• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

منبع تامین آب

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



در آیات متعددی از قرآن آسمان به عنوان منبع تأمین آب مورد نیاز انسان و سایر ساکنان زمین معرفی شده است.



بیش از ۲۹ آیه ، آسمان را منبع نزول و تأمین آب مورد نیاز انسان و ساکنان روی زمین معرّفی کرده است: «أَنزَل مِن‌السَّماء مَاءً» در این آیات و بسیاری از آیات دیگر، فرو فرستادن آب از آسمان با واژه‌های «أنزلنا» یا «نزّلنا» بیان شده است که واژه اخیر بر فراوانی نزول آب دلالت می‌کند؛ ولی در آیه ۲۵ عبس تعبیر ریختن (صببنا) به‌کار رفته است: «أَنّا صَببنَا المَاءَ صَبّاً».


در آیه ۱۱ قمر که فرو فرستادن آب را برای عذاب و غرق شدن قوم نوح حکایت می‌کند، گونه تعبیر با آیات پیشین متفاوت است و از گشودن درهای آسمان با آبی فراوان و پی در پی سخن رفته است: «فَفَتحنَا أَبوبَ السَّماء بِماء مُنهَمِر». نکته برجسته و تأکید شده در تمام این آیات، این است که «خداوند» آب را از آسمان فرو می‌فرستد. در آیه ۶۹ واقعه توان فرو فرستادن آب از انسان نفی شده و فقط به خداوند اختصاص یافته است: «ءَأَنتُم أَنزلتُموهُ مِن المُزنِ أَم نَحنُ المُنزِلون».


در مقصود از سماء، تفاسیری کم و بیش گوناگون از سوی مفسران ارائه شده است: برخی گفته‌اند: باران، آبی است که از زیر عرش خدا بیرون آمده، از آسمانی به آسمانِ پایین‌تر فرو می‌ریزد تا به آسمان دنیا می‌رسد و در محلی به نام «ایرم» جمع می‌شود؛ آن‌گاه ابرهای سیاه به طرف آن رفته، از آن سیراب می‌شوند؛ سپس خداوند آن را به هر کجا که می‌خواهد می‌فرستد.
[۷] سیوطی، الدّرّالمنثور فی‌التفسیر بالمأثور، ج۱، ص۸۶.
عکرمه گفته است: آب از آسمان هفتم بر روی ابرها فرو می‌ریزد که هر قطره آن به اندازه یک شتر است. از حسن بصری پرسیده شد که باران از آسمان است یا ابر؟ پاسخ داد: از آسمان است و ابر ، عَلَمی است که آب از آسمان بر آن فرو می‌ریزد. نظیر این تفسیر از سدّی نیز نقل شده است. ریشه این نوع تفسیر از آیات را که امروزه قابل اثبات نیست می‌توان در روایات اسرائیلی مشاهده کرد؛ چنان‌که از کعب نقل شده است: ابر، غربال باران است و اگر هنگام نزول آب از آسمان ابر نمی‌بود، آب همه آن‌چه را که روی زمین بود، از بین می‌بُرد. وهب‌ بن منبه گفته است که نمی‌دانم باران، قطره‌ای است که از آسمان بر ابر فرو ریخته یا در خود ابر ایجاد شده است.


از میان مفسّرانِ متأخّر، فخر رازی (م. ۶۰۶) در این باره یک‌سان نظر نداده است. وی در تفسیر آیه ۱۶۴ بقره ابتدا سه احتمال درباره مبدأ نزول آب را بیان کرده است:
۱. آسمان.
۲. ابر .
۳. بر اثر حرارت خورشید بخار آب از سطح زمین برخاسته، به طبقات سرد جوّ می‌رسد و پس از پیوستن به یک‌دیگر به صورت قطره‌های باران فرو می‌ریزد؛ آن‌گاه خود با استناد به ظاهر آیه، نظر نخست را برگزیده است.
[۱۳] فخر رازی، التفسیرالکبیر، ج۴، ص۲۲۳.
وی همچنین در ذیل آیه ۹۹ انعام سه نظر پیشین را نقل کرده؛ بدون آن‌که یکی از آن‌ها را ترجیح دهد؛ هر چند نظر جُبّایی را که مبدأ نزول آب را آسمان می‌دانسته، به صورت مشروح و همراه با ادلّه‌اش بیان می‌کند. از مهم‌ترین ادلّه جبّایی، این است که ظاهر آیات، بر نزول آب از آسمان دلالت دارد و هیچ دلیلی محال بودن آن را اثبات نکرده است.
[۱۵] فخر رازی، التفسیرالکبیر، ج۱۳، ص۱۰۵_۱۰۷.



فخر رازی برخلاف نظر اوّلش در ذیل آیه ۳۲ ابراهیم می‌گوید: درباره مبدأ نزول باران دو رأی است:

۵.۱ - آراء درباره مبدأ نزول باران

۱. مقصود از سماء ابر است و آب از آن نازل می‌شود؛
۲. آب از خود آسمان نازل می‌شود؛ ولی این نظر بعید است؛ زیرا گاهی اتّفاق می‌افتد که کسی در دامنه کوه قرار دارد و نزول باران را مشاهده می‌کند؛ ولی همین که بر فراز قله کوه می‌رود، ابر را پایین‌تر از قلّه می‌بیند و در آن‌جا نشانی از باران نیست؛
[۱۷] فخر رازی، التفسیرالکبیر، ج۱۹، ص۱۲۶.
[۱۸] فخر رازی، التفسیرالکبیر، ج۲۹، ص۳۶.
با این حال، فخر معتقد است: نظر فیلسوفان درباره نزول آب که منشأ آن را ابرهای تشکیل شده از بخارهای متصاعد از زمین می‌دانند، درست نیست؛ زیرا مستلزم نفی فاعل مختار، و‌ قدیم شمردن عالم است.
[۱۹] فخر رازی، التفسیرالکبیر، ج۴، ص۲۲۳.
[۲۰] فخر رازی، التفسیرالکبیر، ج۱۹، ص۱۷۶.


۵.۲ - نظر عدّه‌ای دیگر از مفسّران

عدّه‌ای دیگر از مفسّران با توجّه به کاربرد واژه «سماء» در معنای ابر که میان عرب رایج بوده،
[۲۲] ابن‌فارس، معجم مقاییس‌اللغه، ج۳، ص۹۸.
[۲۳] ابن‌منطور، لسان‌العرب، ج۶، ص۳۷۸.
[۲۴] ابن‌منطور، لسان‌العرب، ج۶، ص۳۷۹.
معتقدند که باران از ابر فرود می‌آید، نه آسمان ؛
[۲۵] طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۵۵.
[۲۶] ابن‌کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، ج۱، ص۶۰.
[۲۷] آلوسی، روح‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۳۰۲.
امّا پاره‌ای از مفسّران، «سماء» را به معنای حقیقی خودش (جهت بالا) دانسته‌اند؛
[۲۹] قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ج۱، ص۱۵۱.
[۳۰] آلوسی، روح‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۳۰۲.
یعنی مقصود از سماء کاربرد عرفی آن، فضا است که بر زمین محیط است و بیننده آن را هم‌چون قبّه‌ای آبی رنگ می‌بیند؛
[۳۱] ابن‌عاشور، تفسیرالتحریر و التنویر، ج۱، ص۳۳۱، بیروت.
[۳۲] علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۵، ص۲۳، دفتر انتشارات اسلامی جامعه‌ مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ۱۴۱۷.
چنان‌که حدیث پیش‌گفته امام‌ سجاد علیه‌السلام به همین معنا تصریح دارد. ابرهای آسمان از آب‌های سطحی زمین به ویژه دریاها که بر اثر حرارت خورشید تبخیر شده، تشکیل می‌شود؛ امّا قرآن کریم دریاها را منبع تأمین آب مورد نیاز مردم معرّفی نکرده؛ با این که در ۴۰ آیه، از دریاها یاد شده است. آن‌چه در یادکرد نام دریاها برجسته‌تر می‌نماید، تسخیرآب دریاها برای انسان است تا در آن‌ها، کشتی براند و روزی به دست آورد: «اَللّهُ الَّذی سَخَّر لَکم البَحر لِتَجرِی الفُلک فِیه بِأَمرِهِ.»

۵.۳ - نطر مفسران معاصر درباره آیه ۱۱ طارق

مفسران معاصر، آیه ۱۱ طارق (والسَّماءِ ذاتِ الرَّجعِ) را با توجّه به معنای رجع (بازگرداندن) اشاره به این دانسته‌اند که سرچشمه آب باران ، آب‌های زمینی به ویژه آب دریاها است؛
[۳۵] اسرارالکون فی‌القرآن، ج۱، ص۱۱۲.
به هر حال در بخشی از این آیات، آب نازل شده از آسمان با صفت ویژه‌ای همراه شده که از بار معنایی خاصّی متناسب و مرتبط با مجموعه آیات برخوردار است؛ به طور مثال در آیه ۴۸ فرقان، با وصف «طهور» آمده و در آیه ۹ ق ‌، «مبارک» (دارای خیر و نفع فراوان) خوانده شده است: «و‌نَزَّلنا مِن السَّماءِ مَاءً مُبارکاً» و در آیه ۱۴ نبأ (نبآ:۱۴) با صفت «ثجّاج» (زیاد) همراه است: «و‌أَنزلنَا مِن المُعصِرتِ مَاءً ثَجَّاجاً». «بِقَدَر» صفت دیگری است که در آیه ۱۸ مؤمنون و ۱۱ زخرف به آن اشاره شده است: «و‌أَنزَلنا مِن السَّماءِ مَاءً بِقَدر»؛ یعنی آب را به اندازه معین و متناوب
[۴۲] ابن‌عاشور، تفسیرالتحریر و التنویر، ج۱۸، ص۲۹، بیروت.
یا به اندازه نیاز مردم یا به اندازه‌ای که به آنان سود رساند و زیان‌بار نباشد،
[۴۳] زمخشری، الکشّاف، ج۳، ص۱۷۹.
[۴۴] روض‌الجنان و روح‌الجنان، ج۱۴، ص۱۴.
[۴۵] ابن‌کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، ج۳، ص۲۵۳.
به زمین فرو فرستادیم. تفسیری از ابن‌مسعود درباره «قَدَر» نقل شده که می‌گوید: میزان نزول باران از آسمان در سال‌های گوناگون برابر است؛ امّا این‌که این باران‌ها در کجا ببارد، آن را تقدیر الهی مشخّص می‌کند.
[۴۶] کشف‌الاسرار و عدّة‌الابرار، ج۶، ص۴۳۰.
برخی نیز مقصود از قدر را تقدیر الهی گرفته، برآنند که نزول باران از آسمان به همان اندازه‌ای است که خداوند براساس حکمت و تدبیر خود مقدّر کرده است؛ بدون آن‌که قطره‌ای کم یا زیاد شود.
[۴۷] علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۵، ص۳۲، دفتر انتشارات اسلامی جامعه‌ مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ۱۴۱۷.



کوه‌ها نیز از مخازن آبند که افزون بر تأثیر در نزول آب از آسمان، نقش مهم‌تری نیز در ذخیره‌سازی آن دارند که به تدریج، آب مورد نیاز بشر را از طریق نهرها، رودها و یا چشمه‌ها تأمین می‌کنند.
[۴۸] علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۱۵۳، دفتر انتشارات اسلامی جامعه‌ مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ۱۴۱۷.
در آیه ۳ رعد از آفرینش کوه‌ها و در پی آن، ایجاد رودها به دست خداوند خبر داده شده است: «و‌هُو الَّذِی مَدَّ الأَرضَ و جَعلَ فِیهَا رَوسِیَ و أَنهـراً». آیه ۲۷ مرسلات نیز به روشنی می‌گوید: ما در زمین کوه‌های سر به فلک کشیده پدید آوردیم و برای شما آب شیرین و گوارا فراهم ساختیم: «و‌جَعلنَا فِیها رَوسِیَ شـمِخـت و أَسقَینـکم مَاءً فراتاً».

۶.۱ - منشأ آب‌های شیرین موجود در زمین

برخی مفسّران بر آنند که نکره بودن «ماءً فُراتاً» در سیاق امتنان، دلالت دارد بر این‌که همه آب‌های شیرین موجود در زمین از آسمان است و ذکر آن پس از ذکر ایجاد کوه‌ها در زمین ، از نقش و تأثیر کوه‌ها در پیدایش رودهای کوچک و بزرگ و تأمین آب گوارا برای انسان خبر می‌دهد.
[۵۱] الاشارات العلمیه فی الآیات الکونیّه، ج۱، ص۸۸.
آنان با توجّه به پژوهش‌های علمی بر این باورند که بخار آب به صورت ابر در می‌آید و هنگام رسیدن به طبقات سرد جَو پس از سرد و متراکم شدن، به باران و برف تبدیل می‌شود و مهم‌ترین عاملِ سرد شدن جو و نزول باران، قلّه‌های کوه‌ها و بادهایند و آیه پیشین به همین معنا اشاره دارد.
[۵۲] التفسیرالعلمی للآیات الکونیّه، ج۱، ص۳۸۰.


۶.۲ - واقع شدن کوه‌ها در کنار نهرها

در آیه ۱۵ نحل نیز از کوه‌ها در کنار نهرها یاد شده است: «و‌أَلقیَ فِی‌الأَرضِ رَوسِی أَن تَمِیدَبِکم و أَنهـراً». کوه‌ها نه تنها در تأمین دائم آب آشامیدنی برای انسان نقش اساسی دارند، بلکه آب مورد نیاز انواع درختان و گیاهان را نیز تأمین می‌کنند. آیه ۷ ق که در آن از رویش گیاهان پس از ایجاد کوه‌ها در زمین ، سخن رفته، به این حقیقت اشاره دارد: «والأَرضَ مَددنهَا و أَلقَینا فِیها رَوسی و أَنبتنَا فِیها من کلِّ زَوج بَهِیج».

۶.۳ - اسکان آبِ نازل‌شده از آسمان در زمین

آیه ۱۸ مؤمنون، از اسکان و ذخیره‌سازی آبِ نازل‌شده از آسمان در زمین خبر می‌دهد: «و‌أَنزلنَا مِن السَّماء مَاءً بِقَدَر فَأَسکنّـه فِی‌الأَرضِ» که در یک تفسیر از آیه، مقصود از اسکان آب، برف‌های انباشته شده بر فراز قله‌های کوه‌ها دانسته شده
[۵۶] زمخشری، الکشّاف، ج۳، ص۱۸۰.
که به تدریج ذوب شده، با سرازیر شدن به دامنه کوه‌ها، آب مورد نیاز در تمام فصل‌های سال را در اختیار اهل زمین قرار می‌دهد. تفسیر مشهورتری از اسکان آب در زمین، مقصود از آن را ذخیره شدن آب‌های باران در درون زمین می‌داند.
[۵۷] طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۱۶۲.
[۵۸] قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ج۱۲، ص۷۵.
حدیثی از امام باقر علیه‌السلام نیز به هر دو تفسیر از اسکان آب اشاره دارد. این حدیث می‌گوید: مراد از آن، نهرها، چشمه‌ها و چاه‌ها است. به جز این، آیه، زمین را مخزنی دیگر برای آب باران دانسته است.

۶.۴ - آیات درباره منابع زیر زمینی

آیه ۲۱ زمر نیز به منابع زیرزمینی آب اشاره کرده و یکی از نعمت‌های خداوند را نزول آب از آسمان و فرو بردن آرام و تدریجی در زمین و هدایت آن به سوی چشمه‌ها دانسته است: «أَلَم تَرَ أَنَّ اللّهَ أَنزلَ مِن السَّماءِ مَاءً فَسلَکهُ ینـبیعَ فِی‌الأَرضِ». براساس این آیه، منشأ اصلی آب‌های زیرزمینی آبی است که از آسمان نازل شده
[۶۱] من علوم الأرض القرآنیّه، ج۱، ص۱۰۵.
و پس از نزول، بخشی از آن در نهرها و رودها جاری می‌شود و این آیه از بخش دیگر آن خبر می‌دهد که از راه منافذ زمین به درون آن فرو می‌رود؛ آن‌گاه آبی که در مناطق مرتفع در زمین فرو رفته، اغلب از طریق چشمه‌ها به سطح زمین می‌آید و بخشی که در دشت‌ها و مناطق پست، در زمین فرو می‌رود، از طریق کندن چاه، قابل دست‌یابی است.
[۶۲] التفسیرالعلمی للآیات الکونیّه، ج۱، ص۱۱۱_۱۱۷.
از دیگر آیات در این باره، آیه ۲۲ حجر است که به آب‌های ذخیره شده در زیرزمین نیز اشاره دارد: «فَأَنزلنَا مِن السَّماءِ مَاءً فَأَسقَینـکموهُ و مَا أَنتُم لَهُ بِخزِنین». این آیه می‌گوید: خداوند از آسمان برای شما آب فراهم کرد؛ در حالی که شما پیش از نزول و پس از آن، حافظ و نگه‌دارنده آن نبودید؛ بلکه فقط خداوند است که آب را برای شما نگه‌داری می‌کند؛ سپس به اندازه نیاز از طریق چشمه‌ها و از دل زمین بیرون می‌آورد.
[۶۴] طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج۶، ص۵۱۳.
[۶۵] الرکام المزنی و الظواهرالجوّیّه، ج۱، ص۳۹.
[۶۶] فرهنگ جهاد، ج۱، ص۱۷۵.


۶.۵ - دو راه دست‌یابی به آب‌های زیرزمینی

چاه و چشمه ، دو راه دست‌یابی به آب‌های زیرزمینی است که در آیاتی، از آن دو نام برده شده است. از چاه، جز چند مورد‌ به‌طور مثال در آیه ۱۹ یوسف و ۳۲ قصص در ماجرای حکایت اقوامی از گذشتگان یاد نشده که در ضمن، اشاره‌ای به تاریخچه استفاده از آب چاه نیز هست؛ امّا چشمه، افزون بر این‌که در آیات بیش‌تری از آن یاد شده، یکی از نعمت‌های الهی به انسان نیز دانسته شده است. درباره آب چشمه، از یک سو، جوشش آن از زمین را به خدا نسبت داده
[۷۲] مع آیات‌اللّه فی کتاب‌اللّه.
و از سوی دیگر، آیه ۳۰ ملک ناتوانی انسان را از استخراج آب از زمین اعمّ از چشمه و چاه به مردم یادآوری و فقط خدا را توانا بر آن معرّفی می‌کند: «قُل أَرءَیتُم إِن أَصبَحَ مَاؤُکم غَوراً فَمن یأتِیکم بِمَاء مَعِین».


۱. بقره/سوره۲، آیه۲۲.    
۲. انعام/سوره۶، آیه۹۹.    
۳. رعد/سوره۱۳، آیه۱۷.    
۴. عبس/سوره۸۰، آیه۲۵.    
۵. قمر/سوره۵۴، آیه۱۱.    
۶. واقعه/سوره۵۶، آیه۶۹.    
۷. سیوطی، الدّرّالمنثور فی‌التفسیر بالمأثور، ج۱، ص۸۶.
۸. سیوطی، الدّرّالمنثور فی‌التفسیر بالمأثور، ج۱، ص۸۶.    
۹. سیوطی، الدّرّالمنثور فی‌التفسیر بالمأثور، ج۳، ص۴۷۷.    
۱۰. سیوطی، الدّرّالمنثور فی‌التفسیر بالمأثور، ج۱، ص۸۶.    
۱۱. سیوطی، الدّرّالمنثور فی‌التفسیر بالمأثور، ج۱، ص۸۶.    
۱۲. بقره/سوره۲، آیه۱۶۴.    
۱۳. فخر رازی، التفسیرالکبیر، ج۴، ص۲۲۳.
۱۴. انعام/سوره۶، آیه۹۹.    
۱۵. فخر رازی، التفسیرالکبیر، ج۱۳، ص۱۰۵_۱۰۷.
۱۶. ابراهیم/سوره۱۴، آیه۳۲.    
۱۷. فخر رازی، التفسیرالکبیر، ج۱۹، ص۱۲۶.
۱۸. فخر رازی، التفسیرالکبیر، ج۲۹، ص۳۶.
۱۹. فخر رازی، التفسیرالکبیر، ج۴، ص۲۲۳.
۲۰. فخر رازی، التفسیرالکبیر، ج۱۹، ص۱۷۶.
۲۱. زمخشری، الکشّاف، ج۱، ص۸۳.    
۲۲. ابن‌فارس، معجم مقاییس‌اللغه، ج۳، ص۹۸.
۲۳. ابن‌منطور، لسان‌العرب، ج۶، ص۳۷۸.
۲۴. ابن‌منطور، لسان‌العرب، ج۶، ص۳۷۹.
۲۵. طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۵۵.
۲۶. ابن‌کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، ج۱، ص۶۰.
۲۷. آلوسی، روح‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۳۰۲.
۲۸. شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۰۱، مطبعة العلمیه، نجف.    
۲۹. قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ج۱، ص۱۵۱.
۳۰. آلوسی، روح‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۳۰۲.
۳۱. ابن‌عاشور، تفسیرالتحریر و التنویر، ج۱، ص۳۳۱، بیروت.
۳۲. علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۵، ص۲۳، دفتر انتشارات اسلامی جامعه‌ مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ۱۴۱۷.
۳۳. جاثیه/سوره۴۵، آیه۱۲.    
۳۴. طارق/سوره۸۶، آیه۱۱.    
۳۵. اسرارالکون فی‌القرآن، ج۱، ص۱۱۲.
۳۶. فرقان/سوره۲۵، آیه۴۸.    
۳۷. ق/سوره۵۰، آیه۹.    
۳۸. زمخشری، الکشّاف، ج۴، ص۳۸۱.    
۳۹. زمخشری، الکشّاف، ج۴، ص۶۸۶.    
۴۰. مؤمنون/سوره۲۳، آیه۱۸.    
۴۱. زخرف/سوره۴۳، آیه۱۱.    
۴۲. ابن‌عاشور، تفسیرالتحریر و التنویر، ج۱۸، ص۲۹، بیروت.
۴۳. زمخشری، الکشّاف، ج۳، ص۱۷۹.
۴۴. روض‌الجنان و روح‌الجنان، ج۱۴، ص۱۴.
۴۵. ابن‌کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، ج۳، ص۲۵۳.
۴۶. کشف‌الاسرار و عدّة‌الابرار، ج۶، ص۴۳۰.
۴۷. علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۵، ص۳۲، دفتر انتشارات اسلامی جامعه‌ مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ۱۴۱۷.
۴۸. علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۱۵۳، دفتر انتشارات اسلامی جامعه‌ مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ۱۴۱۷.
۴۹. رعد/سوره۱۳، آیه۳.    
۵۰. مرسلات/سوره۷۷، آیه۲۷.    
۵۱. الاشارات العلمیه فی الآیات الکونیّه، ج۱، ص۸۸.
۵۲. التفسیرالعلمی للآیات الکونیّه، ج۱، ص۳۸۰.
۵۳. نحل/سوره۱۶، آیه۱۵.    
۵۴. ق/سوره۵۰، آیه۷.    
۵۵. مؤمنون/سوره۲۳، آیه۸.    
۵۶. زمخشری، الکشّاف، ج۳، ص۱۸۰.
۵۷. طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۱۶۲.
۵۸. قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ج۱۲، ص۷۵.
۵۹. علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۹۱، دارالکتاب، قم.    
۶۰. زمر/سوره۳۹، آیه۲۱.    
۶۱. من علوم الأرض القرآنیّه، ج۱، ص۱۰۵.
۶۲. التفسیرالعلمی للآیات الکونیّه، ج۱، ص۱۱۱_۱۱۷.
۶۳. حجر/سوره۱۵، آیه۲۲.    
۶۴. طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج۶، ص۵۱۳.
۶۵. الرکام المزنی و الظواهرالجوّیّه، ج۱، ص۳۹.
۶۶. فرهنگ جهاد، ج۱، ص۱۷۵.
۶۷. یوسف/سوره۱۲، آیه۱۹.    
۶۸. قصص/سوره۲۸، آیه۳۲.    
۶۹. یس/سوره۳۶، آیه۳۴.    
۷۰. شعراء/سوره۲۶، آیه۱۳۳.    
۷۱. شعراء/سوره۲۶، آیه۱۳۴.    
۷۲. مع آیات‌اللّه فی کتاب‌اللّه.
۷۳. ملک/سوره۶۷، آیه۳۰.    



دائرةالمعارف قرآن جلد اول، برگرفته از مقاله «نقش آب».    




جعبه ابزار