نهج‌البیان عن کشف معانی‌القرآن (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نهج البیان عن کشف معانی القرآن اثر
محمد بن حسن شیبانی دانشمند
شیعی سده هفتم هجری
استاد شیخ مفید است. این اثر تفسیری ادبی، ماثور موجز و استوار می‌باشد. هدف او تفسیر کل قرآن بوده، اما به تفسیر شماری از آیات نپرداخته زیرا معتقد است، معنای آنها از ظاهرشان دانسته می‌شود.
او چنانکه خود گفته در رویارویی با آراء و اقوال مختلف و متفاوت مفسران، آن را نقل کرده است تا اختلاف در آن کم باشد و عالم فقیه و خواننده هوشیار از آن سود برگیرد؛ و در ضمن آن، روایاتی از
اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) آورده و به
ناسخ و
منسوخ و پاره‌ای از عبادات شرعی و
احکام و اسباب النزول و سخنان لغویان پرداخته است.
![]()
نهج البیان عن کشف معانی القرآن تفسیری است مختصر و کوتاه و ناپیوسته که مؤلف در مقدمه کتاب، نام خود را متذکر نشده که این خود موجب گردیده است عده‌ای در مورد نام وی اختلاف نمایند. حاجی نوری در خاتمه
مستدرک الوسائل و در
دار السلام و
سید حسن صدر در
تاسیس الشیعه از مؤلف به عنوان
محمد بن حسن شیبانی دانشمند شیعی سده هفتم هجری
استاد شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان (م: ۴۱۳ ه. ق) که ساکن مصر بوده، نام برده‌اند. این نسب را مرقومه پشت برگ اول نسخه کتابخانه مرکزی تایید می‌کند.
شیبانی این کتاب را بر اساس ادب و آراء گذشتگان تدوین و آن را برای تقدیم به کتابخانه عظیم مدرسه مستنصریه بغداد در دوران خلافت المستنصر بالله عباسی (۶۴۰ - ۶۲۳) نوشته است؛ و در مقدمه از کتابخانه یاد شده به نام الخزانة الامامیة المستنصریه یاد می‌کند.
از مقدمه نسخه چنین بر می‌آید که مؤلف
شیعه امامیه بوده و در مواردی از
التبیان شیخ طوسی (م: ۴۶۰ ه. ق) نقل نموده است. ولی صرف‌نظر از اینکه مؤلف، کتاب خود را به کتابخانه «المستنصریة» عباسی (و یا فاطمی) اهداء و از
خلفای راشدین و
بنی العباس به نیکی یاد نموده است، به لحاظ اینکه وی در موارد زیادی از تبیان شیخ طوسی که شاگرد شیخ مفید بوده، نقل می‌نماید، در انتساب این کتاب به مؤلف واقعی آن ایجاد شک و تردید شده است، به نحوی که صاحب
الذریعه بیان داشته که مؤلف «
نهج البیان عن کشف معانی القرآن»
استاد شیخ مفید نبوده و ظاهرا با «
الکشف و البیان»
ثعالبی اشتباه شده است.
مؤلف در این تفسیر
ابن عباس را می‌ستاید و بسیار از تفسیر او می‌آورد، و گویا می‌خواهد از مستنصر دلی به دست بیاورد، چنانکه درباره عباسیان می‌گوید «الخلفاء الراشدین من بنی العباس «سقی الله ضریحه و ضرایحهم صوب الرضوان»
و در همینجاست که از «مؤید بن المتوکل» یاد می‌کند. چنین گمان می‌رود که این تفسیر برای مستنصر خلیفه عباسی (۶۲۳- ۶۴۰ ه. ق) نوشته شده است نه مستنصر فاطمی، زیرا
کسی که برای چنین خلیفه‌ای تفسیر می‌نویسد هرگز عباسیان را نمی‌ستاید.
نام کامل آن «نهج البیان عن کشف معانی القرآن» است. این اثر تفسیری ادبی، ماثور موجز و استوار می‌باشد. هدف او تفسیر کل قرآن بوده، اما به تفسیر شماری از آیات نپرداخته زیرا معتقد است، معنای آنها از ظاهرشان دانسته می‌شود.
چندان از
کلبی نقل می‌کند، که گمان می‌رود تفسیرش را در اختیار داشته است، از
شیخ مفید،
سیدمرتضی،
شیخ طوسی، به احترام نام برده و بسیاری از تبیان سود جسته است. از
کلینی،
رمانی،
جبائی،
طبری،
زجاج، صاحب النظم، عبدالغنی،
حلبی، قتیبی،
فراء،
جعدی، ابراهیم بن محلز،
ابن انباری، کتاب الزاهر، و کتاب التخلیص نیز فراوان نقل می‌کند. گذشته از لغویان و نحویان و مفسران قدیم که بسیار از سخنان آنها در این تفسیر آمده است از منابع روایی او
الکافی،
الاختصاص،
معانی الاخبار،
علل الشرایع،
تفسیر امام حسن عسکری (علیه‌السّلام)،
تفسیر قمی،
عیون الاخبار و ... می‌باشد. این تفسیر از منابع مهم تفسیر «
البرهان»
سید هاشم بحرانی و نیز
تفسیر المیزان در نقل روایت می‌باشد.
روی هم رفته، تفسیری است با ارزش و سودمند که محمد بن علی النقی شیبانی تلخیص آن را به نام مختصر نهج البیان فراهم آورده است.
مفسر در دو مقدمه مباحثی را مطرح کرده‌اند، در مقدمه اول انگیزه تالیف، کلیات روش تفسیری، ضرورت استفاده از روایات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ائمه (علیهم‌السّلام) در تفسیر، را بازگو می‌نماید. و در مقدمه‌ای دیگر طی چند فصل، بحث‌های مختلفی را مطرح کرده است، از جمله: کتب انبیاء گذشته و تعداد آنها، روایاتی راجع به تعداد آیات، سور و کلمات قرآن، بحثی در
سبعة احرف، اشتقاق قرآن و معنای آن، ما یشتمل علیه القرآن، ذکر برخی حقایق قرآن مانند، حقیقت
امر،
نهی،
نسخ،
محکم،
متشابه، ضلال، هدی ختم،
تقدیر،
کفر، جعل،
قضا،
مطلق،
مجمل،
عام،
خاص،
فتنه،
مقید،
حقیقت،
مجاز و ...
مفسر در مقدمه تفسیر می‌نویسد: در دوران جوانی، زمانی که نشاط علمی بیشتری داشتم، در ذهنم خلجان می‌کرد که ای کاش بخشی از معانی،
اسباب النزول و غریب قرآن را جمع‌آوری می‌نمودم، در مباحث دوستانه با علما، وقتی این امر مطرح شد، مرا تشویق به آن نمودند، بدین‌ترتیب تحقیق آن را آغاز کردم.
اقوال بسیاری از مفسرین را مطالعه کردم، مشاهده نمودم که اختلاف فراوانی در آنها وجود دارد که سبب تحیر افراد و تباین اقوال می‌گردد و نیز منشا اختلاف
تفسیر به رای و نظر و مذهب خود بود، منتهی در نهایت آن را به
صحابی یا
تابعی نسبت می‌دادند. تصمیم گرفتم تفسیری بنویسم که موارد اختلاف را کنار گذاشته و مطالبی که دارای فایده‌ای برای علماء و خوانندگان قرآن بود، انتخاب نموده و روایات اهل‌بیت «علیهم‌السلام» را بر آنها افزودم.
او (چنانکه خود گفته) در رویارویی با آراء و اقوال مختلف و متفاوت مفسران، آن را نقل کرده است تا اختلاف در آن کم باشد و عالم فقیه و خواننده هوشیار از آن سود برگیرد؛ و در ضمن آن، روایاتی از
اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) آورده و به
ناسخ و
منسوخ و پاره‌ای از عبادات شرعی و
احکام و اسباب النزول و سخنان لغویان پرداخته است. وی از بسیار پرداختن به مباحث دستوری و قرائات و نیز بواطن آیات پرهیز کرده و بنا را بر اختصار و اقتصار گذاشته است.
ابتدای هر سوره با ذکر نام آن، مکی، مدنی یا مورد اختلاف بودن آن را ذکر و تعداد آیات را بیان می‌کند. (آیات
سوره بقره را ۲۹۰ می‌داند. اما در شمارش همان ۲۸۶ را رقم زده است.) سپس به ذکر فضل سوره (در بعضی موارد) با نقل روایت می‌پردازد. به وجه تسمیه سوره و نام‌های دیگر آن اشاره داشته، اقوال مختلف را ذکر می‌نماید.
پس از آن به تفسیر فرازهای مختلف آیات می‌پردازد، در این بخش ابتدا لغات، معانی و در برخی موارد
اشتقاق آنها را بازگو می‌نماید و در مرحله بعد به شرح آنها بطور مستقل یا به نقل از مفسرین و یا با ذکر
روایت، پرداخته و با بیان نام افراد، منقولات خود را منتسب می‌نماید.
به گونه مستقیم از
مجاهد،
مقاتل،
قتاده،
عکرمه، وهب، ابوعبیدة و سدی اقوال را نقل می‌کند. در تبیین معانی لغوی از اشعار عرب نیز استفاده می‌نماید. در معنای «الصلاة» آیه ۳ سوره بقره.
شرح فرازهای آیات را گاهی با کمک از آیات دیگر و یا
روایات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
اهل‌بیت (علیهم‌السلام) پس می‌گیرد.
آیه ۳ سوره بقره.
بیان معانی دیگر
الفاظ مشترک را، در
قرآن از نظر دور نداشته، هر یک را با مورد خود مشخص می‌نماید. (مانند
بیان وجوه مختلف «الصلاة» در قرآن که شامل معنای رحمت از خدا، الصلاة از
ملائکه، الصلاة از مردم، الصلاة در
عرف شرع می‌گردد.)
مفسر در مقدمه خود می‌نویسد که: بنای خود را بر دوری از ذکر اقوال مختلف و متفاوت مفسران نهاده است، اما با این‌حال خود، ناچار از ذکر اقوال می‌گردد. (مانند آیه ۲۲۴ سوره بقره
می‌فرماید قیل فی معنی الآیة، ثلاثة اقوال: و به ذکر اقوال می‌پردازد.) مفسر
اسباب النزول را نیز از موضحات آیات دانسته، با اشاره و نقل آن مطلب خود را تکمیل می‌نماید.
آیه ۱۷۸ سوره بقره.
محقق محترم آقای
حسین درگاهی در ضمن مقدمه تحقیق، به جمع‌آوری نسخه‌های تفسیر، محل و رمز آنها، و تلاش در تلفیق
نسخ جهت ارائه متنی صحیح از تفسیر، اشاره دارد. ایشان در پاورقی‌های خود به موارد ذیل پرداخته‌اند:
الف) ذکر مصادر اصلی احادیث (و در صورت نیافتن آن، به مصادر متاخر آدرس داده‌اند.)
ب) مصادر اصلی اقوال نقل شده توسط مفسر.
ج) آدرس آیات.
د) آیات تفسیر نشده.
ه) بیان احادیث موافق اقوال ذکر شده توسط مفسر.
ط) مشخص کردن مواردی از اقوال، روایات و نسبت‌هایی که در منابع خود پیدا نشده‌اند.
نسخه‌های موجود:
۱- نسخه‌ای در کتابخانه دانشکده حقوق تهران به شماره ۲۱۸ موجود است. و تاریخ نسخ آن به سال ۹۵۳ ق می‌رسد. که در ص۴۹۷ فهرست کتابخانه معرفی شده است.
۲- نسخه‌ای در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، به شماره ۵۷ موجود است که در فهرست، معرفی شده و تاریخ کتابت آن به ۱۱۰۲ ه. ق می‌رسد.
۳- نسخه دیگر به صورت ملحض این تفسیر در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است که به شماره ۷۱۱۶ ثبت شده و در فهرست آن، معرفی شده است.
۴- نسخه‌ای که در سال ۶۶۴ کتابت شده است و در دانشکده الهیات تهران به شماره ۱۸۹ ثبت و در فهرست آن، معرفی شده است.
۵- نسخه‌ای در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران موجود است که در فهرست آن معرفی شده و تاریخ کتابت آن به ۱۱۰۸ ه. ق می‌رسد.
۶- نسخه‌ای در ضمن مخطوطات قرن یازدهم در کتابخانه مدرسه شهید مطهری (سپهسالار سابق) تحت شماره ۵۲۳۳ موجود بوده و در فهرست آن معرفی شده است.
۷- نسخه‌ای خطی در دانشکده ادبیات اصفهان به شماره ۱۶۹۹۷ و تاریخ نسخ آن ۱۱۰۸ ق می‌باشد.
۸- نسخه موجود در
کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در
قم به شماره ۶۷۳۹ و تاریخ نسخ آن به سال ۱۲۰۱ ق می‌باشد.
این تفسیر با استفاده از برخی نسخ یاد شده با تحقیق و اشراف
استاد حسین درگاهی تاکنون فقط جلد اول این تفسیر که تا پایان سوره بقره می‌باشد توسط بنیاد دائرة المعارف اسلامی در تهران به سال ۱۴۱۳ ق مطابق ۱۹۹۲ میلادی در چاپخانه سازمان نشر و چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به چاپ رسیده است. این تفسیر اخیرا با تحقیق
استاد حسین درگاهی و در سال ۱۴۱۹ ق/ ۱۳۷۷ ش به وسیله انتشارات الهادی (قم در پنج مجلد به طرزی شیوا) به چاپ رسیده است.
تصویر چند صفحه از نسخه‌های متفاوت این تفسیر در پایان جلد ۱ تفسیر موجود می‌باشد. تلخیص این تفسیر به نام «مختصر نهج البیان» به دست «محمد بن علی النقی الشیبانی» انجام گرفته و نسخ خطی آن موجود است.
تحت عنوان معانی القرآن کتاب‌های بسیاری نوشته شده است که برخی، تنها جنبه لغوی دارد و برخی به مسائل ادبی، لغوی و تفسیری نیز پرداخته‌اند که در اینجا منظور دسته دوم است.
۱. معانی القرآن نوشته تابعی بزرگ،
ابان بن تغلب بن رباح بکری کوفی (متوفای ۱۴۱) از خواص
امام علی بن حسین سجاد (علیه‌السلام) است.
۲. معانی القرآن نوشته
ابوجعفر محمد بن حسن رواسی کوفی (متوفای ۱۷۰)،
استاد کسائی و
فراء و امام کوفیین در
نحو و
لغت و پیشتاز آنان در تالیف و تصنیف و از راویان
امام باقر و
امام صادق (علیهماالسلام) به‌شمار می‌رود.
سیوطی درباره او می‌گوید: او
استاد کسائی و فراء است؛
خلیل بن احمد، کتاب او را خواست و از آن بهره گرفت.
سیبویه هرجا در کتابش به عنوان قال الکوفی می‌آورد، مقصود او است.
۳. معانی القرآن، نوشته
ابوعبید قاسم بن سلام (متوفای ۲۲۴)، بزرگ‌مرد لغت و ادب که از کتب پیش از خود، نوشته‌های
ابوعبیده معمر بن مثنی، قطرب بن مستنیر،
ابوالحسن اخفش،
کسائی و فراء، بهره گرفته و مطالب آنها را گردآوری کرده است.
۴. معانی القرآن، نوشته
ابوالعباس محمد بن یزید ثمالی ازدی بصری (متوفای ۲۸۵)؛ او امام عصر خویش در
علوم عربی به‌شمار می‌رفت. استادش (
مازنی) او را مبرد به معنای مستحکم و استوار لقب داد.
۱- فهرست موضوعی نسخه‌های خطی عربی کتابخانه‌های جمهوری اسلامی ایران جلد ۴ علوم قرآن، بخش دوم تفسیر ۳ صفحه ۲۶۷ نگارش سید محمد باقر حجتی به کوشش سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی چاپ اول سال ۱۳۷۶ انتشارات سروش
۲- طبقات مفسران شیعه، ج۲ صفحه ۲۱۰ اثر دکتر عقیقی بخشایشی، دفتر نشر نوید اسلام قم، چاپ اول بهار ۱۳۷۲
۳- مقدمه تحقیق و مقدمه مؤلف و ج۱ تفسیر «نهج البیان»
۴- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۱ ص۷۷۶ به کوشش بهاء الدین خرمشاهی، انتشارات دوستان- ناهید تهران ۱۳۷۷.
معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، ج۲، ص۳۲۸-۳۲۹. نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
