وجوب تکلیف
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
یکی از مسائلی که متکلمان در باب
عدل الهی مطرح کرده‌اند، مسئله
تکلیف است، این مسئله با آنچه امروزه به عنوان «ضرورت
دین» مطرح است ارتباط مستقیم دارد.
تکلیف در
لغت از کلفت به معنای
مشقت گرفته شده است، و در اصطلاح به گونه‌های مختلف تعریف شده است.جامع‌ترین آنها عبارت است از این که:
«تکلیف عبارت است از بعث و فرمان کسی که
اطاعت از او ابتداءً
واجب است، به فعلی که با کلفت و مشقت همراه است؛ انه بعث من تجب طاعته ابتداءً علی ما فیه کلفه و مشقه»
باقید «ابتداءً» بعث و فرمان
پیامبر یا
امام یا کسان دیگری که به فرمان الهی اطاعت از آنان واجب است خارج گردید.پس تکلیف منحصر در بعث و فرمان الهی است.
و مقصود از این که متعلق تکلیف با مشقت همراه است، این است که
التزام به آن طبق دستور
شارع با چنین صفتی همراه است، هر چند آن عمل به خودی خود مشتمل بر لذت و مطابق میل باشد.مانند خوردن مقداری از
گوشت قربانی برای کسی که
حج تمتع به جای آورده است.
متعلق تکلیف گاهی
اعتقاد است و گاهی
عمل، و اعتقاد گاهی عقلی صرف است مانند اعتقاد به وجود خداوند و
علم و
قدرت و
حکمت او یعنی اعتقاداتی که اثبات
شریعت متوقف بر آنهاست.چنین اعتقاداتی جز از طریق
عقل اثبات نمی‌شوند، و آنچه در متون دینی در این باره آمده است، ارشادی و تاییدی خواهد بود.
و گاهی نقلی صرف است، مانند اعتقاداتی که از طریق عقل نمی‌توان آنها را اثبات کرد.چون سؤال
قبر،
میزان،
صراط و غیره.و گاهی هم عقلی است و هم نقلی.مانند
توحید.
تکلیف عملی نیز گاهی عقلی صرف است مانند وجوب رد
ودیعه و
شکر منعم، و
احسان به والدین، و ترک
ظلم و
کذب.و گاهی نقلی است، مانند بسیاری از فروع اسلام درباره
نماز،
روزه،
زکات و غیره.
با نگاهی دیگر می‌توان گفت: همه احکام دینی هم عقلی‌اند و هم شرعی، زیرا از آن جهت که این احکام تابع یک سلسله ملاکات واقعی و مصالح و مفاسد نفس الامری هستند، عقلی نامیده می‌شوند.زیرا عقل، لزوم این ملاکات و مصالح و مفاسد را بیان می‌کند، و از آن نظر که از طریق
وحی بیان شده‌اند، شرعی نامیده می‌شوند.
تقسیم دیگر تکلیف به اعتبار نوع تکلیف است که به
واجب،
حرام،
مستحب،
مکروه و
مباح تقسیم شده است.حکیم لاهیجی در این باره چنین گفته است:
«تکلیف که عبارت از فرمان است، خطابی است الهی متعلق به افعال عباد من حیث الاتصاف بالحسن و القبح، بر سبیل اقتضا و یا بر سبیل تخییر؛ و مراد از اقتضا طلب است، که یا متعلق است به
فعل یا ترک؛ و
تخییر تسویه است میان فعل و ترک.پس اگر طلب متعلق به فعل باشد، آن فعل
حسن باشد.چه، طلب قبیح، قبیح است از
حکیم.واگر متعلق به ترک فعل باشد، فعل قبیح باشد، چه، طلب ترک
حسن، قبیح است.و طلب فعل اگر با عدم تجویز ترک باشد آن را واجب گویند، و اگر با تجویز ترک باشد مندوب و طلب ترک اگر با عدم تجویز فعل باشد
حرام گویند، و اگر با تجویز فعل باشد، مکروه، و فعلی را که متعلق تخییر باشد مباح گویند».
در این که تکلیف حسن است، تردیدی نیست، زیرا تکلیف فعل خداوند است، و فعل خداوند حسن است.اما این که وجه حسن تکلیف چیست؟ مسئله‌ای است که به فلسف تکلیف و غرض از آن باز می‌گردد، و متکلمان عدلیه وجوهی را برای آن بیان کرده‌اند.
الف.یکی از دلایل حسن تکلیف این است که زمینه دریافت پاداش‌های عظیم اخروی را برای انسان فراهم سازد.از نظر متکلمان، پاداش‌های اخروی تنها دریافت لذایذ و تمتعات اخروی نیست، بلکه با تجلیل و تکریم و
مدح و ثنای خاص الهی نیز همراه است.یعنی خداوند در
قیامت نیکوکاران را مورد تجلیل و تکریم و مدح و ثنای ویژه قرار می‌دهد، و مواهب اخروی را نیز در اختیار آنان می‌گذارد.بدیهی است، این تکریم و تجلیل ویژه بدون آن که آنان شایستگی آن را داشته باشند، پسندیده نیست، و مانند این است که فرد نادانی را به شیوه‌ای که دانایان
اکرام می‌شوند اکرام نمایند.شایستگی برخورداری از آن تکریم و تعظیم ویژه در گرو آن است که آنان مورد
امتحان واقع شوند، و تکالیف دینی در حقیقت برنامه این امتحان الهی است. بنابراین، تکلیف زمینه بدست آوردن شایستگی برای برخورداری از پاداش‌های اخروی را برای انسان فراهم می‌سازد.و در حسن چنین غرض مهمی تردیدی وجود ندارد.
ب.تکالیف شرعی مصداق
لطف نسبت به تکالیف عقلی‌اند، زیرا هر گاه انسان عبادت‌ها و دستورات شرعی مانند نماز، روزه،
زکات و نظایر آن را رعایت کند، در رعایت تکالیف عقلی، چون تحصیل
معرفت، رعایت
حقوق افراد، عدالت گرایی، اجتناب از ظلم و مانند آن، آمادگی بیشتری خواهد داشت.و آنچه مصداق لطف است پسندیده و بلکه واجب است.
ج.غرض از
آفرینش انسان این است که به قرب الهی نائل گردد تا
کمال مطلوب خویش را باز یابد.از طرفی، حقیقت انسان از دو قوه عقل و شهوت ترکیب یافته است که با یکدیگر سر ناسازگاری دارند، و
سعادت انسان در گرو آن است که قوه
شهوت تحت تدبیر قوه عقل باشد، تا هم نیازهای بدنی برآورده شود، و هم کمالات معنوی بدست آید.تحقق این هدف به برنامه‌ای دقیق و جامع نیاز دارد که با اجرای آن بتوان از افراط و تفریط در یکی از دو قوه مزبور جلوگیری کرد، و اصل اعتدال را بر حیات مادی و معنوی انسان حاکم نمود.از طرفی، اکثر عقول
بشر از درک چنین برنامه‌ای ناتوانند، و بلکه کامل‌ترین نوع آن را هیچ یک از عقل‌های بشری نمی‌داند.بنابراین، مقتضای
حکمت الهی این است که برنامه ویژه‌ای را به عنوان احکام و تکالیف دینی برای بشر مقرر دارد.
د.تکالیف دینی از جنبه حیات اجتماعی نیز برای بشر سودمند و بلکه ضروری است، زیرا حیات اجتماعی به قانونی جامع الاطراف نیاز دارد که حقوق و وظایف افراد را نسبت به یکدیگر بیان کند قوانین بشری ـ گذشته از این که به دلیل محدودیت‌های علمی بشر فاقد جامعیت می‌باشند ـ چون جنبه قدسی و معنوی ندارند، ضمانت اجرایی درونی نیز ندارند و از تربیت و
تهذیب نفوس بشری نیز ناتوانند، چرا که رکن مهم
تربیت و تزکیه
نفس ایمان و انقیاد در برابر قدرتی لایزال است.ولی تکالیف دینی همه ویژگی‌های مزبور را دارا می‌باشند، چرا که از علم ازلی خداوند سرچشمه گرفته، و بر مبنای اعتقاد به
توحید و
معاد استوارند.
در نتیجه انسان با اطمینان کامل آنها را می‌پذیرد، و با نگرشی قدسی به آنها عمل می‌کند.در این صورت هم یاد خدا را در دلها زنده می‌سازند، و هم حیات پس از مرگ و پاداش‌ها و کیفرهای اخروی را به انسان گوشزد می‌کنند.و در نتیجه، ضمن برخورداری از
فواید دنیوی و آثار اجتماعی آن،
فواید معنوی و تربیتی مهمی نیز بر آن مترتب می‌گردد.
یکی از شرایط مهم تکلیف این است که مکلف بر انجام تکلیف
قدرت داشته باشد، بدین جهت تکلیف مالایطاق قبیح، و بر خداوند
حکیم محال است.تکلیف مالایطاق دو گونه است.یکی این که اصل فعل از محالات است، مانند اجتماع ضدین و دیگری این که فعل
ممکن الوجود است، ولی مکلف توان آن را ندارد، مانند پرواز کردن به آسمان بدون استفاده از ابزاری مناسب.
قرآن کریم آشکارا یادآورشده است که خداوند کسی را به کاری که در توان او نیست تکلیف نمی‌کند.«لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً اِلاَّ وُسْعَها».
اشاعره تکلیف مالایطاق را جایز می‌دانند، زیرا از نظر آنان هیچ فعلی حسن یا قبح ذاتی ندارد.حسن و قبح از
امر و نهی الهی انتزاع می‌شود.بنابراین، از نظر عقلی دلیلی بر قبح تکلیف ما لا یطاق وجود ندارد.ولی در وقوع آن دو دیدگاه مطرح شده است، برخی از آنان آن را واقع نیز دانسته‌اند، و آنان کسانی‌اند که علم ازلی خداوند به افعال را منشا جبری بودن افعال دانسته‌اند.چنان که
فخر رازی بر این عقیده است که تکلیف کافرانی که با حالت
کفر از
دنیا رفته‌اند، از قبیل تکلیف به ما لایطاق بوده است، زیرا خداوند از ازل می‌دانسته است که آنان ایمان نخواهند آورد، و
علم الهی نیز تخلف پذیر نیست.ولی ـ به گفته تفتازانی ـ محققاً آنان به وقوع تکلیف ما لایطاق باور ندارند.چرا که خداوند آن را نفی کرده است.
اشاعره برای جواز تکلیف ما لایطاق به برخی از
آیات قرآن استدلال کرده‌اند.
با تدبر در این آیات روشن می‌شود که هیچ گونه دلالتی بر مدعای آنان ندارند.یکی از این آیات آیه‌ای است که درباره گروهی از اهل
دوزخ وارد شده است و یادآور می‌شود که آنان در دنیا توانایی دیدن و شنیدن
حق را نداشتند.«ما کانُوا یَسْتَطِیعُونَ السَّمْعَ وَ ما کانُوا یُبْصِرُونَ».
ولی، با دقت در آیه، روشن می‌شود که مقصود از عدم توانایی آنان بر شنیدن و دیدن حق این نیست که آنان واقعاً عاجز بودند، و از نظر آفرینش نابینا و ناشنوا بودند، بلکه مقصود این است که آنان در اثر فرو رفتن در تباهی و
عناد از حق
نفرت داشتند، و طاقت دیدن وشنیدن آن را نداشتند.در محاوره‌های معمولی هرگاه فردی از دیدن فردی و یا شنیدن سخن او متنفر باشد می‌گوید، «طاقت دیدار یا توان شنیدن
کلام او را ندارم، »
در حالی که او از نظر دستگاه شنوایی و بینایی سالم است و از دیدن و شنیدن عاجز نیست.
و قدرتی که در تکلیف شرط است، همین معناست، نه این که باید همه افراد از روحیه تسلیم و انقیاء برخوردار باشند، تا مورد تکلیف قرار گیرند.
گواه بر این مطلب این است که در آیه‌ای دیگر اهل دوزخ بر این که به سخن حق
گوش نداده‌اند افسوس می‌خورند و می‌گویند اگر با حق عاقلانه برخورد کرده بودند (نه از روی عصبیت و عناد) در میان دوزخیان نبودند.«لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ اَوْ نَعْقِلُ ما کُنَّا فِی اَصْحابِ السَّعِیرِ»
تاسف و تاثر آنان گویای این حقیقت است که آنان می‌توانستند، به حق گوش دهند و با آن خردمندانه برخورد کنند.
برخی، به آیه کریمه «رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَه لَنا بِهِ»
بر جواز و بلکه وقوع تکلیف ما لایطاق استدلال کرده و گفته‌اند:
«اگر تکلیف مالایطاق بر خداوند
ممتنع بود، به چنین درخواستی از سوی بندگان نیازی نبود. بلکه روش متعارف بر این است که از چیزی استعاذه می‌جویند که واقع شده است.»
این استدلال ـ همان گونه که تفتازانی نیز یادآور شده است ـ نادرست است، زیرا مقصود از آنچه انسان طاقت تحمل آن را ندارد در این آیه، تبعات و پی‌آمدهایی است که در اثر خطاهای انسان نسبت به تکالیف الهی دامنگیر او می‌شود.
از دیگر آیاتی که بر تکلیف ما لایطاق به آن استدلال شده این
آیه است که می‌فرماید: «یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ وَ یُدْعَوْنَ اِلَی السُّجُودِ فَلا یَسْتَطِیعُونَ؛
روزی که کار بر کافران سخت می‌گردد، و به سجده در پیشگاه خداوند فراخوانده می‌شوند، ولی توانایی انجام آن را ندارند».
این استدلال نیز نادرست است، زیرا قیامت سرای تکالیف نیست، بلکه سرای
حساب است، «الیوم عمل و لاحساب و غدا حساب و لا عمل».
بنابراین، مقصود از دعوت به
سجده یا امر به آن، تکلیف نیست، بلکه ایجاد
حسرت و ندامت است، یعنی آنان در قیامت این حقیقت را خواهند یافت که سعادت بشر در گرو سجده و
خضوع در برابر خداوند است.و چون آنان دردنیا از آن استکبار ورزیده‌اند خود را مستوجب عذاب می‌یابند، این جاست که برای آن که جزای استکبار خود را بهتر درک کنند، به سجده فرا خوانده می‌شوند.ولی بر آن توانا نیستند، یا از این جهت که قیامت سرای عمل نیست، و یا از این جهت که خوی استکبار چنان در آنان رسوخ کرده است، که مانع خضوع آنان، حتی در قیامت، است.
سایت اندیشه قم، برگرفته شده از مقاله «وجوب تکلیف»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۵/۲۷.
