وقایة الأذهان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «وقایة الاذهان و الالباب و لباب اصول السنة و الکتاب»، به
زبان عربی ، نوشته ابو المجد،
محمد‌رضا بن محمد‌حسین بن محمد‌باقر بن محمد‌تقی اصفهانی (متوفای ۱۳۶۲ ق)، است.
این کتاب، یکی از مهم‌ترین
آثار اصولی است که در دوره‌های اخیر در
علم اصول نگاشته شده است و شامل تحقیقات بدیع و ابتکاراتی است که در بسیاری از کتاب‌های اصولی دیده نمی‌شود و خلاصه و نتیجه افکار و ابداعات
شیخ محمد رضا اصفهانی در این کتاب متجلی شده است.
مؤلف، پس از تدریس مطالب اصولی، آنها را به صورت متفرق و جدا جدا می‌نوشته، زیرا قصد تالیف کتاب نداشته است، ولی بعضی از شاگردان فاضل ایشان، از وی خواستند که ضمن بازنگری در آنها، زواید را حذف و آنها را مرتب و مدون نماید و مؤلف، به
احترام آنان و به این
امید که همگان از این نوشته‌ها استفاده کنند، به خواسته آنها جواب مثبت داده و این کتاب را تالیف نموده است.
قسمت‌های مختلف کتاب، در زمان‌های متفاوتی تالیف شده است: بحث
نواهی ، در
سال ۱۳۵۰ ق و مبحث
قطع ، در سال ۱۳۳۷ ق، به اتمام رسیده و در پایان قسمت دوم آمده است که در سال ۱۳۴۶ پایان یافته و قسمت پایانی کتاب؛ یعنی اماطة الغین... در سال ۱۳۵۹ ق، به انجام رسیده است.
کتاب، از سه قسمت تشکیل شده است: ۱. سمطا اللئال فی مسئلتی الوضع و الاستعمال که به عنوان مقدمه برای قسمت دوم نگاشته شده است. ۲. وقایة الاذهان و الالباب و لباب اصول السنة و الکتاب. ۳. اماطة الغین عن استعمال العین فی معنیین.
همان طور که قبلا گذشت کتاب، از سه قسمت تشکیل شده است که قسمت اول، به عنوان مقدمه و مدخل می‌باشد و سمطا اللئال فی مسئلتی الوضع و الاستعمال نامیده شده است و قسمت دوم، از دو قسمت اصلی مباحث الفاظ و مباحث ادله عقلی تشکیل شده است و در آخر کتاب، نیز رساله کوچک اماطة الغین... آورده شده است.
مدخل یا مقدمه کتاب، شامل مباحث حقیقت
وضع ،
استعمال ،
اشتراک ،
حقیقت و مجاز و انواع مجاز می‌باشد.
در مباحث الفاظ،
حقیقت شرعی ،
مشتق ،
اوامر ، طلب و
اراده ،
اجزاء ،
مقدمه واجب ، تقسیمات واجب (تعبدی و توصلی، نفسی و غیری، اصلی و تبعی)،
مقدمه موصله ، مسئله
ضد ،
نواهی ، اجتماع امر و
نهی، دلالت
نهی بر فساد، مفاهیم و دلیل
انسداد آورده شده است.
در مباحث ادله عقلی، از حالات سه گانه مکلف در هنگام توجه به
حکم شرعی ، مباحث
قطع و مباحث
ظن سخن به میان آمده است.
در رساله اماطة الغین عن استعمال العین فی معنیین نیز بحث استعمال لفظ در بیشتر از یک معنا مطرح شده است.
۱. از آن جایی که مصنف، از بزرگ‌ترین ادیبان
زمان خود بوده است، مباحث الفاظ آن پر است از تحقیقات اساسی که در سایر کتاب‌ها کمتر دیده می‌شود و از طرفی اگر چه مؤلف آن، ایرانی است، اما قلم و نگارش او عربی است و کتاب، مملو از
استشهاد به شواهد شعری عربی می‌باشد.
۲. خلاصه نظریات علامه،
سید محمد فشارکی در کتاب آورده شده است و اگر چه علامه فشارکی قدس سره از خود اثری در
علم اصول باقی نگذاشته است، اما از این کتاب می‌توان به بسیاری از نظریات او پی برد.
علاقه مؤلف، به استادش، سید محمد فشارکی به حدی بوده است که در صفحات ۱۴۳ تا ۱۴۶، بر خلاف متعارف کتاب‌های اصولی، به ترجمه زندگی ایشان پرداخته است.
کتاب، پر از نکات بدیع و نوآوری‌هایی است که در سایر کتاب‌های اصولی دیده نمی‌شود که به چند نمونه از آنها اشاره می‌شود:
۱. از جمله نظریات جدید مؤلف، پذیرفتن جواز استعمال لفظ در بیشتر از یک معنا است که پس از اینکه
آقا ضیاء الدین عراقی (متوفای ۱۳۶۱ ق)، در کتاب «مقالات الاصول» نظریه او را نپذیرفت و آن را رد کرد، مؤلف، رساله «اماطة الغین عن استعمال العین فی معنیین» را در جواب او تالیف نمود و یک نسخه آن را برای
شیخ عبد الکریم حائری قدس سره فرستاد که او نیز در کتاب «
درر الفوائد » این نظریه را پذیرفته است و مؤلف نیز به پذیرش شیخ عبد الکریم حائری اشاره کرده است.
۲. همه استعمالات الفاظ، حتی مجازها را استعمال در ما وضع له می‌داند. وی، این نظریه را که مجاز، در غیر ما وضع له استعمال می‌شود، رد نموده و برای
اثبات نظریه‌اش کتاب «جلیة الحال فی معرفة الوضع و الاستعمال» را نگاشته است.
بعدها افرادی همچون آیة الله،
آقا حسین بروجردی (متوفای ۱۳۸۱ ق) و
امام خمینی قدس سره نیز این نظریه را پذیرفته‌اند.
در کتاب، از بعضی از اساتید مؤلف، به
وصف و
کنایه تعبیر شده است که به بعضی از آنها اشاره می‌شود: از استادش، سید محمد فشارکی به «سیدنا الاستاذ» یا «سید الاستاذ» و از
محقق خراسانی (قدس سره)، به «شیخ الاستاذ» و گاهی «صاحب الکفایة» و از
میرزای شیرازی بزرگ، به «سید مشایخنا» و از استادش،
سید محمد کاظم طباطبایی ، به «بعض اساتیذنا» و از حاج شیخ عبد الکریم حائری (قدس سره)، به «صاحبنا العلامة» و از
شیخ محمد تقی اصفهانی ، صاحب
هدایة المسترشدین ، به «صاحب الهدایة» تعبیر می‌کند.
کتاب موجود، توسط مؤسسة آل البیت علیه‌السّلام لاحیاء التراث، در
سال ۱۴۱۳ ق و در انتشارات مهر، در
قم چاپ شده است.
باید توجه داشت که مبحث مفاهیم در چاپ سنگی کتاب، موجود نیست و بعدها اضافه شده است.
به علت ارزش مطالب کتاب و عمق نظریات مؤلف، کتاب، از همان ابتدای انتشار، مورد توجه محققین و بزرگان حوزه‌ها قرار گرفت و بزرگانی همچون حاج شیخ مجد الدین (
مجد العلماء ) (متوفای ۱۴۰۳ ق) و علامه،
شیخ یحیی هرندی مشهور به
فاضل هرندی (متوفای ۱۳۶۹ ق) و
شیخ علی قدیری (متوفای ۱۴۰۷ ق) و فرزند ایشان،
شیخ محمد حسن قدیری از بزرگان معاصر
حوزه علمیه قم ، بر کتاب مذکور
تعلیقه زده و به تحقیق نظریات ایشان پرداخته‌اند و در کتاب‌های اصولی بزرگان از معاصرین نیز به نظریات ایشان توجه خاصی شده است.
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
