مقاتل قرن چهاردهم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مقاتل قرن چهاردهم، یکی از مباحث مرتبط به تاریخ‌نگاری
عاشورا و
مقتل نگاری است.
مقتل‌نگاری نوعی از تاریخ‌نگاری است که به طور خاص به شرح و بسط جزئیات شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش در واقعه کربلا می‌پردازد. روایت‌ها و گزارش‌های شاهدان عینی و امامان معصوم در بازگویی جزئیات واقعه عاشورا در گذر زمان از شکل شفاهی خارج شد و به صورت
مکتوب در آمد. این آثار که با عنوان «
مقتل الحسین» شناخته می‌شوند، شامل روایت‌هایی از اصل رویداد و پیامدهای آن بودند. سه قرن هشتم، نهم و دهم، دوره افول
مقتل‌نویسی و عاشورانگاری است اما اوج
مقتل‌نویسی در این دوره، مربوط به قرن چهاردهم است. برخی از
مقاتل نگاشته شده این دوره حاوی گزارش‌هایی ضعیف و فاقد اعتبار تاریخی هستند. این امر به دلیل اتکای نویسندگان این آثار به منابع نامعتبر و عدم بررسی دقیق روایات و وقایع مرتبط با واقعه
عاشورا است. از سویی دیگر، در این دوره دو قرائت عمده از واقعه عاشورا در ادبیات عاشورایی شکل می‌گیرد: قرائت احساسی صرف و قرائت احساسی - سیاسی.
مقتل مقرم،
مقتل شیخ عباس قمی،
مقتل سید محسن امین،
مقتل تذکرة الشهدا و
مقتل معالی السبطین برخی از مهمترین
مقاتل این دوره هستند.
مقتل‌نگاری نوعی از تاریخ‌نگاری است که به طور خاص به شرح و بسط جزئیات
شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش در واقعه
کربلا می‌پردازد. این روایت‌ها که در ابتدا به صورت شفاهی نقل می‌شدند، بعدها به صورت
مکتوب نیز ثبت و ضبط شده و به عنوان "
مقتل الحسین" شناخته می‌شوند.
مقتل‌نویسی و عاشورانگاری در دوره‌های سه گانه هشتم، نهم و دهم هجری قمری روندی نزولی را تجربه می‌کند، به طوری که این دوره‌ها به عنوان دوره افول این نوع از نگارش شناخته می‌شوند. با این وجود، در قرن چهاردهم هجری شاهد اوج‌گیری مجدد
مقتل‌نویسی هستیم. در این دوره، برخی از
مقاتل نگاشته شده حاوی گزارش‌هایی ضعیف و فاقد اعتبار تاریخی هستند. این امر به دلیل اتکای نویسندگان این آثار به منابع نامعتبر و عدم بررسی دقیق روایات و وقایع مرتبط با واقعه عاشورا است. از سویی دیگر، در این دوره دو قرائت عمده از واقعه عاشورا در ادبیات عاشورایی شکل می‌گیرد: قرائت احساسی صرف و قرائت احساسی - سیاسی.
ویژگی برجسته نگاشته‌های این عصر، آن است که در کنار برداشت تراژیک و عاطفی و احساسی که هم میراث نگاشته‌های گذشته است و هم مقتضای این واقعه بزرگ، برداشت سیاسی از حرکت امام (علیه‌السّلام) و توجه به بعد ظلم ستیزی واقعه
عاشورا، نیز محل تاکید گروهی از نویسندگان و مورخان تاریخ عاشورا قرار گرفته که یکی از مهمترین عوامل این اقبال، درگیر شدن شیعیان با سیاست و در نتیجه، مبارزه و ظلم ستیزی آنان با حاکمان وقت بوده است. در این قرن نگاشته‌های مربوط به این واقعه، متاثر از شرایط و مقتضیات حاکم، به ویژه جنبش عدالت‌خواهی و مشروطه طلبی - که روح بیداری و آزادمنشی را در ایرانیان دمید - برداشت سیاسی از واقعه عاشورا را رقم زد و این برداشت، به ویژه در محافل مذهبی تجددخواه و نوگرا، جایگاه خاصی یافت و از آن زمان تاکنون، این برداشت با برداشت تراژیک یا حزن برانگیز و عاطفی - احساسی از این حادثه، دو قرائت مهم از حادثه عاشورا به حساب می‌آیند. قرائت احساسی صرف، بر جنبه‌های حزن‌انگیز و عاطفی واقعه عاشورا تمرکز دارد در مقابل، قرائت احساسی - سیاسی، ضمن تأکید بر جنبه‌های حزن‌انگیز واقعه، به پیام‌ها و آموزه‌های سیاسی و اجتماعی آن نیز توجه دارد. این قرائت، امام حسین (ع) را به عنوان الگوی مبارزه علیه ظلم و ستم معرفی می‌کند و قیام ایشان را حرکتی در راستای احیای عدالت و آزادی می‌داند.
یکی از
مقاتل این عصر،
کتابی با نام قمقام زخاز و صمصام بتار اثر فرهاد میرزای قاجار، ملقب به معتمدالدوله متوفای ۱۳۰۵ ه. ق می‌باشد. این
کتاب به زبان فارسی و در دو جلد سامان یافته و به لحاظ اعتبار و استناد، از جمله
مقاتل برجسته این دوره به شمار می‌رود.
فرهاد میرزای قاجار، ملقب به
معتمدالدوله، فرزند پانزدهم
عباس میرزا و نوه
فتحعلی‌شاه قاجار از دولتمردان عصر ناصری بوده است. فرهاد میرزا علاوه بر مناصب حکومتی، دارای شخصیت علمی و فرهنگی بوده و تالیفات چندی از خود به جای گذاشته و خدماتی از جمله اقدامات عمرانی چشمگیری در
آستان کاظمین به عمل آورده است. وی سرانجام به سال ۱۳۰۵ ه. ق در
تهران از دنیا رفت و در مقبره فرهادیه در باب المراد آستان کاظمین (علیهما‌السّلام)، به خاک سپرده شد.
از فرهاد میرزا، چند تالیف علمی و ادبی به‌جا مانده است که از مهمترین آنها، می‌توان به
کتاب قمقام زَخّار و صمصام تَبّار اشاره کرد. تاریخ آغاز تالیف
کتاب، ۱۳۰۳ قمری و پایان آن،
ذی الحجه ۱۳۰۴ قمری است.
این اثر به فارسی نگاشته شده است و مؤلف آن به سبب تفالی که به
قرآن زده و نذری که کرده بود،
کتاب را نوشته است.
وی تالیف خود را قمقام زخار و صمصام بتار، (دریای آکنده و شمشیر برنده)، نام نهاده است، که البته عنوانی است غریب و ناآشنا. این نگاشته، از
مقتل‌های مهم است؛ زیرا چنان که خود نویسنده گفته، در نگارش این اثر، تتبع و تحقیق بسیار کرده و از آثار نگاشته شده پس از قرن یازدهم (به سبب عدم اعتبار آنها) استفاده نکرده است.
از این رو نگاشته وی، نسبت به نگاشته‌های معاصر و حتی پیش از خود، از اعتبار خاصی برخوردار است.
این
کتاب در دو جلد سامان یافته است. جلد نخست آن، شامل زندگی
امام حسین (علیه‌السّلام) و مباحثی همانند قیام
مسلم بن عقیل و حوادث مربوط به قیام امام حسین (علیه‌السّلام) از آغاز تا شهادت اصحاب در روز عاشوراست. جلد دوم به مباحثی از قبیل شهادت
بنی هاشم و امام و حوادث پس از شهادت حضرت از قبیل
اسارت اهل بیت و بردن آنان به
کوفه و شام و بازگرداندن آنان به
مدینه، عقوبت کشندگان امام علیه‌السّلام، قیام توابین و مختار و بیان اشعاری در سوگ امام اختصاص دارد. از نکات برجسته و تحقیقی این
کتاب، ضبط درست اسامی اشخاص و مکان‌ها و ترجمه و توضیح صحیح معانی نام‌ها، مکان‌ها، لغات، اشعار و امثال در بسیاری از موارد، و در مواردی، معرفی و بیان شرح حال کوتاه برخی از افراد است.
از جمله
مقاتل این دوره،
کتابی با نام تذکرة الشهداء نگاشته ملاحبیب الله شریف کاشانی متوفای ۱۳۴۰ق می‌باشد. علی‌رغم دقت و عمق علمی آثار آیت‌الله شریف کاشانی،
کتاب تذکرة الشهداء ایشان، که در سال ۱۳۰۶ قمری به رشته تحریر درآمده است، از این قاعده مستثنی بوده و شامل برخی گزارش‌های ضعیف و مخدوش است. وی هدف از نگارش این اثر را ارائه منبعی مناسب برای مرثیه‌خوانان، مداحان و توده مردم در ایام
عزاداری ذکر می‌کند.
ملا حبیب‌الله شریف کاشانی (۱۲۶۲-۱۳۴۰ق)، مفسر، عارف و از عالمان و فقیهان
شیعه اهل
کاشان در قرن سیزدهم و چهاردهم هجری قمری بوده است.
کتاب منتقد المنافع فی شرح المختصر النافع مهمترین اثر علمی اوست. وی پس از حدود هشتاد سال عمر سرانجام در سال ۱۳۴۰ق در شهر
کاشان دار فانی را وداع گفت.
ملا حبیب‌الله آثار متعددی در موضوعات و علوم مختلف نگاشته که بیش از ۲۰۰ اثر برای او شمرده‌اند. یکی از آثار او
کتاب تذکرة الشهداء بوده است. برخلاف سایر آثار علمی آیت‌الله شریف کاشانی که نوعا از دقت و عمق علمی برخوردارند. تذکرة الشهداء دارای برخی گزارش‌های ضعیف و مخدوش است. گویا علت عدم دقت برخی از بزرگان علمی در نقل اخبار مربوط به
مقتل، تسامح آنان در این مقوله بوده که مثل سایر علوم و مقوله‌ها، آن را در خور دقت و بررسی علمی نمی‌دانستند. بر اساس گفته مؤلف، او این
کتاب را در
سال ۱۳۰۶ قمری، یعنی در۴۴ سالگی، برای مرثیه خوانان، مداحان و توده مردم نگاشته است.
این
کتاب حاوی برخی اخبار و گزارش‌های غیرمعتبر و ضعیف است که در ادامه به برخی اشاره می‌شود:
۱. حضور چهارصد نفر از مفتی‌هایی که فتوا به
قتل امام حسین (علیه‌السّلام) داده بودند در
کربلا؛ از جمله ظفر بن ملجم، و انداختن عصا به سوی امام (علیه‌السّلام) به جای استفاده از
نیزه و
شمشیر؛
۲. نشان دادن سپر خونین
حضرت عباس به مادرش
ام البنین توسط
حضرت زینب، و بیهوش شدن وی در مدینه،
۳. درخواست
سکینه از پدرش امام حسین (علیه‌السّلام) به هنگام وداع، که از اسب پیاده شود و او را همانند یتیمان نوازش کند که حضرت پذیرفت و او را در میان خیمه گاه و میدان در آغوش نشاند و نوازش کرد؛
در حالی که این داستان در هیچ یک از منابع قدیمی نیامده است؛
۴. دادن یک رشته
مروارید از سوی امام حسین (علیه‌السّلام) به یکی از لشکریان دشمن، به این سبب که هنگام بیرون آمدنش از خانه، دختر آن دشمن به او گفته بود که از این سفر برایش سوغات بیاورد؛
۵. خودداری
ذو الجناح از راه رفتن، هنگام سوار شدن امام بر آن، و حرکت با این شرط که حضرت در
قیامت بر او سوار شده، امت گناهکار را
شفاعت کند
پاره کردن بند
قنداق توسط طفل شیرخوار و خود را از
گهواره به زمین انداختن، هنگام شنیدن صدای یاری خواستن امام حسین
هیچ یک از این موارد، مستند تاریخی ندارد.
یکی
مقاتل این دوره،
کتابی با نام نفس المهموم فی مصیبة سیدنا
الحسین نگاشته شیخ عباس قمی متوفای (۱۳۵۹ق/ ۱۳۱۹ش) می‌باشد. این اثر به زبان عربی نوشته شده و نویسنده تلاش کرده تا با استفاده از منابع معتبر،
کتابی دقیق و موثق ارائه دهد با این وجود برخی از روایت‌های ضعیف در
کتاب راه یافته‌اند.
کتاب نفس المهموم بیشتر شامل نقل قول‌ها است و تحلیل و بررسی عمیقی در آن دیده نمی‌شود.
شیخ عباس قمی از عالمان، محدثان، مورخان و خطیبان
شیعه در قرن چهارده هجری قمری بوده است. وی در تاریخ،
رجال،
تراجم، علوم قرآن،
اخلاق،
عقاید و
علم حدیث تالیفات بسیاری دارد و
کتاب‌های
مفاتیح الجنان،
منتهی الآمال،
سفینة البحار و
نفس المهموم از مشهورترین تالیفات ایشان است. شیخ عباس سرانجام در سال ۱۳۵۹ هجری قمری در
نجف درگذشت و در
حرم امام علی (علیه‌السلام) به خاک سپرده شد.
شیخ عباس قمی این
کتاب را به
زبان عربی، نگاشته است. وی در این
کتاب _بنا بر گفته خود_ کوشیده است تا بر اساس
کتاب‌های معتبر گذشتگان،
کتابی معتبر بنگارد. (چنان که خود گفته است: جمعته من
الکتب المعتبرة الی علیه الاعتماد و ال کون والاستناد)
بیشتر مطالب این اثر، نقل قول‌هاست و مباحث تحلیلی و نقد و بررسی در آن، چندان به چشم نمی‌خورد. به پیوست نفس المهموم،
کتاب نفثه المصدور فیما یتجدد به حزن یوم العاشور از همین مؤلف است که در آن بیشتر به مناقب امام حسین و یارانش پرداخته شده است. خاتمه این
کتاب، اندرزهایی است که مؤلف به پیروی از استادش،
محدث نوری در
کتاب لؤلؤ و مرجان، به اهل
منبر و تعزیه‌خوانان داده است. تاریخ پایان نگارش
کتاب، یازدهم
ذی قعده ۱۳۴۲ قمری (سالروز ولادت
امام رضا (علیه‌السّلام)) می‌باشد.
این
کتاب دارای یک مقدمه، پنج باب _که هر باب دارای فصل‌های متعدد است_ و یک خاتمه است.
مقدمه
کتاب، کوتاه و درباره ولادت
امام حسین (علیه‌السّلام) شده است.
باب نخست درباره مناقب امام حسین (علیه‌السّلام)، پاداش گریستن بر او، لعن کشندگان او و اخباری درباره
شهادت اوست.
باب دوم، که مفصل‌ترین باب
کتاب است، درباره قیام آن حضرت و شهادت او و یاران و خاندانش است و در آن، وقایع
روز تاسوعا و عاشورا با تفصیل بیشتر بیان شده است.
باب سوم درباره حوادث پس از شهادت آن حضرت است؛ مانند ربودن جامه شهدا، غارت خیمه‌ها، دفن اجساد شهدا، ورود
اهل بیت (علیه‌السّلام) به
کوفه، خطبه
حضرت زینب در این شهر، و فرستادن سرهای شهدا به شام.
باب چهارم درباره حوادث خارق‌العاده‌ای است که پس از شهادت حضرت، روی داده است؛ همانند گریستن
آسمان و
زمین و مردم و
فرشتگان در عزای حضرت و اشعاری که در سوگ وی سروده شده است.
باب پنجم به فرزندان و همسران امام و پاداش
زیارت او و تعرض و
ستم خلفا به قبر حضرت، اختصاص یافته است.
خاتمه درباره شرح حال
توابین،
قیام مختار و کشتن کشندگان امام حسین (علیه‌السّلام) و مرگ
یزید است.
با وجود آنکه
محدث قمی کوشش بسیار کرده است که اخبار و گزارش‌های غیرمعتبر و ضعیف را در این
کتاب نیاورد، برخی از آنها به این
کتاب نیز راه یافته است. برای نمونه، گزارش چگونگی به میدان رفتن و نبرد
حضرت عباس،
گزارش وداع امام (علیه‌السّلام) با زنان
اهل بیت (علیه‌السّلام) جریان رفتن امام حسین (علیه‌السّلام) با اسبش کنار شریعه
فرات و تعارف کردن
آب به یکدیگر،
گزارش وداع دوم امام، (علیه‌السّلام)
نقل گزارش
ابن شهر آشوب درباره کشته شدن ۱۹۵۰ نفر به دست امام (علیه‌السّلام)
و جریان
مسلم جصاص (گچکار) و
نان و
خرما دادن کوفیان به کودکان اهل بیت (علیه‌السّلام)،
از گزارش‌های ضعیف و نامعتبر این
کتاب، به حساب می‌آید.
نفس المهموم، در دهه‌های اخیر، با مقدمه محقق محترم سیداحمد حسینی و تحقیق
آیت‌الله رضا استادی، چاپ شده است. همچنین این اثر به فارسی ترجمه شده است. نخستین ترجمه آن با حواشی و تعلیقات ارزشمند، به خامه
آیت‌الله ابوالحسن شعرانی با عنوان
دمع السجوم ترجمة نفس المهموم چاپ شده است. ترجمه دیگر این
کتاب و نیز
کتاب نفثة المصدور به قلم
آیت‌الله محمدباقر کمره‌ای با نام رموز الشهادة ترجمه کامل نفس المهموم و نفثة المصدور، چاپ شده است. افزون بر این، ترجمه اخیر با عنوان «در
کربلا چه گذشت» نیز عرضه شده است.
یکی از
مقاتل این قرن،
کتابی با نام لواعج الاشجان فی
مقتل الحسین نگاشته سید محسن امین حسینی عاملی متوفای ۱۳۷۱ق می‌باشد. این اثر به زبان عربی و در قالب یک مقدمه، سه مقصد و یک خاتمه نگاشته شده است. شیوه نگارش
کتاب، به جز یک فصل از خاتمه، کاملا توصیفی و عاری از هرگونه تحلیل و تفسیر است. این
کتاب با وجود ارائه روایتی دقیق و جزئیات‌نگر از واقعه
کربلا، به دلیل فقدان تحلیل و تفسیر عمیق، در زمره آثار تحلیلی این واقعه محسوب نمی‌شود. لازم به ذکر است که این
مقتل دارای ترجمه‌هایی به زبان فارسی است.
سید محسن امین حسینی عاملی (۱۲۸۴-۱۳۷۱ق)، از فقهاء، ادیبان، شرح‌حال‌نگاران و علمای
شیعه جبل عامل در قرن سیزدهم و چهاردهم هجری قمری که نسبش به
زید بن علی فرزند
امام سجاد (علیه‌السلام) می‌رسد.
کتاب اعیان الشیعه مهمترین اثر او در معرفی علما و بزرگان شیعه است. سرانجام سید محسن امین پس از مدتی بیماری در سال ۱۳۷۱ق دار فانی را وداع گفت.
از سید محسن امین حدود ۱۰۰ جلد
کتاب و رساله بر جای مانده که یکی از مهمترین آثار وی
کتاب لواعج الاشجان فی
مقتل الحسین است. این
کتاب دارای یک مقدمه، سه مقصد و یک خاتمه است. در مقدمه، فضایل
امام حسین (علیه‌السّلام)، پیشگویی
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) درباره شهادت آن حضرت، پاداش گریستن بر او، خطبه و چند شعر از حضرت ذکر شده است. مقصد نخست درباره گزارش قیام حضرت تا ورود به کربلاست. مقصد دوم درباره وقایع کربلا تا شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش است. مقصد سوم درباره وقایع پس از شهادت، از جمله برخی از حوادث عجیب و خارق‌العاده و نیز رفتن اسرا به
کوفه و شام و خطبه‌های
امام سجاد،
حضرت زینب و دیگران می‌باشد. خاتمه، دارای دو فصل است. فصل اول درباره
محل دفن سر امام حسین (علیه‌السّلام) است که نویسنده هفت قول را در این باره بیان کرده است. فصل دوم، که تنها بحث تحلیلی
کتاب است، ابتدا سه پرسش را مطرح کرده و سپس به آنها پاسخ گفته است. نکته دیگر آنکه دو
کتاب دیگر به نام‌های اصدق الاخبار فی قصة الاخذ بالثار از همین نویسنده و نصاریات که مشتمل بر مرثیه‌های شیخ محمد نصار عراقی است، با صفحات مستقل، ضمیمه این
کتاب هستند.
مؤلف، این
کتاب را بر اساس
کتاب‌های مورد اطمینان و روایات درخور اعتماد نزد علما، نوشته است؛
اما منابع خود را بیان نکرده است. بنا بر ادعای مؤلف، این
کتاب مانندی ندارد و هر منصفی، امتیاز آن را نسبت به سایر
کتاب‌ها می‌داند.
شیوه نگارش
کتاب، به جز یک فصل از خاتمه، کاملا توصیفی و عاری از هرگونه تحلیل و تفسیر است. مؤلّف بعد از ذکر مقدمه ای در فضل
گریه بر امام حسین (علیه‌السّلام) احادیثی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در فضیلت و جایگاه والای حضرت نزد پیامبر و خداوند، آورده است. سپس به پاره ای از اوصاف امام حسین (علیه‌السّلام) اشاره و با ذکر نسب امام (علیه‌السّلام) و ذکر شهرها به مناسبت بحث اشاره و به
بیعت نکردن امام حسین (علیه‌السّلام) و دوره
معاویه به طور مفصل اشاره کرده و با وقایع مرتبط با جریان شهادت امام، ادامه می‌یابد. در ذکر شهادت حضرت
مسلم بن عقیل، بحث جامع و مفصّلی را انجام داده به وقایع بعد از شهادت امام نیز اشاره می‌کند.
سید محسن امین عاملی (۱۳۷۱ق) این
کتاب را در
سال ۱۳۲۹ قمری به
زبان عربی نگاشته و در سال ۱۳۲۹ قمری در دمشق به چاپ رسانده است.
کتاب لواعج الاشجار با عنوان امام حسین (علیه‌السّلام) و حماسه کربلا به قلم ناصر پاکپرور به فارسی ترجمه، و در سال ۱۳۶۶ شمسی چاپ شده است. همچنین این
کتاب به تازگی با عنوان اشک و ماتم در سوگ سبط خاتم به قلم عباس جلالی و تصحیح سیدمنذر حکیم به فارسی برگردانده شده و انتشارات فقه آن را به چاپ رسانده است. افزون بر این، مؤلف به مناسبت پرداختن به شرح حال امامان (علیه‌السّلام) که در
کتاب اعیان الشیعة،
بخشی از این نگاشته را به زندگی‌نامه امامان (علیه‌السّلام) و از جمله زندگی و قیام امام حسین (علیه‌السّلام) اختصاص داده است. وی گزارشی نسبتا جامع درباره زندگی و مناقب امام حسین (علیه‌السّلام) و شرح قیام آن حضرت، حوادث روز
عاشورا و پس از شهادت و بحثی درباره محل دفن سر امام (علیه‌السّلام) و سرهای برخی دیگر از شهدا و برخی از مباحث دیگر، ارائه کرده است. همچنین این بخش از زندگی نامه امامان از اعیان الشیعه به صورت مستقل با عنوان فی رحاب ائمه
اهل البیت (علیه‌السّلام) در قالب یک مجموعه دوجلدی چاپ شده که با عنوان سیره معصومان (علیه‌السّلام) به فارسی برگردانده شده و بیش از نیمی از جلد پنجم آن (بیش از صدوپنجاه صفحه) درباره امام حسین (علیه‌السّلام) است.
یکی از
مقاتل این دوره،
کتابی با نام
مقتل الحسین (علیه‌السّلام) نگاشته
سید عبدالرزاق موسوی مقرم متوفای ۱۳۹۱ ق می‌باشد. این اثر به زبان عربی و در قالب چهار بخش نگاشته شده است. با وجود استقبال محافل و مجالس روضه‌خوانی از این
کتاب و برخورداری از ساختاری منظم، گزارش‌های ضعیف و نامعتبر نیز در آن یافت می‌شود. لازم به ذکر است که
مقتل مقرم دارای ترجمه‌هایی به زبان فارسی است.
سید عبد الرّزاق موسوی مقرّم (۱۳۱۶-۱۳۹۱ ه.ق)، که سلسله نسب او به
امام موسی بن جعفر (علیه‌السّلام) می‌رسد از علمای شیعی قرن چهاردهم بوده است. او علوم عقلی و نقلی را در محضر بزرگان فراگرفت و در
اصول،
فقه،
حدیث، ادبیات،
فلسفه،
درایه و
حکمت صاحب‌نظر گشت. از او تالیفات زیادی درباره زندگی اهل بیت بر جای مانده است که مشهورترین آنها
مقتل مقرم است. سید مقرم سرانجام در سال ۱۳۹۱ ه.ق به رحمت ایزدی پیوست.
سید عبدالرزاق موسوی مقرم
کتاب مقتل الحسین (علیه‌السّلام) را به
زبان عربی در چهار بخش نگاشته است. از جمله مباحث بخش اول _که تنها بخش تحلیلی
کتاب است_ می‌توان به این موارد اشاره کرد:
لعن بر
یزید، علم
امام حسین (علیه‌السّلام) به شهادت خود و عدم منافات آن با
آیه تهلکه، پیروز شدن آن حضرت، بقای
شریعت به وجود او،
گریه بر او و
سجده بر
تربت وی، علت آنکه حضرت، زنان و فرزندانش را همراه خود به
کربلا برد.
در بخش دوم به حوادثی از جمله
مرگ معاویه و بیعت‌خواهی یزید از امام حسین (علیه‌السّلام)، خروج آن حضرت از
مدینه و اقامت در
مکه، اعزام
مسلم به
کوفه و قیام وی، خروج آن حضرت از
مکه و حرکت به سوی کوفه و منازل و حوادث بین راه تا رسیدن به
کربلا و حوادث روزهای اقامت در کربلا و نیز
شب عاشورا، پرداخته شده است.
بخش سوم به حوادث
روز عاشورا و مبارزه و نبرد اصحاب امام حسین (علیه‌السّلام) و
بنی هاشم و در نهایت مبارزه و شهادت حضرت و
غارت لباس امام (علیه‌السّلام) اختصاص داده شده است.
بخش چهارم، به حوادث پس از شهادت امام (علیه‌السّلام) اختصاص دارد؛ از جمله برخی از حوادث خارق‌العاده، غارت خیمه‌گاه، اسب تاختن بر بدن مطهر امام (علیه‌السّلام)، فرستادن سرهای شهدا به کوفه، حرکت اسرا به سوی کوفه، خطبه‌های
اهل بیت (علیه‌السّلام) در کوفه، دفن پیکر امام (علیه‌السّلام)، اسرا در دارالاماره کوفه تا رفتن اهل بیت (علیه‌السّلام) به
شام و حوادث بین راه، حوادث شام و دربار یزید تا بازگشت اهل بیت (علیه‌السّلام) از شام و حضور آنان در
اربعین شهادت حضرت در کربلا و سرانجام بازگشت آنان به مدینه.
با اینکه این
کتاب از نظر ارائه بحث و ترتیب حوادث، از آثاری است که در چند دهه اخیر، مورد توجه و اعتنای محافل و مجالس وعظ و روضه خوانی قرار گرفته است، ولی مانند بسیاری از آثار دیگر این قرن _هرچند کمتر_ از آفت اعتماد به گزارش‌های ضعیف و نامعتبر مصون نمانده است؛ چنان که گزارش‌هایی همانند انتساب یک نیایش به امام حسین (علیه‌السّلام) در هنگام شهادت،
انتساب تعبیر الظلیمة الظلیمة، من امة
قتلت ابن بنت نبیها به اسب امام حسین (علیه‌السّلام) از زبان
امام باقر (علیه‌السّلام)،
گزارش فریاد و ناله شیر در کنار بدن مطهر امام،
بر روی دست قرار دادن بدن امام (علیه‌السّلام) توسط
حضرت زینب و نسبت دادن این سخن:
«الهی تقبل منا هذا القربان» به
حضرت زینب هنگام عبور اسرا از کنار اجساد شهدا،
و جریان نان و خرما و گردو دادن کوفیان به کودکان اهل بیت (علیه‌السّلام)
از گزارش‌های ضعیف و نامعتبر این اثر است.
این
کتاب نخستین بار به کوشش محقق گرانمایه عزیزالله عطاردی با عنوان «چهره خونین حسین سیدالشهدا (علیه‌السّلام) یا داستان کربلا» در
سال ۱۳۵۱ شمسی به فارسی ترجمه و چاپ شده است و بار دیگر، با عنوان «سالار کربلا حسین بن علی (علیه‌السّلام)» به قلم مرتضی فهیم کرمانی و بار سوم با عنوان «
مقتل مقرم یا روز واقعه» توسط محمدمهدی عزیزاللهی کرمانی، ترجمه و چاپ شده است.
یکی دیگر از
مقاتل قرن چهارده،
کتابی با نام معالی السبطین فی احوال السبطین نگاشته محمدمهدی حائری مازندرانی متوفای ۱۳۸۵ق می‌باشد.
کتاب مورد بحث، با وجود تمرکز بر شرح حال امام حسن (علیه‌السّلام) و امام حسین (علیه‌السّلام)، بیشتر به زندگی امام حسین (علیه‌السّلام) پرداخته و نویسنده در نگارش این اثر از منابع ضعیف و غیرقابل اعتمادی بهره برده که منجر به ورود تحریفات متعددی به این اثر شده است.
محمدمهدی حائری مازندرانی (۱۳۰۰-۱۳۸۵ق) مؤلف
کتاب معالی السبطین فی احوال السبطین الحسن و
الحسین (علیه‌السّلام)، هر چند این
کتاب را در شرح حال
امام حسن (علیه‌السّلام) و
امام حسین (علیه‌السّلام) نگاشته، بیشتر آن را به زندگی امام حسین اختصاص داده است. او در نگارش این اثر، از منابع ضعیف و غیر قابل اعتماد، از جمله
روضة الشهداء،
منتخب طریحی،
مقتل ابومخنف،
مدینه المعاجز،
ناسخ التواریخ،
اسرار الشهادات،
تظلم الزهراء و... بهره برده و ناگزیر تحریفات بسیاری در نگاشته او راه یافته است.
۱. نسبت دادن سخن «لیتنی کنت قبل هذا الیوم عمیاء...» به
حضرت زینب هنگام روبه رو شدن با جنازه
حضرت علی اکبر؛
۲. حضور لیلا در کربلا و خارج شدن وی از خیمه با پا و سر برهنه هنگام شهادت علی اکبر
در صورتی که هیچ سند تاریخی قدیمی درباره حضور او در
کربلا وجود ندارد؛
۳. اینکه
شمر سر امام (علیه‌السّلام) را از قفا برید؛ چون حضرت به شمر گفت که شمشیر جای بوسیدن
پیامبر را نخواهد برید، و چون شمر هر رگ و استخوانی را از سر حضرت قطع می‌کرد، امام می‌گفت: «واجداه، وا ابالقاسماه...»
۴. قصه ساربان امام و جنایت او نسبت به بدن مطهر حضرت در شب یازدهم
محرم.
• پیشوایی، مهدی،
مقتل جامع سیدالشهداء، ج۱، ص۱۳۸-۱۴۸.
