مفهوم تقیه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
واژه
تقیه از ريشه «و ـ ق ـ ى» و به معناى محافظت كردن،
پرهيز كردن و بر حذر داشتن
است .
و در اصطلاح
متون و منابع دينى، عبارت است از ابراز يا
کتمان عقیده برخلاف نظر قلبى خود براى اجتناب از ضرر
دینی يا
دنیایی.
در تعريفى ديگر، تقيه، نگاهدارى خود از آسيب ديگرى است با ابراز موافقت در گفتار يا كردار مخالف
حق يا با اظهار چيزى كه خود بدان
اعتقاد ندارد.
تقيه از جهات مختلف انگيزه، اجرا و
حکم شرعی آن، به گونه هايى تقسيم مى شود:
تقيه به لحاظ انگيزه و غرض تقيه كننده، بر دو قسم است: يكى
تقیه خوفی كه براى دفع زيان و رفع
خوف آن صورت مى گيرد و بيشتر موارد تقيه از اين گونه است.
ديگرى
تقیه مداراتی يا
تحبیبی كه براى جلب نظر مخالفان و حتى همكارى آنان در اهداف مشترك انجام مى شود.
تقيه از جهت شيوه اجراى آن نيز بر دو قسم است: تقیه کتمانی و تقیه اظهاری. تقيه كتمانى، پوشانيدن و مخفى كردن عقیده و مذهب خود و تقيه اظهارى، ابراز نظرى بر خلاف عقيده يا مذهب خود است.
به لحاظ حکم شرعی نيز تقيه به ۵ قسم واجب، حرام، مکروه، مستحب و مباح تقسيم شده است.
توریه، يعنى انتقال مفهومى از كلام به مخاطب كه مراد متکلم نيست نيز در متون دینی در شمار شيوه هاى تقيه آمده است. ( =>توريه)
در یک آیه از قرآن به صراحت از تقیه یاد شده است: «اِلاّ اَن تَتَّقوا مِنهُم تُقـةً» و در آیاتی دیگر مفهوم تقیه با تعابیری دیگر آمده است؛ مانند کتمان ایمان : «و قالَ رَجُلٌ مُؤمِنٌ مِن ءالِ فِرعَونَ یَکتُمُ ایمـنَهُ» و اظهار کفر • همراه با ایمان قلبی: «مَن کَفَرَ بِاللّهِ مِن بَعدِ ایمـنِهِ اِلاّ مَن اُکرِهَ و قَلبُهُ مُطمـَئِنٌّ بِالایمـنِ». در برخی آیات نیز تعابیری به کار رفته که در احادیث به تقیه تفسیر شده است؛ مانند «اِدفَع بِالَّتی هِیَ اَحسَنُ» و «و یَدرَءونَ بِالحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ»
افزون بر این، مصادیقی از تقیه نیز در قرآن بازگو شده است؛ مانند «فَقالَ اِنّی سَقیم» ؛ «اَیَّتُهَا العیرُ اِنَّکُم لَسـرِقون» «ولیَتَلَطَّف ولا یُشعِرَنَّ بِکُم اَحَدا • اِنَّهُم اِن یَظهَروا عَلَیکُم یَرجُموکُم اَو یُعیدوکُم فی مِلَّتِهِم ولَن تُفلِحوا اِذًا اَبَدا» ، هرچند بیش‌تر موارد مذکور، مصداق توریه نیز هست.
(۱) سيد عبدالحسين شرف الدين (م. ۱۳۷۷ ق.)، اجوبة مسائل، صيدا، مطبعة العرفان، ۱۳۷۳ ق.
(۲) الجصاص (م. ۳۷۰ ق.)، احكام القرآن، به كوشش عبدالسلام محمد، بيروت، دارالكتب العلمية، ۱۴۱۵ ق.
(۳) ابن حجر العسقلانى (م. ۸۵۲ ق.)، الاصابه، به كوشش على محمد و ديگران، بيروت، دارالكتب العلمية، ۱۴۱۵ ق.
(۴) آل كاشف الغطاء (م. ۱۳۷۳ ق.)، اصل الشيعه و اصولها، به كوشش علاء آل جعفر، قم، مؤسسه امام على(عليه السلام)، ۱۴۱۵ ق.
(۵) السبحانى، اضواء على عقائد الشيعه، مؤسسة الامام الصادق(عليه السلام)، ۱۴۲۱ ق.
(۶) الطوسى (م. ۴۶۰ ق.)، الامالى، قم، دارالثقافة، ۱۴۱۴ ق.
(۷) عبدالحليم الجندى، الامام جعفر الصادق(عليه السلام)، قاهرة، ۱۳۹۷ ق.
(۸) ابن قتيبة (م. ۲۷۶ ق.)، الامامة و السياسه، به كوشش على شيرى، بيروت، شريف رضى، ۱۴۱۳ ق.
(۹) المجلسى (م. ۱۱۱۰ ق.)، بحارالانوار، بيروت، دار احياء التراث العربى، ۱۴۰۳ ق.
(۱۰) ابن كثير (م. ۷۷۴ ق.)، البداية والنهايه، به كوشش على شيرى، بيروت، دار احياء التراث العربى، ۱۴۰۸ ق.
(۱۱) الزبيدى (م. ۱۲۰۵ ق.)، تاج العروس، بيروت، مكتبة الحيات.
(۱۲) الطبرى (م. ۳۱۰ ق.)، تاريخ الامم والملوك، به كوشش گروهى از علماء، بيروت، اعلمى، ۱۴۰۳ ق.
(۱۳) ابن عساكر (م. ۵۷۱ ق.)، تاريخ مدينة دمشق، به كوشش على شيرى، بيروت، دارالفكر، ۱۴۱۵ ق.
(۱۴) احمد بن يعقوب (م. ۲۹۲ ق.)، تاريخ اليعقوبى، بيروت، دارصادر، ۱۴۱۵ ق.
(۱۵) الطوسى (م. ۴۶۰ ق.)، التبيان، به كوشش احمد حبيب العاملى، بيروت، دار احياء التراث العربى.
(۱۶) على الكورانى، تدوين القرآن، دارالقرآن الكريم، ۱۴۱۸ ق.
(۱۷) شمس الدين الذهبى (م. ۷۴۸ ق.)، تذكرة الحفّاظ، بيروت، دار احياء التراث العربى.
(۱۸) المفيد (م. ۴۱۳ ق.)، تصحيح اعتقادات الاماميه، به كوشش درگاهى، بيروت، دارالمفيد، ۱۴۱۴ ق.
(۱۹) الفيض كاشانى (م. ۱۰۹۱ ق.)، تفسير الصافى، بيروت، نشر اعلمى، ۱۴۰۲ ق.
(۲۰) العياشى (م. ۳۲۰ ق.)، تفسير العياشى، به كوشش رسولى محلاّتى، تهران، المكتبة العلمية الاسلامية.
(۲۱) ابن كثير (م. ۷۷۴ ق.)، تفسير القرآن العظيم، به كوشش مرعشلى، بيروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق.
(۲۲) سيد مصطفى خمينى (م. ۱۳۵۶ ش.)، تفسير القرآن الكريم، نشر آثار الامام(قدس سره)، ۱۴۱۸ ق.
(۲۳) القمى (م. ۳۰۷ ق.)، تفسير القمى، به كوشش الجزائرى، قم، دارالكتاب، ۱۴۰۴ ق.
(۲۴) الفخر الرازى (م. ۶۰۶ ق.)، التفسير الكبير، قم، دفتر تبليغات، ۱۴۱۳ ق.
(۲۵) رشيد رضا (م. ۱۳۵۴ ق.)، تفسير المنار، قاهرة، دارالمنار، ۱۳۷۳ ق.
(۲۶) التفسير المنسوب الى الامام العسكرى(عليه السلام)، به كوشش ابطحى، قم، مدرسه امام مهدى(عج)، ۱۴۰۹ ق.
(۲۷) مكارم شيرازى و ديگران، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلامية، ۱۳۷۵ ش.
(۲۸) العروسى الحويزى (م. ۱۱۱۲ ق.)، تفسير نورالثقلين، به كوشش رسولى محلاتى، اسماعيليان، ۱۳۷۳ش.
(۲۹) مرتضى الانصارى (م. ۱۲۸۱ ق.)، التقيه، به كوشش فارس الحسون، قم، مؤسسة قائم آل محمد(عج)، ۱۴۱۲ ق.
(۳۰) مصطفى قيصر العاملى، التقية عند اهل البيت(عليهم السلام)، المجمع العالمى لاهل البيت(عليهم السلام)، ۱۴۱۵ ق.
(۳۱) محمد على صالح، التقية فى فقه اهل البيت(عليهم السلام)، بهمن، ۱۴۱۸ ق.
(۳۲) التقيه فى الفكر الاسلامى، مركز الرسالة، قم، مركز الرسالة، ۱۴۱۹ ق.
(۳۳) ميرزا على تبريزى، التنقيح فى شرح العروة الوثقى، تقريرات البحث الخوئى (م. ۱۴۱۳ ق.)، قم، انصاريان، ۱۴۱۷ ق.
(۳۴) الطوسى (م. ۴۶۰ ق.)، تهذيب الاحكام، به كوشش موسوى و آخوندى، تهران، دارالكتب الاسلامية، ۱۳۶۵ ش.
(۳۵) اسماعيل معزى ملايرى، جامع احاديث الشيعه، قم، مطبعة العلمية، ۱۳۹۹ ق.
(۳۶) الطبرى (م. ۳۱۰ ق.)، جامع البيان، به كوشش صدقى جميل، بيروت، دارالفكر، ۱۴۱۵ ق.
(۳۷) القرطبى (م. ۶۷۱ ق.)، الجامع لأحكام القرآن، بيروت، دار احياء التراث العربى، ۱۴۰۵ ق.
(۳۸) يوسف البحرانى (م. ۱۱۸۶ق.)، الحدائق الناضره، به كوشش آخوندى، قم، نشر اسلامى، ۱۳۶۳ ش.
(۳۹) غلام رضا كاردان، الرد على شبهات الوهابيه.
(۴۰) امام خمينى(قدس سره)، الرسائل، به كوشش تهرانى، اسماعيليان، ۱۳۸۵ ق.
(۴۱) الانصارى (م. ۱۲۸۱ ق.)، رسائل فقهيه، به كوشش لجنة تحقيق تراث الشيخ الاعظم، قم، مؤسسة الكلام، ۱۴۱۴ ق.
(۴۲) الآلوسى (م. ۱۲۷۰ ق.)، روح المعانى، بيروت، دار احياء التراث العربى.
(۴۳) ابوالفتوح رازى (م. ۵۵۴ ق.)، روض الجنان، به كوشش ياحقى و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوى، ۱۳۷۵ ش.
(۴۴) ابن الجوزى (م. ۵۹۷ ق.)، زادالمسير، بيروت، المكتب الاسلامى، ۱۴۰۷ ق.
(۴۵) الترمذى (م. ۲۷۹ ق.)، سنن الترمذى، به كوشش عبدالوهاب، بيروت، دارالفكر، ۱۴۰۲ق.
(۴۶) البيهقى (م. ۴۵۸ ق.)، السنن الكبرى، بيروت، دارالفكر، ۱۴۱۶ ق.
(۴۷) ابن ابى الحديد (م. ۶۵۶ ق.)، شرح نهج البلاغه، به كوشش محمد ابوالفضل، دار احياء الكتب العربية، ۱۳۷۸ ق.
(۴۸) مغنيه، (م. ۱۴۰۰ ق.)، الشيعة فى الميزان، قاهرة، دارالشروق، ۱۳۹۹ ق.
(۴۹) الجوهرى (م. ۳۹۳ ق.)، الصحاح، به كوشش عبدالغفور العطارى، بيروت، دارالعلم للملايين، ۱۴۰۷ ق.
(۵۰) البخارى (م. ۲۵۶ ق.)، صحيح البخارى، بيروت، دارالفكر، ۱۴۰۱ ق.
(۵۱) مسلم (م. ۲۶۱ ق.)، صحيح مسلم، بيروت، دارالفكر.
(۵۲) سيد نور الله التسترى (م. ۱۰۱۹ ق.)، الصوارم المهرقه، به كوشش سيدجلال الدين محدث، تهران، نهضت، ۱۳۶۷ ش.
(۵۳) ابن سعد (م. ۲۳۰ ق.)، الطبقات الكبرى، بيروت، دار صادر؛ عقائد الاماميه، المظفر (م. ۱۳۸۱ ق.)، قم، انصاريان.
(۵۴) السبحانى، العقيدة الاسلاميه، قم، مؤسسه امام صادق(عليه السلام)، ۱۴۱۹ ق.
(۵۵) الصدوق (م. ۳۸۱ ق.)، علل الشرايع، به كوشش بحرالعلوم، نجف، مكتبة الحيدرى، ۱۳۸۵ ق.
(۵۶) ابن ابى جمهور (م. ۸۸۰ ق.)، عوالى اللئالى، به كوشش عراقى، قم، سيدالشهداء، ۱۴۰۳ ق.
(۵۷) ابراهيم الثقفى الكوفى (م. ۲۸۳ ق.)، الغارات، به كوشش سيد جلال الدين المحدث، بهمن، ۱۳۵۵ ش.
(۵۸) سيد محمد صادق روحانى، فقه ا لصادق(عليه السلام)، قم، دارالكتاب، ۱۴۱۳ ق.
(۵۹) على محمد فتح الدين، فلك النجاه، به كوشش اصغر على، دارالسلام، ۱۴۱۸ ق.
(۶۰) سيد محمد حسن بجنوردى، القواعد الفقهيه، به كوشش مهريزى و درايتى، قم، هادى، ۱۴۱۹ ق.
(۶۱) مكارم شيرازى، القواعد الفقهيه، مدرسة الامام اميرالمؤمنين(عليه السلام)، ۱۴۱۱ ق.
(۶۲) العاملى الشهيد الاول (م. ۷۸۶ ق.)، القواعد والفوائد، به كوشش سيد عبدالهادى، قم، مكتبة المفيد.
(۶۳) الكلينى (م. ۳۲۹ ق.)، الكافى، به كوشش غفارى، تهران، دارالكتب الاسلامية، ۱۳۷۵ ش.
(۶۴) ابن اثير على بن محمد الجزرى (م. ۶۳۰ ق.)، الكامل فى التاريخ، به كوشش عبدالله القاضى، بيروت، دارالكتب العلمية، ۱۴۰۷ ق.
(۶۵) امام خمينى(قدس سره) (م.۱۳۶۸ش.)، كتاب البيع، قم، اسماعيليان، ۱۴۱۰ ق.
(۶۶) الانصارى (م. ۱۲۸۱ ق.)، الكتاب الطهاره، قم، لجنة تحقيق تراث الشيخ، المؤتمر العالمى لميلاد الشيخ الانصارى، ۱۴۱۵ ق.
(۶۷) محمد امين زين الدين، كلمة التقوى (فتاوى)، قم، مهر، ۱۴۱۳ ق.
(۶۸) المتقى الهندى (م. ۹۷۵ ق.)، كنزالعمال، به كوشش صفوة السقاء، بيروت، الرسالة، ۱۴۱۳ ق.
(۶۹) السرخسى (م. ۴۸۳ ق.)، المبسوط، بيروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.
(۷۰) الطبرسى (م. ۵۴۸ ق.)، مجمع البيان، به كوشش گروهى از علماء، بيروت، اعلمى، ۱۴۱۵ ق.
(۷۱) الهيثمى (م. ۸۰۷ ق.)، مجمع الزوائد، به كوشش العراقى و ابن حجر، بيروت، دارالكتاب العربى، ۱۴۰۲ ق.
(۷۲) لطف الله صافى گلپايگانى، مجموعة الرسائل، قم، مؤسسة الامام المهدى(عج)، ۱۴۰۴ ق.
(۷۳) ابن خالد البرقى (م. ۲۷۴ ق.)، المحاسن، به كوشش حسينى، تهران، دارالكتب الاسلامية، ۱۳۲۶ ش.
(۷۴) فياضى، محاضرات فى اصول الفقه، تقريرات بحث الخوئى (م. ۱۴۱۳ ق.)، قم، نشر اسلامى، ۱۴۱۹ ق.
(۷۵) السبحانى، محاضرات فى الالهيات، تلخيص على ربانى، قم، نشر اسلامى، ۱۴۱۶ ق.
(۷۶) مالك بن انس (م. ۱۷۹ق.)، المدونة الكبرى، مصر، مطبعة السعاده.
(۷۷) سيد مرتضى، مسائل الناصريات، كوشش مركز البحوث والدراسات، تهران، رابطة الثقافة والعلاقات الاسلامية، ۱۴۱۷ ق.
(۷۸) الشهيد الثانى (م. ۹۶۵ ق.)، مسالك الافهام الى تنقيح شرايع الاسلام، قم، معارف اسلامى، ۱۴۱۶ ق.
(۷۹) النورى (م. ۱۳۲۰ ق.)، مستدرك الوسائل، بيروت، آل البيت(عليهم السلام) لاحياء التراث، ۱۴۰۸ ق.
(۸۰) احمدبن حنبل (م. ۲۴۱ ق.)، مسند احمد، بيروت، دار صادر.
(۸۱) الطبرسى (م. قرن ۷)، مشكاة الانوار، به كوشش هوشمند، دارالحديث.
(۸۲) توحيدى، مصباح الفقاهه، تقريرات بحث الخوئى (م. ۱۴۱۳ ق.)، قم، مكتبة داورى.
(۸۳) الفيومى (م. ۷۷۰ ق.)، المصباح المنير، قم، دارالهجرة، ۱۴۰۵ ق.
(۸۴) الصدوق (م. ۳۸۱ ق.)، معانى الاخبار، به كوشش غفارى، قم، انتشارات اسلامى، ۱۳۶۱ ش.
(۸۵) الانصارى (م. ۱۲۸۱ ق.)، المكاسب، به كوشش لجنة التحقيق، المؤتمر العالمى، ۱۴۲۰ ق.
(۸۶) امام خمينى(قدس سره)، المكاسب المحرمه، قم، اسماعيليان، ۱۴۱۰ ق.
(۸۷) الشهرستانى (م. ۵۴۸ ق.)، الملل والنحل، به كوشش سيد گيلانى، بيروت، دارالمعرفة.
(۸۸) العلامة الحلى (م. ۷۲۶ ق.)، منتهى المطلب، چاپ سنگى.
(۸۹) السبحانى، منشور عقايد الاماميه، مؤسسة امام صادق(عليه السلام).
(۹۰) الصدوق (م. ۳۸۱ ق.)، من لا يحضره الفقيه، به كوشش غفارى، قم، نشر اسلامى، ۱۴۰۴ ق.
(۹۱) احمدى ميانجى، مواقف الشيعه، قم، النشر الاسلامى، ۱۴۱۶ ق.
(۹۲) ابن تيميه (م. ۷۲۸ ق.)، منهاج السنة النبويه، مصر، المطبعة الكبرى الاميرية، ۱۳۲۱ ق.
(۹۳) رى شهرى، ميزان الحكمه، قم، دارالحديث، ۱۴۱۶ ق.
(۹۴) الطباطبايى (م. ۱۴۰۲ ق.)، الميزان، بيروت، اعلمى، ۱۳۹۳ ق.
(۹۵) السيد محمد بن عقيل (م. ۱۳۵۰ ق.)، النصائح الكافيه، قم، دارالثقافة، ۱۴۱۲ ق.
(۹۶) المقداد السيورى (م. ۸۲۶ ق.)، نضد القواعد الفقهيه، به كوشش كوه كمرى، قم، مكتبة النجفى، ۱۴۰۳ ق.
(۹۷) نعمت الله صفرى، نقش تقيه در استنباط، قم، دفتر تبليغات، ۱۳۸۱ ش.
(۹۸) سيد نعمت الله الجزائرى (م. ۱۱۱۲ ق.)، نور البراهين، به كوشش رجائى، قم، نشر اسلامى، ۱۴۱۷ ق.
(۹۹) صبحى صالح، نهج البلاغه، تهران، دارالاسوة، ۱۴۱۵ ق.
(۱۰۰) الحر العاملى (م.۱۱۰۴ ق.)، وسائل الشيعه، قم، آل البيت(عليهم السلام)لاحياءالتراث، ۱۴۱۲ ق.
(۱۰۱) احمد الوائلى، هوية التشيع، بيروت، دارالصفوة، ۱۴۱۴ ق.
دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «تقیه»، ج۸.
