آخرالزمان (قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آخرالزمان واپسین دوران از
دنیا است که به
قیامت می‌پیوندد، در این مدخل دگرگونی‌های اجتماعی و فرهنگی مربوط به آن دوره و در بخش «
اشراط الساعة» تغییرات تکوینی آن بررسی می‌شود. واژه‌های مورد استفاده در این مدخل، «آخرین»، «مستاخرین» و
سیاق آیات است.
آخر به بخش پایانی هر مجموعه گفته،
و
زمان در لغت بر
وقت کم یا زیاد اطلاق می‌شود.
و مقصود از آن در این جا روزگار و عمر
جهان است. «آخرالزمان» ترکیبی اضافی و به معنای بخش پایانی
حیات دنیا است. «آخرالزمان» اصطلاحی است که در فرهنگ اغلب ادیان بزرگ به
چشم می‌خورد و در
ادیان ابراهیمی، از برجستگی و اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این اصطلاح معمولا به روزگار پایانی دنیا و رویدادهایی گفته می‌شود که ممکن است در این بخش از زندگی دنیوی به وقوع پیوندد. ادیان بزرگ در باره آن پیشگویی‌هایی کرده اند؛ برای مثال در «
انجیل» آمده است: «... و این را بدان که اوقات صعب در
زمان آخر خواهد رسید، زیرا که خواهند بود
مردم خود دوست و زرپرست و
مغرور و
متکبر و کفرگو و نافرمان
والدین و حق ناشناس و بی
دین، و بی الفت و بی
وفا و خبث کننده و بی پرهیز و بی حلم و با خوبان بی اعتنا، و
خائن و کم حوصله و عبوس کننده و عیش را بر
خدا ترجیح می‌دهند».
واژه آخرالزمان در
قرآن بکار نرفته؛ اما مطالب گوناگونی درباره این موضوع از آیات قابل استفاده است.
قرآن مجید در آیات فراوان به دوران «آخرالزمان» اشاره کرده
و در معارف ارزشمند اسلامی، این اصطلاح در دو معنای کلی به کار رفته است:
۱. مدت زمانی طولانی که با ولادت
پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم آغاز و با شروع
رستاخیز بزرگ پایان می یابد. از این رو آن پیامبر الهی را پیامبر آخرالزمان نیز نامیده اند.
۲. مدت زمانی که با ولادت واپسین جانشین پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم
حضرت مهدی علیه‌السّلام مقارن شده و
زمان غیبت و
ظهور را در برگفته، با شروع قیامت به انجام می‌رسد.
قرآن به طور کلی جهانیان را به دو بخش پیشینیان (الاولین، المستقدمین)
و پسینیان (الاخرین، المستخرین) قسمت کرده است.
افزون بر آن آیاتی در
قرآن از
میراث بری
زمین به وسیله
صالحان و
مستضعفان،
پیروزی نهایی
حق بر
باطل و
گسترش اسلام در سرتاسر جهان سخن می‌گوید که پس از وقوع
بلاها و
فتنه‌های بسیار محقق می‌شود.
این آیات با دوره پایانی دنیا ارتباط دارند
و برخی از نشانه‌های
قیامت که از آن به «اشراط الساعة» تعبیر شده
نیز در این بخش واقع اند. در روایات و تفاسیر، بسیاری از نشانه‌های آخرالزمان از اشراط الساعة نیز شمرده شده است؛
از این رو برای جدایی این دو موضوع مقاله آخرالزمان به حوادث و تحولات اجتماعی در واپسین دوره حیات بشری اختصاص یافته که معمولا در کتاب‌هایی تحت عنوان الملاحم والفتن
و کتاب‌های مربوط به
غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بررسی می‌شوند و اشراط الساعة به حوادث طبیعی و دگرگونی‌های کیهانی در آستانه
قیامت، مانند:
طلوع خورشید از مغرب،
پوشیده شدن آسمان از دود،
تاریک شدن خورشید و ماه و ستارگان،
متلاشی شدن کوه‌ها و... محدود شده است.
تعبیر «الیوم الاخر» که در
قرآن فراوان بکار رفته،
با
جهان آخرت مرادف و ناظر به این واقعیت است که زندگانی آن جهان، در پی حیات دنیایی سرانجام نهایی آن است.
در نتیجه، این اصطلاح نیز به بحث «آخرالزمان» مربوط نمی‌شود. از آن جا که مفهوم «آخر» نسبی است و در تاریخ انقراض دنیا اختلاف فراوانی وجود دارد
و
قرآن نیز از تعیین وقتی مشخص برای آن پرهیز کرده
محدوده آخرالزمان به دقت قابل اندازه گیری نیست؛ با این حال با استفاده از
روایات می‌توان
بعثت پیامبر خاتم را سرآغاز دوره «آخرالزمان» دانست؛
البته در بیشتر روایات، آخرالزمان به دوره پایانی که با ظهور
مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مقارن است، اطلاق شده است.
دیدگاه
قرآن درباره سرانجام
بشر، دیدگاهی خوش بینانه بوده،
پایان دنیا پایانی روشن و سعادت آمیز دانسته شده است. سرانجام سعادت مند
جهان، همان تحقق کامل غرض از
آفرینش انسان‌ها است که چیزی جز
عبادت خداوند نخواهد بود: «و ما خلقت الجن والانس الا لیعبدون».
عبودیت الهی در سطوح گوناگون فردی و اجتماعی آن، بر اساس برنامه ریزی خداوند و در چارچوب اصل
اختیار واقع شده و غالب انسان‌ها از آن بهره مند می‌شوند: «وعدالله الذین ءامنوا منکم و عملواالصلحت لیستخلفنهم فی الارض... ولیمکنن لهم دینهم الذی ارتضی لهم ولیبدلنهم من بعد خوفهم امنا یعبدوننی لایشرکون بی شیئا». ،
«هو الذی ارسل رسوله بالهدی ودین الحق لیظهره علی الدین کله». .
آیات ناظر به آینده جوامع انسانی، بر عنصر خوش بینی در جریان کلی نظام
طبیعت و طرد عنصر بدبینی درباره پایان کار
بشر تاکید ورزیده به نوعی
فلسفه تاریخ بر اساس سیر صعودی و تکاملی آن اشاره دارد.
از نگاه
اسلام،
دین با پشت سر گذاشتن مراحل مختلف در کامل‌ترین شکل خود به بشر عرضه شده: «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلم دینا».
و همواره با انتقال از جامعه‌ای به جامعه دیگر شکوفاتر می‌گردد: «من یرتد منکم عن دینه فسوف یاتی الله بقوم یحبهم و یحبونه».
خداوند از پیامبران گذشته
پیمان گرفته که به پیامبر خاتم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم
ایمان آورده، به او یاری رسانند
بنابراین تمام نبوت‌ها و شرایع پیشین، مقدمه و پیش درآمد
شریعت ختمیه‌اند.
از ظاهر برخی
آیات، چون «والسبقون السبقون اولئک المقربون... ثلة من الاولین و قلیل من الاخرین»
و نیز بعضی روایات
برمی آید که پیشینیان از
مردم آخرالزمان،
فضیلت و مرتبه بالاتری داشته‌اند؛
اما اهل تفسیر سبقت گرفتگان را پیامبران و اصحابشان دانسته و سبقت را فضیلتی برای اقوام گذشته نشمرده‌اند؛ زیرا طبیعی است که
اصحاب پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نسبت به تمام پیامبران دیگر و اصحابشان بسیار کم تر باشند؛
البته روایاتی نیز حاکی از
نسخ آیه مزبور نقل شده
که درست به نظر نمی‌رسد؛
و به دلیل سطح بالای معرفت مردم آخرالزمان
معجزات حسی اقوام گذشته، جای خود را در
اسلام به
معجزه عقلی و علمی (
قرآن) داده
و
وحی قرآنی با سخن از
قرائت و
علم و
قلم، آغاز می‌شود: «اقرا باسم ربک الذی خلق خلق الانسن من علق اقرا و ربک الاکرم الذی علم بالقلم علم الانسن ما لم یعلم».
و
قرآن از دوره ماقبل اسلام به عنوان عصر
جاهلیت در مقابل عصر علم و خرد یاد می‌کند: «الجهلیة الاولی»
از این رو طبق روایات،
سوره توحید و شش آیه آغازین
سوره حدید، برای اقوامی در آخرالزمان نازل شده که در کاوش‌های دینی از اقوام پیشین ژرف اندیش تر و دقیق ترند.
در روایات متعدد دیگر نیز دوره آخرالزمان و مردم آن به رغم وقوع فتنه‌ها و آشوب‌های بسیار بهترین
زمان و بهترین مردم شناسانده شده‌اند؛
بنابراین میان دیدگاه خوشبینانه
اسلام درباره پایان
تاریخ و
ظهور آفت‌های اجتماعی بسیار در آن دوره هیچگونه
تنافی وجود ندارد. برخی از پیامبران نیز به دلیل فضیلت مردم آخرالزمان، از خداوند خواسته‌اند که نام و راهشان در میان آنان جاوید بماند.
قرآن،
امت پیامبر را معتدل‌ترین و در نتیجه کامل ترین: «و کذلک جعلنکم امة وسطا»
و بهترین امت: «خیر امة اخرجت للناس»
معرفی می‌کند.
بر همین اساس،
خوارق عادت در آخرالزمان به کمترین میزان رسیده خداوند از طریق سنتهای طبیعی تاریخ، جوامع بشری را با آزمایش‌های مختلف به حدی از
بلوغ،
شعور و
تجربه می‌رساند که
زمینه حکومت جهانی صالحان مهیا شده
و بر اساس
سنت همیشگی خویش،
مؤمنان را بر همه موانع چیره ساخته به
فتح و پیروزی پایدار می‌رساند: «انهم لهم المنصورون و ان جندنا لهم الغلبون».
از مجموعه مباحث گذشته می‌توان نتیجه گرفت که دوره اسلامی، همان دوره آخرالزمان است که تحقق کامل دیدگاه مثبت
اسلام درباره پایان تاریخ، در
عصر ظهور امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به وقوع خواهد پیوست.
ختم نبوت و نزول واپسین
شریعت که با ظهور
پیامبر اسلام تحقق یافت، نخستین نشانه پایان تاریخ به شمار می‌رود؛
لذا مفسران، مقصود از نشانه‌های
قیامت را در آیه ذیل، بعثت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم دانسته‌اند که نسبت به عمر جهان، فاصله بسیار کمی تا قیامت دارد:
«فهل ینظرون الا الساعة ان تاتیهم بغته فقد جاء اشراطها».
در آخرالزمان وقایع فراوان دیگری نیز پیش بینی شده که بیشتر به دوره پایانی آن (مقارن با
ظهور مهدی) مربوط می‌شود.
پیش از
ظهور امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف جو حاکم بر جهان؛ جو
ستم،
گناه و
فساد خواهد بود. «اقترب للناس حسابهم و هم فی غفلة معرضون».
در این آیه، مردم آخرالزمان به
غفلت و اعراض از خداوند متصف شده‌اند.
در روایات نیز منظور از اشراط الساعة که در
آیه ۱۸
سوره محمد به آن اشاره شده، رواج بیش از حد
کفر،
فسق و ظلم دانسته و موارد متعددی از آن بر شمرده شده است.
یکی از نشانه‌های آخرالزمان، اختلاف‌ها و درگیری‌های فراوان میان گروه‌های گوناگون است: «فاختلف الاحزاب من بینهم فویل للذین کفروا من مشهد یوم عظیم».
روایات این آیه را به ظهور فرقه‌های مختلف در
جهان اسلام مربوط دانسته‌اند که در آخرالزمان پدید آمده، موجب اختلاف‌های بسیار خواهند شد.
آیه «یلبسکم شیعا و یذیق بعضکم باس بعض»
نیز به وقوع اختلاف‌ها و
قتل و کشتار در آخرالزمان تفسیر شده است.
بر اساس روایتی، آیه «ولنبلونکم بشیء من الخوف و الجوع و نقص من الامول والانفس...»
به
ترس و ناامنی، گرسنگی و
قحطی و
فقر و
کشتار در آخرالزمان اشاره دارد.
در هر سه دین آسمانی
یهود،
مسیحیت و
اسلام ظهور فاسدترین و مخرب‌ترین جریان منحط در طول تاریخ، پیش بینی و از خطر آن پرهیز داده شده است.
دجال که تجسم کفر، فریب و گمراهی است. در آخرالزمان ظاهر شده، مردم را به پرستش خویش می‌خواند. برخی از مفسران،
تفسیر آیه «لخلق السموت والارض اکبر من خلق الناس»
را به
ظهور دجال ناظر دانسته‌اند که در دید مردم، عظیم‌ترین موجود جلوه می‌کند؛
در حالی که خداوند او را از بسیاری مخلوقات دیگر کوچک تر می‌شمارد.
سرانجام این پدیده به دست
حضرت عیسی علیه‌السّلام محو و نابود خواهد شد.
برخی از آیات
عذاب بر کافران و گنه کاران آخرالزمان که نزول عذاب را
انکار می‌کنند؛ تطبیق داده شده است: «ان اتکم عذابه بیتا او نهارا ماذا یستعجل منه المجرمون» .
«فاذا نزل بساحتهم فساء صباح المنذرین» .
با استفاده از آیه ۶۵
سوره انعام برخی از این عذاب‌ها بدین شرح گزارش شده‌اند: صدایی هراسناک و دود در
آسمان و حاکمان ستمگر «قل هو القادر علی ان یبعث علیکم عذابا من فوقکم»، فرورفتن برخی انسان‌ها در
زمین «او من تحت ارجلکم» اختلافات بسیار در دین، «او یلبسکم شیعا» قتل و کشتار «و یذیق بعضکم باس بعض».
در این دوره زمانی،
ترس و
ناامنی،
گرسنگی و
قحطی و
فقر و
کشتار نیز بسیار رخ خواهد داد: «ولنبلونکم بشیء من الخوف والجوع و نقص من الامول والانفس...» .
بیشتر مفسران، از ظهور لشکری طغیان گر که آخرالزمان در
کشورهای اسلامی به ستم و تعدی پرداخته، سرانجام در صحرایی بیرون از
مکه، گرفتار
عذاب الهی می‌شوند، خبر داده و آیه «ولو تری اذ فزعوا فلا فوت واخذوا من مکان قریب»
را درباره آن لشکر دانسته‌اند. در روایات
شیعه و
سنی نام رهبر این لشکریان، سفیانی ذکر شده است.
آیه «ا فا من الذین مکروا السیات ان یخسف الله بهم الارض...»
نیز که توطئه گران را به فرورفتن در
زمین تهدید می‌کند، بر لشکر سفیانی تطبیق داده شده است.
«... ءامنوا بما نزلنا مصدقا لما معکم من قبل ان نطمس وجوها فنردها علی ادبارها».
نیز درباره بازماندگان لشکر سفیانی تاویل شده که صورت هایشان معکوس گشته، پشت سرشان قرار می‌گیرد.
بنابر روایات شیعه،
جبرئیل نخستین کسی است که با امام
زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بیعت و با صدایی بلند به گونه‌ای که به گوش همه جهانیان برسد، این آیه را تلاوت می‌کند: «اتی امر الله فلا تستعجلوه» ؛ فرمان خدا رسید؛ پس دیگر
شتاب مکنید.
آیه «واستمع یوم یناد المناد من مکان قریب یوم یسمعون الصیحة بالحق ذلک یوم الخروج»
نیز درباره این حادثه، تاویل شده است.
مهم‌ترین رخداد آخرالزمان، ظهور
دوازدهمین امام شیعیان برای رهایی انسان‌ها است: «جاءالحق و زهق البطل ان البطل کان زهوقا».
این آیه که از پیروزی چشم گیر حق بر باطل سخن می‌گوید، در روایات به ظهور مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تاویل شده است.
آیه ۱۴۸
سوره بقره «این ماتکونوا یات بکم الله جمیعا» نیز بر
یاران نخستین مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف که خداوند آنان را گرداگرد حضرت حاضر می‌سازد، تطبیق داده شده است.
آیه «فان یکفربها هؤلاء فقد و کلنا بها قوما لیسوا بها بکفرین» .
نیز چنین است.
یکی از رخدادهای آخرالزمان، فرود آمدن
حضرت عیسی علیه‌السّلام از
آسمان است: «و انه لعلم للساعة فلاتمترن بها»
«وان من اهل الکتب الا لیؤمنن به قبل موته».
مفسران با استفاده از این آیات،
ظهور دوباره عیسی علیه‌السّلام در آخرالزمان را پیش بینی کرده‌اند
و در
روایات نیز تصریح شده که وی در
بیت المقدس به
نماز جماعت امام
زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف
اقتدا و در جنگ‌های ایشان نیز شرکت خواهد کرد.
بر اساس این تفسیر، فرود آمدن
حضرت عیسی علیه‌السّلام از آسمان، یکی از نشانه‌های نزدیکی قیامت شمرده شده و از
ایمان آوردن همه اهل کتاب به حضرت عیسی علیه‌السّلام در آخرالزمان که یکی از
فرماندهان امام زمان به شمار می‌رود، خبر داده شده است.
قرآن با رمز و
ابهام از خروج جنبده‌ای حکایت می‌کند که هنگام رویگردانی مردم از معنویت از
زمین خارج شده با مردم سخن می‌گوید.
«و اذا وقع القول علیهم اخرجنا لهم دابة من الارض تکلمهم ان الناس کانوا بایتنا لایوقنون».
در تفاسیر، مطالب بسیاری درباره این موجود شگفت بیان شده
؛
که تا حد بسیاری غیرواقعی و بی اساس به نظر می‌رسد
و در ظاهر برگرفته از منابع اسرائیلی است.
قومی وحشی و
فاسد با تخریب
سد ذوالقرنین، در اندک زمانی سرتاسر
جهان را پر از ظلم و فساد خواهد کرد تا آن که بنابر روایات در عصر ظهور مهدی به طور کلی از بین خواهد رفت.
«حتی اذا فتحت یاجوج و ماجوج و هم من کل حدب ینسلون».
برخی
یاجوج و ماجوج را یکی از نژادهای انسانی با صفات ظاهری خاص یا موجوداتی خارق العاده دانسته‌اند که از پشت مانعی مادی خارج شده، به کشتار مردم و تخریب منابع طبیعی خواهند پرداخت.
؛
برخی دیگر نیز آنان را نمادی از یک تمدن مادی مخرب شمرده‌اند که سد معنوی ساخته شده بدست پیامبران را منهدم و حیات طبیعی و معنوی را بر
کره زمین تهدید خواهد کرد؛
؛
در هر حال بیشتر
مفسران با استناد به آیه «و ترکنا بعضهم یومئذ یموج فی بعض و نفخ فی الصور فجمعنهم جمعا»
که بنابر قول مشهور به
هجوم آنان اشاره داشته و بی درنگ از قیامت سخن به میان آورده، آن را از نشانه‌های متصل به قیامت شمرده‌اند و سخن از بازگشت برخی
اقوام گذشته را هنگام خروج یاجوج و ماجوج مربوط به قیامت دانسته‌اند
«و حرام علی قریة اهلکنها انهم لایرجعون حتی اذا فتحت یاجوج و...»
برخی دیگر این حادثه را به استناد روایات بسیار به دوران ظهور مربوط دانسته و اشاره به بازگشت برخی اقوام را به مساله «
رجعت» ارتباط داده‌اند.
در آخرالزمان برخی از نیکوکاران و بدکاران
زمان‌های گذشته، دوباره
زنده می‌شوند. «و یوم نحشر من کل امة فوجا ممن یکذب بایتنا».
این آیه فقط به برانگیخته شدن عده‌ای از مکذبان و نه همه آن‌ها اشاره کرده؛ بدین جهت روایات و مفسران
شیعه، میان
مصداق این آیه و قیامت تفاوت قائل شده و آیه را به آخرالزمان مربوط دانسته‌اند که عده‌ای از نیکوکاران و بدکاران اعصار گذشته، زنده شده. هر یک نتیجه دنیایی اعمال خویش را خواهد دید.
۱.
مرگ و زندگی دوباره: «ربنا امتنا اثنتین و احییتنا اثنتین»
عذاب پیش از عذاب بزرگ: «و لنذیقنهم من العذاب الادنی دون العذاب الاکبر»
۲.
ظهور بندگان پیکارجو پیش از
قیامت: «فاذا جاء وعد اولهما بعثنا علیکم عبادا لنا اولی باس شدید». ،
۳.
میثاق پیامبران با خداوند برای ایمان آوردن و یاری رساندن به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله: «و اذ اخذ الله میثق النبیین... لتؤمنن به ولتنصرنه»
۴. و منت الهی بر
مستضعفان تاریخ: «و نرید ان نمن علی الذین استضعفوا فی الارض و نجعلهم ائمة و نجعلهم الورثین».
همگی به رجعت، تفسیر و تاویل شده‌اند؛ با این حال در تفسیر آیات پیشین، آرای دیگری نیز گفته شده است.
پس از پیروزی
حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و یارانش، آرامش و معنویت بر جهان حاکم خواهد شد: «وعدالله الذین ءامنوا... ولیبدلنهم من بعد خوفهم امنا...» ،
«ان الارض لله یورثها من یشاء من عباده والعقبة للمتقین»،
«و قتلوهم حتی لاتکون فتنة و یکون الدین کله لله»
«لیحق الحق و یبطل البطل»
.
این آیات و آیات دیگر که از
میراث بری
صالحان و
مستضعفان و جانشینی آنان در
زمین یاد می‌کند
همگی بیان گر این واقعیت اند که سرنوشت این جهان پس از جهادی الهی به
امامت امام
زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف سرانجام به دست مؤمنان افتاده و جهانیان همگی در سایه
حکومت حضرت در
صلح و
معنویت بسر خواهند برد.
افزون بر این تحقق کامل آیات «وله اسلم من فی السموت والارض»
و «یحی الارض بعد موتها»
و «الیوم یئس الذین کفروا من دینکم فلاتخشوهم واخشون»
و «یومئذ یفرح المؤمنون بنصرالله...»
نیز در این دوره زمانی دانسته شده است.
در آن هنگام، همه نعمت‌های
آسمان و
زمین بر آن‌ها نازل و از آسایش و
سعادت کامل بهره مند خواهند شد: «لفتحنا علیهم برکت من السماء والارض...» .
چون این مردم در سایه حکومت
حضرت مهدی به بالاترین حد
رشد و
بلوغ می‌رسند، بدین ترتیب
خلافت انسان بر
زمین به کامل‌ترین حد خود خواهد رسید؛ در عین حال وجود مقدس
امام معصوم (امام مهدی یا امامان دیگر هنگام
رجعت) تا
قیامت در دنیا حضور داشته،
جامعه انسانی هیچگاه از حضورشان بی نیاز نمی‌شود.
مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج۱، ص۱۲۸، برگرفته از مقاله «آخرالزمان».
