نظام آموزشی حوزه علمیه نجف
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ضوابط و نظامات
تدریس حوزه علمیه نجف تقریبا همانند دیگر
حوزههای علمیه شیعی می‌باشد.
برای
تدریس در
حوزه علمیه شروط خاصی چون
مدرک یا
سن مطرح نیست و
طلاب آزادانه
مدرّسان و استادان خود را بر می‌گزینند.
بنابراین،
استاد باید از توانایی علمی و قدرت بیان و پیشینه
درسیِ درخور ذکر برخوردار باشد.
در برابر
تدریس، حقوقی به استادان پرداخت نمی‌شود و نیازهای ضروری زندگی آنان را
مراجع تقلید تأمین می‌کنند.
طلاب رکن دیگر حوزه علمیه نجف‌اند که با داشتن برخی شرایط به
تحصیل مشغول میشوند.
معیشت طلاب از طریق
شهریه مدرسه، کمک‌های مالی
مراجع نجف یا مراجع دیگر کشورها، خانواده‌های طلاب، اشخاص حقیقی یا مراکز خیریه یا از محل
موقوفات مدارس تأمین می‌شود.
در دوره اخیر پرداخت شهریه در
مدرسه بروجردی، حسب مراتب علمی انجام می‌گرفته است.
بعضآ نیز کمک‌های غیرنقدی و تسهیلاتی چون لوازم التحریر در اختیار طلاب قرار داده می‌شد
و هر از گاهی در برخی
مدارس (نظیر
مدرسه قوام)
غذا توزیع می‌شد.
گفته شده است که در دوره جدید، اول کسی که برای طلاب و خانواده آن‌ها
سهمیه نان اختصاص داد،
سید محمدکاظم طباطبائی یزدی بود.
برخی هم در
حوزه نجف ترجیح می‌دادند
معاش خویش را از دسترنج خود تأمین کنند.
اغلب طلاب نجف غیر بومی بودند و ملیت‌های گوناگونی داشتند؛
پاکستانی،
هندی، تبتی، سوری،
لبنانی،
بحرینی، ترک،
ایرانی و غیره؛ و از همه پرشمارتر
ایرانیان بودند.
علاوه بر ایرانیان، که همواره یکی از مراکز علمی خود را نجف قرار داده بودند، طلاب
علوم دینی جبل عامل نیز از روزگار
شهید اول (نیمه دوم
قرن هشتم) از لبنان به نجف
مهاجرت می‌کردند و در روزگار
سید جواد عاملی (متوفی ۱۲۲۶) بر تعداد آنان در این شهر افزوده شد.
مدارس، معمولا ملیت
طلبه را ملاک پذیرش قرار نمی‌دادند، ولی برخی از
مدارس را
بانیان آن‌ها برای ملیت خاصی بنا می‌کردند، مثلا
مدرسه عاملیین خاص لبنانی‌ها،
مدرسه هندی از آنِ هندیان، و
مدرسه ایروانی ویژه ترکان بود.
گاهی نیز اختلافاتی پیش می‌آمد (برای نمونه به این منبع رجوع کنید
).
در سالهای اخیر، پس از سقوط رژیم بعثی، به تدریج طلاب از کشورهای مختلف برای تحصیل به نجف می‌روند.
تعداد استادان و طلاب حوزه نجف به شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی
عراق و نجف بستگی داشت.
مثلا قبل از اشغال کامل عراق در ۱۳۳۵ توسط انگلیسی‌ها، شمار طلاب نجف را بیش از ده هزار و در حدود ۱۳۷۶/ ۱۳۳۶ ش نزدیک به دو هزار نفر برآورد کرده‌اند.
در اوضاع بحرانی، تعداد آنان رو به کاهش می‌نهاد و بعضی روانه
حوزههای علمیه دیگر شهرها می‌شدند، چنان‌که بارها
طاعون عامل این نوع مهاجرت‌ها شد
یا پس از تنگناهایی که رژیم عراق در ۱۳۴۹ ش/ ۱۹۷۰ ایجاد کرد،
حوزه علمیه قم پذیرای بسیاری از طلاب و استادان حوزه نجف شد.
نظام
درسی حوزه علمیه نجف بسان حوزههای مشابه شیعی دارای سه مرحله اصلیِ مقدمات، سطح و خارج است
(برای دیگر تقسم‌بندی‌ها به این منبع
و در باب
تدریسِ غیررسمی مراحل پایین‌تر، چون خواندن و نوشتن و آموختن
فارسی در حوزه نجف، به این منبع
رجوع کنید).
مقدمات که سه تا پنج سال به درازا می‌کشد
با
ادبیات عرب آغاز می‌شود.
طلاب
عرب معمولا کتاب‌های
أجرومیه،
قَطرالنّدی و
بَل ّالصّدی و
شرح ابن عقیل را می‌خوانند و طلاب غیرعرب کتاب
جامع المقدمات را (شامل
امثله،
شرح امثله،
صرف میر،
تصریف،
عوامل النحو،
هدایة ،
شرح أنموذج و
صمدیه).
سپس، برای تکمیل ادبیات عرب،
البهجة المرضیة (شرح سیوطی بر
الفیه ابن مالک، معروف به
سیوطی) و
مغنی اللبیب خوانده می‌شود.
مطول و
مختصر تفتازانی در
بلاغت و
معانی و
بیان و
حاشیه ملا عبداللّه،
شرح الشمسیه قطب‌الدین رازی و
منطق مظفر و کتبی چون
تبصرة المتعلمین علامه حلّی یا برخی
رساله‌های عملیه در
فقه خوانده می‌شود.
بسیاری از طلاب از همین مرحله، در کنار
درس و در روزهای تعطیل به تمرین عملی
خطابه می‌پردازند.
دروس اصلی در مرحله میانی یعنی سطح، فقه و
اصول فقه است و به همین منظور کتاب‌هایی همانند
الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (معروف به
شرح لمعه) تألیف
شهید ثانی (متوفی ۹۶۶) و
مکاسب شیخ
مرتضی انصاری در فقه و بخش اصول فقه
معالم‌الدین حسن بن زین‌الدین جبعی عاملی (متوفی ۱۰۱۱)،
رسائل شیخ مرتضی انصاری و
کفایة الاصول آخوند خراسانی در اصول فقه
تدریس می‌شود.
هم‌چنین طلاب می‌توانند به آموختن کتاب‌هایی چون درایة الحدیث شهید ثانی یا کتاب‌های مشابه در مباحث
علوم حدیث،
منظومه حاج
ملا هادی سبزواری و
الأسفار الاربعه ملاصدرا در
فلسفه و
شرح الباب الحادی عشر علامه حلّی و نیز شرح او بر
تجرید الاعتقاد خواجه نصیر طوسی در
کلام، یا دیگر دانش‌ها همانند
تفسیر قرآن و حساب بپردازند.
به طور معمول، طلاب این مرحله را چهار ساله طی می‌کنند.
مرحله پایانی و عالی
دروس حوزه نجف اشرف، مرحله
خارج فقه و اصول است.
برخی از
طلاب علوم دینی پس از اتمام مرحله سطح، تحصیلات خود را پایان می‌بخشند، ولی کسانی که به دنبال فراگیری سطح بالاتری از دانش و نیل به مرتبه
اجتهاد باشند، وارد مرحله خارج میشوند.
استادانی که
درس خارج ارائه می‌کنند از مجتهدان شناخته شده یا مراجع تقلیدند؛ آنان کتاب خاصی را
تدریس نمی‌کنند، بلکه مباحث هر جلسه را برای بیان آرای خود همراه با بررسی آرای مجتهدان سَلَفِ خود طراحی می‌کنند، اما برای حفظ نظم، ترتیب کتبی چون رسائل و کفایه در اصول و
شرایع و
وسیلة النجاة و
عروة الوثقی در فقه را مبنا قرار می‌دهند.
مرحله خارج، محدودیت زمانی ندارد و ممکن است کسی تا پایان عمرش در این جلسات شرکت کند، هم‌چنان که استادان نیز به فراخور حال و اقتضائات دیگر، مباحث خود را تفصیل می‌دهند.
در واقع،
درس خارج فقه و اصول، کانون ارائه آخرین دستاوردهای علمی استادان و مجتهدان و نیز فرصتی برای آموختن روش اجتهاد و ورزیده شدن در آن است.
از
دروس تعلیم داده شده در حوزه نجف امتحان نمی‌گیرند و هیچ نوع مدرک علمی نیز برای فارغ التحصیلان صادر نمی‌شود.
البته طلابی که به مرتبه علمی معیّنی یا
درجه اجتهاد نایل میشوند، حسب معمول از استادان خویش یادداشتی به نام «
اجازه» دریافت می‌کنند که در آن به تحصیلات و فضل و توانایی‌های علمی صاحب اجازه اشاره می‌شود.
تدریس در مکان‌های مختلفی انجام می‌گیرد:
صحن علوی،
مساجد، مقابر
علما مثل
مقبره شیخ طوسی، خانه‌های استادان و
مدارس دینی.
صحن علوی، مرکز اصلی گردهمایی استادان و طلاب است
و علمای مشهور معمولا مسجدی دارند که همان‌جا
تدریس می‌کنند.
مدارس دینی حوزه نجف هم به اهتمام عالمان، بازرگانان یا صاحب منصبانِ خیّر پا گرفته است.
از حدود ۵۴
مدرسه در نجف نام برده شده
و قدیم‌ترین
مدرسه که تنها نام آن به ما رسیده،
مدرسه مرتضویه است که در ۷۸۶ سید حیدر آملی در آن سکونت داشت و شاه عباس اول آن را بازسازی کرد.
مدرسه‌ای که مقداد سیوری (متوفی ۸۲۸) در نجف تأسیس کرده، از دیگر مراکز تعلیمی کهن است که شخصی به نام سلیم خان آن را بازسازی کرده و نامِ سلیمیه یافته است.
مدارسی چون قوام، قزوینی، بادکوبه‌ای و هندی را صاحب منصبانِ دولتی یا بازرگانان ثروتمند ساخته‌اند و
مدرسه‌های ایروانی، شربیانی، آخوند خراسانی، سید طباطبائی و بروجردی را مراجع و عالمان ساخته یا به نام ایشان بنیاد نهاده‌اند.
در برگزیدن استاد و کتاب
درسی اجباری وجود ندارد و طلاب از آزادی انتخاب برخوردارند.
ممکن است در جلسات
درس تنها یک تن شرکت کند، ولی معمولا با حداقل سه تن شکل می‌گیرد.
نظام آموزشی حوزه نجف بر روال حلقه‌های
درس می‌گردد و پیشینه آن به روزگار شیخ طوسی می‌رسد.
برای نمونه، هنگام
تدریس، استاد به یکی از ستون‌ها یا دیوار تکیه می‌دهد و طلاب گرد او حلقه می‌زنند.
او
درس را با
بسمله و
حمد خدا و
صلوات بر
پیامبر و
ائمه معصومین آغاز می‌کند و سپس با خواندن بخشی از متن کتاب
درسی به تفسیر و توضیح آن می‌پردازد و به سؤالات و اشکالات پاسخ می‌گوید.
زمان تشکیل جلسات به توافق استاد و شاگرد بستگی دارد، ولی معمولا حلقات
درسِ صحن علوی،
صبح زود تا پیش از برآمدن خورشید، یا
عصر تا قبل از
نماز مغرب یا پس از
نماز عشا تا هنگام بستن درهای
حرم شکل می‌گیرند.
البته زمان
درس خارج فقه و اصول استادان و مراجع، به گونه غیر متداخل سازماندهی می‌شود تا طلاب در این مقطع بتوانند در
دروس آنان شرکت کنند.
هر جلسه به طور معمول ۴۵ تا ۶۰ دقیقه به طول می‌انجامد.
زبان اصلی
تدریس در حوزه نجف، مخصوصآ در
درس خارج، عربی است ولی طلاب می‌توانند
مدرّسانِ هم‌زبان خویش را برای
درس برگزینند.
روزهای پنجشنبه و جمعه هر هفته کار تعلیم
دروس رسمی در حوزه نجف تعطیل است و در
ماه رمضان، دو هفته اول محرّم و دو هفته واپسین
ماه صفر به جهت عزیمت روحانیان و طلاب به روستاها و شهرها جهت
تبلیغ یا شرکت در مراسم
عزاداری امام حسین علیه‌السلام و
رحلت حضرت رسول صلی‌اللّه‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم نیز کلاس‌های
درس تعطیل است.
ایام
وفات دیگر
ائمه معصومین علیهم‌السلام یا
رحلت یکی از مراجع بزرگ و
اعیاد اسلامی به مجموعه تعطیلات افزوده می‌شود.
قبلا جلسات
درس حوزه نجف در ایام تابستان برقرار بود، ولی پس از اعلام تعطیلات تابستانیِ ۴۵ روزه توسط آیت‌اللّه
خویی در دهه پایانی
قرن چهاردهم و کاستن از تعطیلات دیگر سال، این روال تغییر یافته است.
مؤسسه
کاشف الغطاء در دوره اخیر اقداماتی اصلاحی در سبک و سیاق
دروس و نظام آموزشی حوزه نجف صورت داده است.
این کار در واقع واکنشی بود به تأسیس
مدارس نوین به سبک اروپایی که در
عراق پس از ظهور استعمار رو به افزایش بود.
آغازگر این حرکت شیخ
محمدرضا مظفر بود که با تأسیس «جمعیت مُنْتَدَی النشر» در
بغداد دست به اصلاحات جدّی در این
حوزه زد.
در روش و سازمان از الگوی
مدارس جدید پیروی شد، ولی محتوای
دروس با اصلاحاتی با تعلیمات حوزوی انطباق داشت.
این جمعیت از ۱۳۵۷ نخستین کلاس به روش نو را راه‌اندازی کرد که در سالهای بعد گسترش چشم‌گیری در
نجف و سایر شهرهای عراق پیدا کرد.
مدرسه علامه عزالدین جزایری که در ۱۳۶۲ در نجف تأسیس شد، از نمونه
مدارس موفق حوزوی به سبک جدید است.
تدریس و تعطیلات دارای زمان‌بندی مشخص شدند و امتحانات برای نیل به مدرک برگزار می‌شد.
استادان به صورت روش‌مند
تدریس می‌کردند و بر عربی فصیح تأکید می‌شد.
وزارت معارف عراق بر رسمیت این
مدرسه صحه گذاشت و وزارت دفاع طلاب را از
خدمت سربازی معاف داشت.
مظفر در ۱۳۷۶ دانشکده فقه را نیز در نجف تأسیس کرد که وزارت معارف مدرک آن را برابر با مدارک آموزش عالی دانست.
جامعة النجف الدینیة نیز از
مدارس جدید التأسیس حوزه نجف است که سید محمد کلانتر (متوفی ۱۳۷۹ ش) در سال ۱۳۳۵ ش تأسیس کرد.
در عین انجام این اصلاحات، هنوز بخش عمده‌ای از
حوزه علمیه نجف به همان شیوه سنّتی به راه خود ادامه می‌دهد.
(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة.
(۳۱) محمدمهدی
آصفی، «
مدرسة النجف و تطور الحرکة الاصلاحیة فیها»، در موسوعة النجف الاشرف، جمع بحوثها جعفر دجیلی، بیروت: «دارالاضواء، ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
(۳۳) جعفر بن باقر آل محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۳۴) احمد مجید عیسی،
الدراسة فی النجف، البیان، سال ۲، ش ۲۷، ۲۸ (ذیقعده ۱۳۶۶).
(۳۵) اسحاق نقاش، شیعةالعراق، (قم) ۱۳۷۷ ش.
(۳۶) حسن اسدی، ثورةالنجف علی الانگلیز، او، الشرارة الاولی لثورة العشرین، بغداد ۱۹۷۵.
(۳۷) اعلام المعقول فی
مدرسة النجف، در موسوعةالنجف الاشرف، بغداد ۱۹۷۵.
(۳۹) محسن امین و علی شرقی و فاضل جمالی، «کلمات قصیرة حول اسلوب
الدراسة فی النجف و نظام الحلقات»، در موسوعةالنجف الاشرف، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
(۴۰) اوراق تازهیاب مشروطیت مربوط به سالهای ۱۳۲۵ـ۱۳۳۰ قمری، چاپ ایرج افشار، تهران: جاویدان، ۱۳۵۹ ش.
(۴۱) محمد بحرالعلوم، «الجامعة العلمیة فی النجف عبر ایامها الطویلة»، الموسم، ش ۱۸ (۱۴۱۴).
(۴۲) محمد بحرالعلوم، «
الدراسة و تاریخها فی النجف»، در موسوعة العتبات المقدسة، تألیف جعفر خلیلی، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۴۳) بحوث شاملة حول اسلوب
الدراسة فی النجف و نظام الحلقات، (از) محمدتقی فقیه و دیگران، در موسوعة النجف الاشرف، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۴۴) علی بهادلی، الحوزة العلمیة فی النجف: معالمها و حرکتها الاصلاحیة، ۱۳۳۹ـ۱۴۰۱ه/ ۱۹۲۰ـ۱۹۸۰م، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
(۴۵) کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکةالجهاد: عام ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ه/ ۱۹۱۴م، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
(۴۶) رسول جعفریان، تشیع در عراق، مرجعیت و ایران، تهران ۱۳۸۶ ش.
(۴۷) فاضل جمالی، «جامعةالنجف الدینیة»، نقله الی العربیة جودت قزوینی، الموسم، ش ۱۸ (۱۴۱۴).
(۴۸) عبدالهادی حائری، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۵۰) محمدحسین حرزالدین، تاریخ النجف الاشرف، هَذَّبه و زاد علیه عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، قم ۱۳۸۵ ش.
(۵۱) محمد حسینی شیرازی، تلک الایام: صفحات من تاریخ العراق السیاسی، بیروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
(۵۲) فضل‌اللّه بن عبدالنبی خاوری شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، چاپ ناصر افشارفر، تهران ۱۳۸۰ ش.
(۵۳) محمد خلیل الزین، «ذکریاتی عن النجف الاشرف»، آفاق نجفیة، سال ۲، ش ۵ (۱۴۲۸).
(۵۴) جعفر خلیلی، «مکتبات النجف القدیمة و الحدیثة»، در موسوعة العتبات المقدسة.
(۵۵) محمد خلیلی، «
مدارس النجف القدیمة و الحدیثة»، در موسوعة النجف الاشرف.
(۵۶) عبدالجبار رفاعی، «تطور
الدرس الفلسفی فی النجف الاشرف»، در موسوعة النجف الاشرف.
(۵۷) عبدالحلیم رهیمی، تاریخ الحرکة الاسلامیة فی العراق: الجذور الفکریة و الواقع التاریخی (۱۹۰۰ـ۱۹۲۴)، بیروت ۱۹۸۵.
(۵۸) محمدمهدی شریف کاشانی، واقعات اتفاقیه در روزگار، چاپ منصوره اتحادیه (نظام مافی) و سیروس سعدوندیان، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۵۹) هبةالدین شهرستانی، «فاجعة حضرة آیةاللّه الخراسانی»، العلم، ش ۷ (محرّم ۱۳۳۰).
(۶۰) صادق صادق، خاطرات و اسناد مستشارالدوله صادق، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۱ـ۱۳۷۴ ش.
(۶۱) محمد صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علمای مجاهد اسلام، قم: دارالفکر، (بی‌تا).
(۶۲) محمدکاظم طریحی، النجف الاشرف: مدینة العلم و العمران، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
(۶۳) حسن علوی، الشیعة و الدولة القومیة فی العراق: ۱۹۱۴ـ۱۹۹۰، قم: دارالثقافة للطباعة و النشر، (بی‌تا).
(۶۴) محمد غروی، الحوزةالعلمیة فی النجف الاشرف، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۶۵) محمدحسن قاضی، «صفحات مطویة من تاریخ الحرکات الاصلاحیة فی النجف الاشرف»، در موسوعة النجف الاشرف.
(۶۶) احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۶۷) احمد کسروی، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، تهران ۱۳۵۵ ش.
(۶۸) عبدالحسین مجید کفائی، مرگی در نور: زندگانی آخوند خراسانی، تهران ۱۳۵۹ ش.
(۶۹)
مدرسة الجزائری:
مدرسة النجف الدینیة، در موسوعة النجف الاشرف.
(۷۰) محمدحسن مرتضوی لنگرودی، «مصاحبه با حضرت آیةاللّه حاج سیدمحمدحسن مرتضوی لنگرودی»، حوزه، سال ۱۰، ش ۱ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۷۲).
(۷۱) مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست: اسناد و گزارش‌هایی از آیات عظام نائینی، اصفهانی، قمی، حائری و بروجردی، ۱۲۹۲ تا ۱۳۳۹ شمسی، به کوشش محمدحسین منظورالاجداد، تهران: شیرازه، ۱۳۷۹ ش.
(۷۲) عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۷۳) عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی، مآثر سلطانیه: تاریخ جنگ‌های اول ایران و روس، چاپ غلامحسین زرگری‌نژاد، تهران ۱۳۸۳ ش.
(۷۴) عدی مفرجی، النجف الاشرف و حرکة التیّار الاصلاحی: ۱۹۰۸ـ۱۹۳۲م، بیروت ۱۴۲۶/۲۰۰۵.
(۷۵) مقدام عبدالحسن فیاض، تاریخ النجف السیاسی: ۱۹۴۱ـ۱۹۵۸، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
(۷۶) مهدی ملک‌زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۷۷) محمد ملکی، آشنایی با متون
درسی حوزههای علمیه ایران: شیعه، حنفی، شافعی، قم ۱۳۷۶ش.
(۷۹) محمدحسن نجفی قوچانی، سیاحت شرق، یا، زندگی‌نامه آقانجفی قوچانی، چاپ رمضانعلی شاکری، تهران ۱۳۶۲ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حوزه علمیه نجف»، شماره۶۶۳۸.
