آداب الحرمین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آداب جمع
ادب و به معنای رفتارها و گفتارهای شایسته بوده و منظور از
حرمین،
حرم مکه و
مدینه است. آداب الحرمین، مجموعه‌ای از شایست‌ها و نشایست‌های
حج‌گزاری و زیارت مکه و مدینه می‌باشد.
آداب جمع
ادب و به معنای رسوم و روش‌های پسندیده
و در اصطلاح به مفهوم انجام دادن برخی کارهای مستحب و پرهیز از انجام پاره‌ای کارهای مکروه است؛ هر چند برخی چون
شافعی هر کار مطلوب، خواه
واجب و خواه
مستحب، را از آداب دانسته‌اند.
واژه حرمین تثنیه
حرم به معنای محیط پیرامون مکان‌های مقدس است
که به طور خاص به
حرم مکی و
مدنی گفته می‌شود
و هرگاه مطلق به کار رود، به معنای حرم مکی است.
بر پایه
روایات،
حدود حرم به فرمان
خداوند متعال و از طریق
جبرئیل برای
ابراهیم (علیه‌السّلام) مشخص شده
و ایشان نشانه‌هایی را برای شناسایی آن نهاده است.
با این حال، مصادیق حدود حرم در روایات و اقوال فقها دچار اختلاف و معمولا به طور تقریبی معین شده است.
مدینه نیز مانند مکه، حرمی معین دارد که شامل
مسجد نبوی و مناطق پیرامون آن می‌شود و احکام آن در مواردی با حرم مکه تفاوت دارد.
آداب الحرمین به مجموعه‌ای از کارها و پرهیزهای ناواجب گفته می‌شود که زائر برای پاسداشت حرمت این دو مکان به جا می‌آورد
و در منابع روایی و فقهی از آنها به مستحبات تعبیر شده است.
هر یک از
اعمال حج ، خود، آدابی دارد که به تفصیل در مدخل مرتبط خواهد آمد؛ اما این جا به همه آداب حج و حرمین نگرشی جامع داریم.
این آداب به دو دسته مشترک و اختصاصی تقسیم می‌شوند. این دسته از آداب در هر دو حرم مکی و مدنی شده و گاه حتی در دیگر مکان‌های مقدس شایسته مراعات‌اند.
این خصوصیت زائر
مسجدالحرام با تاکید بر پیراستگی از
تکبر و
خودخواهی به هنگام ورود، در چندین
روایات بیان و پاداش آن، آمرزش گناهان شمرده شده است.
این ادب را در حرم
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) نیز سفارش کرده‌اند.
پرهیز از حمل سلاح و آشکار کردن آن در مکه و مدینه
یکی از مظاهر همین ادب و احترام است. خوابیدن در مسجدالحرام و
مسجدالنبی نیز مصداقی از بی‌احترامی و مکروه شمرده شده است.
آراستگی به هر دوگونه طهارت ظاهری و باطنی در حرم مکی و مدنی مطلوب است. خداوند به ابراهیم و
اسماعیل (علیهماالسلام) فرمود: فرود آیید و پیش از درآمدن به حرم
غسل کنید. و آن دو نیز چنین کردند.
درباره حرم پیامبر نیز بر این توصیه تاکید
و چند غسل مستحب برای هر دو مکان ذکر شده است؛ از جمله: غسل زیارت
خانه خدا و نیز ورود به شهر مکه، حرم مکی،
خانه کعبه، شهر مدینه، حرم مدنی، و مسجدالنبی، و نیز غسل از منزل یا
بئر میمون در محله ابطح پیش از ورود به مسجدالحرام.
بیرون نیامدن از مکه و مدینه در روز جمعه پیش از گزاردن
نماز جمعه و نیز بعد از ظهر هر روز پیش از خواندن
نماز ظهر و عصر، از آداب حرمین است.
گزاردن نمازهای واجب در مسجدالحرام و مسجدالنبی از آداب هر دو حرم است.
همچنین تخییر میان قصر و اتمام، از فضایل ویژه این دو مکان و
حائر حسینی و
مسجد کوفه به شمار می‌آید.
خواندن نماز در مساجد، مستحب است، بلکه بدون عذر - مانند باران - در مسجد حاضر نشدن مخصوصاً برای همسایه مسجد مکروه است، حتی در حدیث آمده است: «برای همسایه مسجد نماز نیست مگر در مسجد» بافضیلت‌ترین مساجد مسجدالحرام سپس مسجدالنبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سپس مسجد کوفه و مسجدالاقصی سپس مسجد جامع سپس مسجد قبیله و پس از آن مسجد بازار است.
مسافری که قصد اقامت نکرده، در چهار جا، بین قصر و تمام مخیّر است که عبارت‌اند از: مسجدالحرام، مسجدالنبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، مسجد کوفه، و حائر حسینی - علی مشرّفه السلام - و تمام خواندن افضل است. و در الحاق دو شهر مکه و مدینه به دو مسجد آنها محل تامل است، پس
احتیاط به اینکه در شهرهای مذکور قصر بخواند ترک نشود. و سایر مساجد و مشاهد به این‌ها ملحق نمی‌شود. و در این مساجد بین پشت‌بام و صحن و جاهای پایین آنها، مانند بیت الطشت در مسجد کوفه فرقی نیست. و بنابر اقوی تمام روضه شریفه جزء حائر حسینی (علیه‌السلام) محسوب می‌شود، بنابراین از طرف بالای سر تا شبکه‌های متّصل به رواق و از طرف پا تا درب متّصل به رواق و از پشت سر تا حد مسجد، جزء حرم است و خالی از قوّت نیست که مسجد و رواق شریف هم جزء حرم شمرده شود (و مسافر در آنجاها هم مخیّر باشد) ولی ترک احتیاط به اینکه در این دو مورد قصر خوانده شود سزاوار نیست.
در چهار موردی که گفته شد، تخییر در شکسته یا تمام خواندن نماز، استمراری است، بنابراین کسی که به نیّت قصر شروع به نماز کرده، می‌تواند به تمام عدول کند و همچنین کسی که به نیّت تمام شروع نموده می‌تواند به
قصر - مادامی‌که از محل عدول نگذشته –
عدول نماید، بلکه اگر بدون آن‌که قصر و یا تمام را از اول نماز در نیّت معیّن کند، می‌تواند در اثنای آن، یکی از آن دو را اختیار کند.
روزه در موارد تخییر مذکور، به نماز ملحق نمی‌شود، بنابراین مادامی‌که در آنها قصد اقامت نکند، یا سی روز مردّد باقی نمانده باشد، روزه صحیح نیست.
در وقتی که در مسجدالحرام یا مسجدالنبی
نماز جماعت منعقد شد، مؤمنین نباید از آن‌جا خارج شوند و باید از جماعت تخلف نکنند و با سایر مسلمین به جماعت نماز بخوانند.
سجده نمودن بر تمام اقسام سنگ‌ها چه
مرمر باشد یا سنگ‌های سیاه معدنی یا سنگ گچ و آهک قبل از آن که پخته شود، جایز است. و سنگ‌هایی که در مسجدالحرام از این قبیل است سجده بر آنها اشکال ندارد و همین طور در «مسجد رسول‌اللَّه (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم). »
در مسجد النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سجده کردن روی فرش‌های مسجد مانع ندارد و مهر گذاشتن جایز نیست، و لازم نیست در جایی که سنگ است نماز بخوانند، و لازم نیست حصیر یا نحو آن با خود ببرند، ولی اگر مراعات کنند که موجب وهن نشود و حصیر برای جانماز با خود داشته باشند و روی آن نماز بخوانند به طوری که متعارف سایر مسلمین است اشکال ندارد، لکن تاکید می‌شود که از عملی که موجب هتک و انگشت‌نما شدن باشد اجتناب نمایند.
در مسجد النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بعد از اتمام نماز جماعت، آیا می‌توان روی فرش‌های مسجد سجده نمود و یا این که باید برود در جایی که سنگ‌فرش است و بر سنگ نماز بخواند؟
ج- لازم نیست به جای دیگر که سنگ مفروش است برود.
در «
مکه» و «
مدینه» در مسافرخانه و هتل نباید نماز را به جماعت بخوانند و می‌توانند در جماعت سایر مسلمین در مساجد شرکت کنند و نماز را به جماعت بخوانند.
به نظر
امام خمینی (قدّس‌سرّه) جواز نماز جماعت استداره‌ای حول کعبه «خالی از اشکال نیست.»
لیکن کسی که نماز را در مسجدالحرام به نحو استداره خوانده است، به طوری که رو در روی امام جماعت و یا طرفین او ایستاده بوده است «با وضع فعلی نیاز به اعاده ندارد.»
(۱) اتحاف الزائر، ابن‌عساکر (م. ۶۸۶ق.) ، به کوشش شکری، بیروت، دار الارقم.
(۲) الاحتجاج، ابومنصور الطبرسی (م. ۵۲۰ق.) ، به کوشش سید محمد باقر، دار النعمان، ۱۳۸۶ق.
(۳) احیاء علوم الدین، الغزالی (م. ۵۰۵ق.) ، بیروت، دار الکتب العربی. اعمال الحرمین، علی بن منصور المرهون، دار الهدی، ۱۴۲۲ق.
(۴) الاقتصاد الهادی، الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش حسن سعید، تهران، مکتبة جامع چهل ستون، ۱۴۰۰ق.
(۵) بحار الانوار، المجلسی (م. ۱۱۱۰ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
(۶) البحر الرائق، ابونجیم المصری (م. ۹۷۰ق.) ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
(۷) بحرالعلوم، السمرقندی (م. ۳۷۵ق.) ، به کوشش محمود مطرجی، بیروت، دار الفکر.
(۸) تاریخ المدینة المنوره، ابن‌شبة النمیری (م. ۲۶۲ق.) ، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، ۱۴۱۰ق.
(۹) تحریر الاحکام الشرعیه، العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق علیه السلام، ۱۴۲۰ق.
(۱۰) تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، آل البیت علیهم السلام، قم، ۱۴۱۴ق.
(۱۱) تهذیب الاحکام، الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
(۱۲) الثمر الدانی، الآبی الازهری (م. ۱۳۳۰ق.) ، بیروت، المکتبة الثقافیه.
(۱۳) جامع احادیث الشیعه، اسماعیل معزی ملایری، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۹۹ق.
(۱۴) جامع السعادات، محمد مهدی النراقی (م. ۱۲۰۹ق.) ، به کوشش کلانتر، نجف، دار النعمان.
(۱۵) جامع المقاصد، الکرکی (م. ۹۴۰ق.) ، آل البیت علیهم السلام، قم، ۱۴۱۱ق.
(۱۶) جامع عباسی، العاملی البهائی (م. ۱۰۳۱ق.) ، تهران، مؤسسه فراهانی.
(۱۷) الجامع للشرایع، یحیی بن سعید الحلی (م. ۶۹۰ق.) ، به کوشش گروهی از فضلاء، قم، سید الشهداء، ۱۴۰۵ق.
(۱۸) جمهرة اللغه، ابن‌درید (م. ۳۲۱ق.) ، به کوشش رمزی بعلبکی، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۸۷م.
(۱۹) جواهر الکلام، النجفی (م. ۱۲۶۶ق.) ، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۲۰) الحج و العمرة فی الکتاب و السنه، ری شهری، قم، دار الحدیث، ۱۳۷۶ش.
(۲۱) الحدائق الناضره، یوسف البحرانی (م. ۱۱۸۶ق.) ، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش.
(۲۲) الخرائج والجرائح، الراوندی (م. ۵۷۳ق.) ، قم، مؤسسة الامام المهدی عجل الله تعالی فرجه.
(۲۳) الدروس الشرعیه، الشهید الاول (م. ۷۸۶ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
(۲۴) الرسائل العشر، الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، قم، النشر الاسلامی.
(۲۵) سبل الهدی، محمد بن یوسف الصالحی (م. ۹۴۲ق.) ، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
(۲۶) صهبای حج، جوادی آملی، قم، اسراء، ۱۳۷۷ش.
(۲۷) العین، خلیل (م. ۱۷۵ق.) ، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
(۲۸) غنائم الایام، میرزا ابوالقاسم القمی (م. ۱۲۲۱ق.) ، به کوشش تبریزیان، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
(۲۹) فرهنگ فارسی، معین (م. ۱۳۵۰ش.) ، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۵ش.
(۳۰) فقه السنه، سید سابق، بیروت، دار الکتاب العربی.
(۳۱) القاموس الفقهی لغة و اصطلاحا، سعدی ابوجیب، دمشق، دار الفکر، ۱۴۱۹ق.
(۳۲) الکافی، الکلینی (م. ۳۲۹ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
(۳۳) کامل الزیارات، ابن‌قولویه القمی (م. ۳۶۸ق.) ، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.
(۳۴) الکشاف، الزمخشری (م. ۵۳۸ق.) ، مصطفی البابی، ۱۳۸۵ق.
(۳۵) کنزالعمال، المتقی الهندی (م. ۹۷۵ق.) ، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
(۳۶) لغت نامه، دهخدا (م. ۱۳۳۴ش.) و دیگران، تهران، مؤسسه لغتنامه و دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش.
(۳۷) المبسوط فی فقه الامامیه، الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.
(۳۸) المبسوط، السرخسی (م. ۴۸۳ق.) ، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
(۳۹) المجموع شرح المهذب، النووی (م. ۶۷۶ق.) ، دار الفکر. المرشد الی الکتاب المقدس، بیروت، دار الکتاب المقدس ـ مجلس کنائس الشرق الاوسط، ۲۰۰۰م.
(۴۰) المزار الکبیر، محمد بن المشهدی (م. ۶۱۰ق.) ، به کوشش القیومی، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۹ق.
(۴۱) مستدرک الوسائل، النوری (م. ۱۳۲۰ق.) ، بیروت، آل البیت علیهم السلام، ۱۴۰۸ق.
(۴۲) مستند الشیعه، احمد النراقی (م. ۱۲۴۵ق.) ، قم، آل البیت علیهم السلام، ۱۴۱۵ق.
(۴۳) مصباح المتهجد، الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، بیروت، فقه الشیعه، ۱۴۱۱ق.
(۴۴) المعتمد فی شرح المناسک، محاضرات الخوئی (م. ۱۴۱۳ق.) ، الخلخالی، قم، مدرسة دارالعلم، ۱۴۱۰ق.
(۴۵) معجم الفاظ الفقه الجعفری، احمد فتح الله، الدمام، ۱۴۱۵ق.
(۴۶) معجم لغة الفقهاء، محمد قلعجی، بیروت، دار النفائس، ۱۴۰۸ق.
(۴۷) مغنی المحتاج، محمد الشربینی (م. ۹۷۷ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
(۴۸) المقنع، الصدوق (م. ۳۸۱ق.) ، قم، مؤسسة الامام الهادی علیه السلام، ۱۴۱۵ق.
(۴۹) المقنعه، المفید (م. ۴۱۳ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
(۵۰) من لا یحضره الفقیه، الصدوق (م. ۳۸۱ق.) ، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
(۵۱) مناسک الحج، السید محمدرضا الگلپایگانی (م. ۱۴۱۴ق.) ، قم، دار القرآن الکریم، ۱۴۱۳ق.
(۵۲) الموسوعة الفقهیة المیسره، محمد علی الانصاری، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.
(۵۳) المهذب، القاضی ابن‌البراج (م. ۴۸۱ق.) ، به کوشش مؤسسة سیدالشهداء علیه السلام، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۶ق.
(۵۴) نزهة الناظر، یحیی بن سعید حلی (م. ۶۸۹ق.) ، به کوشش حسینی و واعظی، نجف، مطبعة الآداب، ۱۳۸۶ق.
(۵۵) النهایه، الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش آغا بزرگ تهرانی، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.
(۵۶) نیل الاوطار، الشوکانی (م. ۱۲۵۵ق.) ، بیروت، دار الجیل، ۱۹۷۳م.
(۵۷) وسائل الشیعه، الحر العاملی (م. ۱۱۰۴ق.) ، به کوشش ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
(۵۸) الوسیلة الی نیل الفضیله، ابن‌حمزه (م. ۵۶۰ق.) ، به کوشش محمد الحسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۸ق.
(۵۹) الهدایه، الصدوق (م. ۳۸۱ق.) ، قم، مؤسسة الامام الهادی علیه السلام، ۱۴۱۸ق.
•
دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله«آداب الحرمین»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۱/۲۶. •
ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
