستی عزیز که جویای دانستن احوال
آخرت بوده، تالیف کرده و خود، آن را «تذکرة» نامیده است.
این کتاب، دارای ۲۰ فصل است و در پایان آن، تعلیقات
آیة الله حسن زاده آملی ، مشتمل بر یک مقدمه، مدخل، پیش گفتار و توضیحاتی که مربوط به هر کدام از فصل‌های بیست گانه کتاب است، ذکر شده است. آغاز و انجام،
فهرست مطالب مطرح شده در کتاب، عبارت است از: صفت آخرت و ذکر سالکانش و اسباب اعراض مردمان در
جهان از آن و
آفات آن اعراض؛ اشاره به مبدا و معاد و آمدن از
فطرت اولی و رسیدن به آن جا و ذکر
شب قدر و
روز قیامت ؛ اشاره به هر دو جهان و ذکر مراتب مردم در این جهان و آن جهان؛ اشاره به مکان و
زمان آخرت؛ اشاره به
حشر خلایق؛ ذکر احوال اصناف
خلق در آن جهان و ذکر
بهشت و
دوزخ ؛ اشاره به
صراط ؛ اشاره به صحایف اعمال و
کرام الکاتبین و نزول
ملائکه و
شیاطین به نیکان و بدان؛ اشاره به
ثواب و به
حساب و طبقات اهل حساب؛ اشاره به وزن اعمال و ذکر
میزان ؛ درنوردیدن آسمان‌ها؛ دمیدن در صور و تبدیل
زمین و
آسمان ؛ احوال روز رستاخیز و وقوف خلق به عرصات؛ درهای بهشت و دوزخ؛ زبانیه
دوزخ ؛ جوی‌های بهشت؛ خازن بهشت و دوزخ؛ درخت‌های زقوم و
طوبی ؛
حور العین ؛
ثواب و
عقاب و
عدل .
تفصیل پاره‌ای از مطالب فوق: راه آخرت، آشکار است و پیمودنش آسان، چون مردم از همان جا آمده‌اند، بنا بر این، آنچه دیدنی یا شنیدنی است، یک بار دیده و شنیده‌اند، ولی فراموش کرده‌اند...
سبب روی گردانی مردم از آخرت، سه چیز است: ۱. شوائب طبیعت، مانند
شهوت و
غضب و توابع آن از قبیل حب جاه و مال و غیر آن؛ ۲. وساوس
عادت ، مانند
تسویلات نفس اماره و... ؛ ۳. نوامیس امثله، مانند
تقلید جاهلان عالم نما و...
ثواب از فضل خداست و عقاب از عدل او، بدین سبب، «من جاء بالحسنة فله خیر منها و من جاء بالسیئة فلا یجزی الذین عملوا السیئات الا ما کانوا یعملون»
«هر کس کار نیکو کند، پاداشش به از آن است و هر کس کار بد کند، بدکاران را جز آنچه می‌کردند، کیفر ندهند.» ...
گفتاری از علامه حسن زاده آملی (در بخش تعلیقات رساله حاضر): «آغاز و انجام»، یکی از مآخذ و مصادر علمی
حکمت متعالیه ملا صدراست و در چندین فصل موقف هفتم
الهیات اسفار و نیز در اکثر فصول باب یازدهم
نفس اسفار، نظر به مطالب این رساله دارد... کیف کان، در این رساله، در واقع سخن از شرح حال
انسان ، در هر عالم است جز آن که در فصل دوم و هفدهم و برخی از مواضع دیگر در اثنای سخن، به اختصار و ایجاز از آغاز؛ یعنی مبدا تعالی و آمدن انسان از
فطرت اولی اشارتی رفته است، نه بدان نحو که مثلا در مبدا و
معاد شیخ رئیس و مولی صدرا از مبدا بحث می‌شود، لذا سزاوار است که این رساله را یکی از رسائل در معرفت
نفس؛ یعنی روان شناسی بشناسیم و بدانیم.
این کتاب، دارای نسخ خطی فراوانی است که در کتاب خانه موزه بریتانیا و نیز کتاب خانه‌های ایران (
تهران ،
مشهد ،
همدان ،
قم ) و پاکستان و
مصر نگه داری می‌گردد.
نسخه‌ای از آن در
دانشگاه تهران، به شماره ۲۴۰۱، موجود است.
نسخه حاضر در برنامه، با مقدمه و شرح و تعلیقات آیة الله حسن حسن زاده آملی در قطع رقعی با جلد شومیز در ۲۳۲ صفحه برای بار چهارم در
سال ۱۳۷۴ ش، توسط «سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی»
ایران ، منتشر شده است.
نرم افزار مجموعه آثار علامه حسن‌زاده آملی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
