مقربان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در
قرآن کریم از عده‌ای از
انسانها و فرشتگان به عنوان مقربان یاد شده است.
مقربان هم در میان فرشتگان مصداق دارند
و هم در میان انسانها.
فرشتگان مقرب ، فرشتگانی‌اند که
خداوند آنان را به خود نزدیک کرده
و بر دیگر مخلوقات خود برتری داده است.
گفته شده است: فرشتگان مقرب ۴
فرشته جبرئیل ،
میکائیل ،
عزرائیل و اسرافیل هستند
و از میان آنان جبرئیل مقرب‌تر است.
برخی، آیات «ثُمَّ دَنا فَتَدَلّی • فَکانَ قابَ قَوسَینِ اَو اَدنی»
را درباره نزدیک شدن جبرئیل به
خدا دانسته‌اند.
قرب جبرئیل را می‌توان از آیات «ذی قُوَّة عِندَ ذِی العَرشِ مَکین • مُطاع ثَمَّ اَمین»
نیز فهمید.
انسان‌های مقرب کسانی‌اند که از دیگران در راه بازگشت به سوی خدا پیشی گرفته‌اند.
میان آنان
و پروردگارشان هیچ
حجاب قلبی مانند
گناه ،
جهل و شک نیست
و درجات ایشان نزد خدا بالا
و مراتبشان در
بهشت عالی است.
آنان در دنیا به سوی
اطاعت الهی،
ایمان ،
هجرت ،
نمازهای پنج گانه ،
جهاد ،
توبه و اعمال نیک
و هر آنچه خدا به سوی آن فرا خوانده است پیشی می‌گیرند: «والسّبِقونَ السّبِقون • اُولئِک المُقَرَّبون».
بر اساس روایتی، «سابقون» ۴ نفرند:
هابیل فرزند
آدم (علیه‌السلام)،
مؤمن آل فرعون در امت
موسی (علیه‌السلام)،
حبیب نجار در
امت عیسی (علیه‌السلام)
و علی بن ابی طالب (علیه‌السلام) در امت محمد (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم).
در روایت دیگری «سابقون» علی (علیه‌السلام)
و شیعیان وی دانسته شده‌اند.
قرآن کریم درباره عدد مقربان فرموده است: بسیاری از آنان از پیشینیان
و کمی از ایشان از پسینیان هستند: «ثُلَّةٌ مِنَ الاَوَّلین • وقَلیلٌ مِنَ الأخِرین»
یعنی بسیاری از مقربان از امت‌های پیش از امت اسلامی
و کمی از آنان از امت اسلامی‌اند.
گفته‌اند: مقصود آن است که بسیاری از مقربان از مسلمانان
صدر اسلام و کمی از آنان از بقیه امت اسلامی هستند.
قرآن کریم به مقرب بودن برخی پیامبران (علیهم‌السلام) تصریح کرده است؛ ولی هیچ‌کس مقرب‌تر از
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نیست. چگونگی نزدیک شدن پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به
خدا هنگام
معراج چنین بیان شده است: «ثُمَّ دَنا فَتَدَلّی • فَکانَ قابَ قَوسَینِ اَو اَدنی؛ سپس نزدیک شد
و نزدیک‌تر شد تا به اندازه دو کمان یا نزدیک‌تر».
مفسران این دو
آیه را به صورت‌هایی گوناگون
تفسیر کرده‌اند.
از دیگر پیامبرانی که
قرآن کریم مقرب بودن آنان را اعلام کرده عبارت‌اند از
ابراهیم (علیه‌السلام) : «اِذ جاءَ رَبَّه بِقَلب سَلیم»،
عیسی (علیه‌السلام) : «...
و مِنَ المُقَرِبین»
«...
و رافِعُک اِلَیَّ»،
موسی (علیه‌السلام) «... وقَرَّبنهُ نَجیّا»،
داود (علیه‌السلام) : «
و اِنَّ لَهُ عِندَنا لَزُلفی»،
سلیمان (علیه‌السلام)
و یوسف (علیه‌السلام) : «اِنَّهُ مِن عِبادِنَا المُخلَصین».
عارفان در تقسیمی مقربان را ۴ نوع دانسته‌اند: ۱. کسی که تنها صاحب
قرب نوافل است؛ ۲. کسی که فقط صاحب
قرب فرایض است؛ ۳. کسی که جامع میان دو قرب با هم است
و این شخص، صاحب مرتبه جمع
و دارای مقام «
قاب قوسین » است؛ ۴. کسی که به هیچ‌یک از مقامات سه گانه مقید نیست، بلکه به گونه‌ای است که در هر یک از آنها ظهور می‌یابد
و میان آنها جمع می‌کند، بی آن‌که به هیچ‌یک از آنها مقید شود
و این شخص، صاحب
مرتبه احدیت جمع و دارای مقام «اَو اَدنی» است
و این مقام، بالاصاله به
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) اختصاص دارد.
بدین ترتیب، پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در
معراج تمام مراحل قرب را به دست آورده‌اند.
امام خمینی نیز همسو با اهل معرفت قائل به چند نوع قرب است:
۱- قرب وجودی: که از آن به
وجه خاص نیز تعبیر می‌شود
و همان جهت غیبی احدی اشیاء به حق‌تعالی است. اشیاء از این طریق ارتباطی خاص
و بی واسطه با حق دارد.
۲- قرب سلوکی: یعنی بنده سالک به واسطه سلوک به حق‌تعالی تقرب پیدا می‌کند، این قرب در قوس صعود می‌باشد. در این قرب، رسیدن به لقاء الهی از بزرگ‌ترین مقاصد اهل الله است.
به باور امام خمینی، برای سفر معنوی
و معراج قرب حقیقی به دو رکن نیاز است، یکی خروج از منزلگاه نفس
و دیگری حرکت به سوی خداوند، که نتیجه آن رسیدن
و قرب الهی
و فناء فی الله است.
۳- قرب نوافل
و فرایض: سالک به واسطه اعمال عبادی
و انجام آنها به حق‌تعالی تقرب می‌یابد. به باور امام خمینی وقتی سالک
انانیت خود را کنار گذاشت
و در طلب مقصود اصلی سیر کرد هر یک از حجب ظلمانی
و نورانی را کنار زد
و قلبش از غیر حق‌تعالی خالی شد، جذبات الهی او را به سوی خود می‌کشاند
و حق‌تعالی بر او تجلی فعلی می‌کند
و با گذر از مقام تلوین
و رسیدن به
مقام تمکین و با سیر در مراحل عبودیت هر آنچه از انیت
و انانیت در عبودیت مفقود شده در سایه حمایت ربوبیت آن را می‌یابد
و به مرحله‌ای می‌رسد که حق‌تعالی چشم
و گوش او می‌شود
و این مقام قرب نوافل است
و وقتی که فنای کلی ذاتی برای او رخ داد، عبد سمع
و بصر حق می‌شود.
(۱) احیای حکمت، علیقلی بن قرچغای خان (م. ۱۰۹۱ ق.)، به کوشش فاطمه فنا، احیاء کتاب، ۱۳۷۷ ش؛
(۲) اربعین، البهائی (م. ۱۰۳۱ ق.)، ترجمه
و کوشش:بخشایشی، قم، نوید اسلام؛
(۳) اسرار الحکم، هادی السبزواری (م. ۱۲۸۹ ق.)، به کوشش میانجی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۶۲ ش .
(۴) اعلام
قرآن، خزائلی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۱ ش .
(۵) اعلام
القرآن، شبستری، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۹ ش .
(۶) بصائر ذوی التمییز، الفیروز آبادی (م. ۸۱۷ ق.)، به کوشش محمدعلی النجار، بیروت، المکتبة العلمیة .
(۷) تاج العروس، الزبیدی (م. ۱۲۰۵ ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ ق .
(۸) التبیان، الطوسی (م. ۴۶۰ ق.)، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی .
(۹) التبیان فی آداب حملة
القرآن، النووی (م. ۶۷۶ ق.)، به کوشش احمد عدنان، بغداد، مطبعة السعد، ۱۹۸۹ م .
(۱۰) التحقیق، المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ ش .
(۱۱) ترتیب العین، خلیل (م. ۱۷۵ ق.)، به کوشش بکایی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۴ ق .
(۱۲) تفسیر الجلالین، جلال الدین المحلی (م. ۸۶۴ ق.)، جلال الدین السیوطی (م. ۹۱۱ ق.)، بیروت، النور، ۱۴۱۶ ق .
(۱۳) تفسیر راهنما، هاشمی رفسنجانی
و دیگران، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۳ ش .
(۱۴) تفسیر روح البیان، بروسوی (م. ۱۱۳۷ ق.)، بیروت، دارالفکر .
(۱۵) تفسیر الصافی، الفیض کاشانی (م. ۱۰۹۱ ق.)، بیروت، نشر اعلمی، ۱۴۰۲ ق .
(۱۶) تفسیر غریب
القرآن الکریم، الطریحی (م. ۱۰۸۵ ق.)، به کوشش محمد کاظم، قم، زاهدی .
(۱۷) تفسیر فرات الکوفی، الفرات الکوفی (م. ۳۰۷ ق.)، به کوشش محمد کاظم، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ ش .
(۱۸) تفسیر
القرآن العظیم، ابن کثیر (م. ۷۷۴ ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق .
(۱۹) تفسیر
القرآن الکریم، صدرالمتالهین (م. ۱۰۵۰ ق.)، به کوشش خواجوی، قم، بیدار، ۱۳۶۶ ش .
(۲۰) تفسیر
القرآن الکریم، سید مصطفی خمینی (م. ۱۳۵۶ ش.)، به کوشش سجادی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۶۲ ش .
(۲۱) تفسیر القمی، القمی (م. ۳۰۷ ق.)، به کوشش الجزایری، لبنان، دارالسرور، ۱۴۱۱ ق .
(۲۲) التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م. ۶۰۶ ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ ق .
(۲۳) تفسیر مجاهد، مجاهد (م. ۱۰۲ ق.)، به کوشش محمد عبدالسلام، دارالفکر الاسلامی الحدیثة، ۱۴۱۰ ق .
(۲۴) تفسیر نمونه، مکارم شیرازی
و دیگران، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش .
(۲۵) تفسیر نورالثقلین، العروسی الحویزی (م. ۱۱۱۲ ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش .
(۲۶) جامع البیان، الطبری (م. ۳۱۰ ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق .
(۲۷) الجامع لأحکام
القرآن، القرطبی (م. ۶۷۱ ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق .
(۲۸) الجواهر الحسان، الثعالبی (م. ۸۷۵ ق.)، به کوشش ابومحمد الغماری، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۶ ق .
(۲۹) جواهر الکلام، النجفی (م. ۱۲۶۶ ق.)، به کوشش قوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی .
(۳۰) خلاصة شرح تعرّف، به کوشش احمد علی رجایی، بنیاد فرهنگ ایران .
(۳۱) دایرة المعارف فارسی، مصاحب
و دیگران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۶ ش .
(۳۲) ذخیرة المعاد، محمد باقر السبزواری (م. ۱۰۹۰ ق.)، آل البیت(علیهم السلام) لاحیاءالتراث .
(۳۳) رساله‌های شاه نعمت الله ولی، به کوشش جواد نوربخش، تهران، انتشارات خانقاه نعمت اللهی، ۱۳۵۶ ش .
(۳۴) الروضة البهیه، الشهید الثانی (م. ۹۶۵ ق.)، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، ۱۴۱۰ ق .
(۳۵) روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان، الشهید الثانی (م. ۹۶۵ ق.)، قم، آل البیت(علیهم السلام) لاحیاءالتراث .
(۳۶) ریاض المسائل، سید علی الطباطبائی (م. ۱۲۳۱ ق.)، قم، موسسة آل البیت(علیهم السلام)، ۱۴۱۸ ق .
(۳۷) زادالمسیر، ابن الجوزی (م. ۵۹۷ ق.)، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ ق .
(۳۸) شرح توحیدالصدوق،قاضی سعید قمی (م. ۱۱۰۷ ق.)، به کوشش حبیبی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۵ ق .
(۳۹) شرح چهل حدیث، امام خمینی(قدس سره) (م. ۱۳۶۸ ش.)، تهران، نشر آثار امام(قدس سره)، ۱۳۷۶ ش .
(۴۰) شرح فصوص الحکم، قیصری (م. ۷۵۱ ق.)، به کوشش آشتیانی، تهران، علمی
و فرهنگی، ۱۳۷۵ ش .
(۴۱) فتح القدیر، الشوکانی (م. ۱۲۵۰ ق.)، بیروت، دارالمعرفه .
(۴۲) الفتوحات المکیه، محیی الدین بن عربی (م. ۶۳۸ ق.)، به کوشش عثمان یحیی، قاهرة، الهیئة المصریة، ۱۴۰۵ ق .
(۴۳) فرشتگان (تحقیق
قرآنی روایی
و عقلی)، علیرضا رجالی تهرانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۶ ش .
(۴۴) فرهنگ اصطلاحات
و تعبیرات عرفانی، سید جعفر سجادی، تهران، زبان
و فرهنگ ایران، ۱۳۷۸ ش .
(۴۵) فرهنگ نوربخش اصطلاحات تصوّف، جواد نوربخش، یلدا قلم، ۱۳۷۲ ش .
(۴۶) فقه
القرآن، الراوندی (م. ۵۷۳ ق.)، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق .
(۴۷) فلسفه اخلاق، محمدتقی مصباح، تهران، روزنامه اطلاعات .
(۴۸) القاموس المحیط، الفیروزآبادی (م. ۸۱۷ ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۷ ق .
(۴۹) الکافی، الکلینی (م. ۳۲۹ ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش .
(۵۰) کشف الاسرار، میبدی (م. ۵۲۰ ق.)، به کوشش حکمت، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۱ ش .
(۵۱) کنزالعمال، المتقی الهندی (م. ۹۷۵ ق.)، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرسالة، ۱۴۱۳ ق .
(۵۲) لسان العرب، ابن منظور (م. ۷۱۱ ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ ق .
(۵۳) مجمع البیان، الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)، به کوشش گروهی از علماء، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ ق .
(۵۴) مجموعه آثار، مرتضی مطهری (م. ۱۳۵۸ ش.)، تهران، صدرا، ۱۳۷۷ ش .
(۵۵) المحجة البیضاء، الفیض الکاشانی (م. ۱۰۹۱ ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی .
(۵۶) مستند الشیعه، احمد النراقی (م. ۱۲۴۵ ق.)، قم، آل البیت(علیهم السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ ق .
(۵۷) المصباح، الکفعمی (م. ۹۰۵ ق.)، بیروت، نشر اعلمی، ۱۴۱۴ ق .
(۵۸) مصباح الهدایه، عزالدین محمود الکاشانی (م. ۷۳۵ ق.)، به کوشش همایی، تهران، هما، ۱۳۷۲ ش .
(۵۹) معجم اعلام
القرآن الکریم، محمد القونجی، کویت، مرکز المخطوطات والتراث والوثاق، ۱۴۱۶ ق .
(۶۰) المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفة السجادیة الجامعه، مصطفی الدرایتی، احمد الدرایتی، اطلاعات
و مدارک علمی ایران، ۱۳۷۷ ش .
(۶۱) معجم مقاییس اللغه، ابن فارس (م. ۳۹۵ ق.)، به کوشش عبدالسلام محمد، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۰۴ ق .
(۶۲) مفردات، الراغب (م. ۴۲۵ ق.)، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۲ ق .
(۶۳) المقام الاسنی، الکفعمی (م. ۹۰۵ ق.)، به کوشش فارس الحسون، مؤسسة قائم آل محمد(عج) .
(۶۴) المیزان، الطباطبایی (م. ۱۴۰۲ ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق .
(۶۵) نثر طوبی، الشعرانی (م. ۱۳۹۳ ق.)، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۹۸ ق .
(۶۶) موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، محمد علی تهانوی، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، ۱۹۹۶ م .
(۶۷) المصباح المنیر، الفیومی (م. ۷۷۰ ق.)، قم، دارالهجرة، ۱۴۰۵ ق .
•
مرکز دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «تقرب»، ج۸، ص۳۹۵. •
دانشنامه امام خمینی ، تهران،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ، ۱۴۰۰ شمسی.
