مدارس علمیه نجف
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
شهر مقدس نجف به لحاظ وجود با
برکت حرم حضرت امیرالمومنین (علیه‌السّلام) و حضور
فقها و علمای
تشیع دارای
مدارس علمیه فراوانی است.
درباره تأسیس
حوزه علمیه نجف دو نظر اساسی وجود دارد. گروه نخست بر این باورند که با
هجرت شیخ طوسی در ابتدای
قرن پنجم هجری، به نجف
و با تشکیل مجلس
درس خود، وی
حوزه علمیه را بنانهاد
و آن شهر را به یکی از مرکزهای علمی
و فرهنگی شیعی تبدیل کرد. شماری دیگر معتقدند پیش از آمدن شیخ، در نجف حلقه‌های بحث
و درس در جوار مرقد امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) برقرار
و حوزه علمیه شکل گرفته بوده است. در ضمن اذعان به حضور
و آمد
و شد دانشمندان به نجف
و تلاش علمی ایشان پیش از شیخ طوسی، اما اقدام اساسی برای تشکیل
جامعه علمی در نجف چندان که بتوان نام
حوزه علمیه بر آن نهاد، پس از مهاجرت شیخ تحقق یافته است.
حوزه علمیه نجف پس از وی
تاریخ با فراز
و نشیبی را سپری کرده است که مراحل آن عبارت اند از:
این دوره با حضور شیخ طوسی در نجف (۴۴۸ـ۴۶۰) مقارن است. وی که از شاگردانِ برجسته
شیخ مفید (متوفی ۴۱۳)
و سیدمرتضی علم‌الهدی (متوفی ۴۳۶) بود، پس از وفات علم‌الهدی
ریاست علمی شیعیان
بغداد را برعهده گرفت.
این دوره طولانی با
وفات شیخ طوسی آغاز شد
و تا اوایل قرن دهم ادامه یافت. ظهور
محمدبن ادریس حلّی (متوفی ۵۹۸) در حلّه رونق
حوزه علمیه این
شهر را به همراه داشت ولی همین مسئله به رکود حوزه علمیه نجف شتاب بیشتری بخشید. با همه این احوال، در این دوره نیز حوزه نجف از تکاپوی علمی دور نماند. از ابوعلی طوسی، فرزند شیخ طوسی، (متوفی ۵۱۵) اثری چون المرشد الی سبیل المتعبد
و الامالی به جای مانده است. وی نزد علمای شیعه باعنوان
مفید ثانی شهرت دارد.
ابن شهر آشوب مازندرانی،
فضل بن حسن طبرسی مؤلف
مجمع البیان و ابوعبداللّه حسین بن احمد بن طحّال مقدادی تربیت یافتگان محضر اویند.
از نیمه دوم قرن دهم رونق علمی به حوزه نجف بازگشت. اقدامات اثرگذاری چون تسهیل دسترسی به آب آشامیدنی از طریق حفر انهار توسط شاهان صفوی
و ساخت باروهای استوار
و تأمین
امنیت جانی ساکنان، به عنوان عوامل شکوفایی مجدد حوزه نجف شمرده شده است. نقش مولى
احمد ابن اردبیلی (متوفى ۹۹۳) مشهور به مقدس یا
محقق اردبیلی در بازیابى رونق
حوزه علمیه نجف در این دوره بسیار برجسته بود، حضور محقق اردبیلى در حوزه نجف
و مقبول افتادن مكتب
فقهى او، یعنى تتبع همه جانبه در
احادیث و توجه به احادیث
صحیح السند كه چه بسا مورد بى اعتنایى یا اعراض
فقهاى سَلَف قرار گرفته بود در برابر قول به پذیرش فتواى مشهور، پژوهشگران
و طلاب بسیارى را در حلقات درس او حاضر ساخت. این دوره کوتاه از تاریخ حوزه نجف از حیث تعداد دانشمندان
و نویسندگان، کم اهمیت نیست: محیی الدین بن محمود نجفی (متوفی ۱۰۳۰) در
شعر و ادب دستی داشت. رکن الدین علی قُهپایی از شاگردان مکتب اردبیلی، در
علم روایت و رجال متبحر بود
و کتاب
مجمع الرجال او از آثار دیگرش مشهورتر است.
ملاعبداللّه یزدی (متوفی ۹۸۱) مؤلف حاشیه بر بخش منطق
تهذیب المنطق و الکلام اثر
تفتازانی متعلق به همین دوره حوزه نجف بوده
و کتاب او همچنان یکی از درسنامه‌های رایج در حوزه‌های علمیه است.
از دهه چهارم قرن یازدهم حوزه علمیه نجف همانند دیگر
حوزه‌های شیعه درگیر موضوع اخباریگری شد. بزرگترین تأثیر را در این بین
محمد امین استرآبادی (متوفی ۱۰۳۳) داشت. وی که خود درس آموخته حوزه علمیه نجف بود
و از
صاحب معالم و صاحب مدارک اجازه روایت داشت. با تألیف کتاب
الفوائد المدنیه در ۱۰۳۰، به نقادی سخت روش
اصولی و فقهی مجتهدان شیعه، که
میراث پربهای شیخ الطائفه طوسی در حوزه علمیه نجف بود، پرداخت. او امثال ابن جنید،
ابن ابی عقیل، شیخ مفید، سیدمرتضی، شیخ طوسی
و از همه بیش‌تر علامه حلی را به
انحراف از
طریقت ائمه متهم می‌کرد
و تکیه آنان به
کلام و اصول فقه مبتنی بر افکار عقلی
و اعتقاد به
قیاس را
بدعت می‌شمرد.
دانش
اصولِ فقه و اصولیان از جنبش اخباری لطمات بسیار خوردند
و حوزه علمیه نجف نیز از این آسیب‌ها مصون نماند، ولی از حرکت بازنایستاد
و در این دوره نیز در نجف به نام دانشمندان یا آثار برجسته‌ای بر می‌خوریم. از میان آن‌ها
مجمع البحرین اثر شیخ
فخرالدین بن محمدعلی طُرَیحی نجفی (متوفی ۱۰۸۵) از مهمترین آثار قلمداد می‌شود، که موضوع آن واژگان دشوار قرآن
و حدیث است.
محمد باقر بن محمد اکمل معروف به
وحید بهبهانی (متوفی ۱۲۰۵) نقش مهمی در از میان بردن صولت
و قدرت اخباریان داشت جنبشی که وحید بهبهانی در
کربلا آغاز کرد، در نجف ثمر داد
و با آمدن محمدمهدی بن مرتضی مشهور به بحرالعلوم (متوفی ۱۲۱۲)، از شاگردان وحید بهبهانی، حوزه نجف با پشت سر گذاشتن ناملایمات دوره اخباریگری، به دوره جدیدی گام نهاد. این واقعیت را نیز نباید از نظر دور داشت که
مجموعه انتقادهای دانشمندان اخباری
و نیز میراث علمی آنان، به ویژه تلاش‌های آخرین
فقیه نامبردار این جریان،
شیخ یوسف بحرانی و کتاب مهم
فقهی او،
الحدائق الناضره، در بالندگی
و شکوفایی این دوره جدید، تأثیر در خورتوجهی داشته است.
دوره بعدی را که از قرن سیزدهم شروع می‌شود
و تا زمان حال ادامه می‌یابد، می‌توان عصر
کمال و اوج درخشش
و زعامت علمی حوزه نجف دانست. با آغاز فعالیت علامه بحرالعلوم در نجف
و عالمان
و فقیهان بسیاری که به
همت وحید بهبهانی
تربیت شده بودند، حوزه نجف عظمت
و شکوه خود را بازیافت
و از نو به مرکز علمی جهان تشیع تبدیل شد. تلاش‌های شاگردان مستقیم
و غیرمستقیم وحید بهبهانی معطوف مبارزه با اخباریگری
و پاسخ‌گویی به
شبهات آنان
و اثبات نیاز به قواعد
اصولی در استنباط شد. این کوشش‌ها ثمربخش بود؛ علم
اصول را به
کمال رساند
و در زمینه
فقه به‌طور محسوسی باب بحث
و نقد
و تحلیل موضوعات
و کاوش در آرای پیشینیان
و ادلّه آنان گشوده شد. سرانجام آن‌که جریان اخباری هر چند از میان نرفت اما به شدت محدود شد.
مجموعه‌های
فقهی و اصولی ارزشمندی که پس از گذشت سال‌ها هنوز مدارک گرانقدر
و معتبر
فقه شیعه می‌باشند، در این دوره تدوین یافت. نام آن آثار ارزشمند عبارتند از:
۱-
مصابیح (در
فقه)،
۲-
مفتاح الکرامه (در
فقه)،
۳-
کشف‌الغطاء (در
فقه)،
۴-
مقابس‌الانوار (در
فقه)،
۵-
مستندالاحکام (در
فقه)،
۶-
جواهرالکلام (در
فقه)،
۷-
مکاسب (
فقه)،
۸-
رسائل (در علم
اصول)،
۹-
البرهان القاطع (در علم
فقه)،
۱۰-
هدایه‌الانام (در علم
فقه)،
۱۱-
مصباح الفقیه (در علم
فقه)،
۱۲-
بلغه‌الفقیه (در علم
فقه)،
۱۳-
کفایه‌الاصول (در علم
فقه)،
۱۴-
العروه‌الوثقی (در
علم فقه)
شهر مقدس نجف به لحاظ وجود با برکت حرم حضرت امیرالمومنین (علیه‌السّلام)
و حضور
فقها و علمای تشیع دارای مدارس علمیه فراوانی است.
از مدارس بسیار قدیمی
و مشهور نجف است که تاریخ بنای آن به قرن نهم هجری باز می‌گردد،
مقداد سیوری بانی مدرسه از بزرگان
فقهای شیعه می‌باشد که افتخار شاگردی
شهید اول و فخرالمحققین را داشته
و در سال ۸۲۸ ه. ق پس از فراغت از بنای مدرسه وفات یافته است.
تاریخ بنایش به نیمه دوم قرن دهم هجری باز می‌گردد؛
ملا عبدالله یزدی از دانشمندان بزرگ نجف در قرن دهم که نقابت شهر را نیز بر عهده داشت.
مدرسه صحن شریف معروف به مدرسه غرویّه توسط
شاه عباس صفوی در شمال صحن بنا نمود. این مدرسه تا اوائل قرن چهاردهم هجری دایر بود. از آن زمان به بعد به تدریج از وجود طلاب تهی
و حجره‌های آن محل نگهداری اسباب
و وسائل صحن
و لوازم خدام حرم گردید. از همین روی به تدریج کلمه مدرسه از آن برداشته شد
و به دارالضیافه نامگذاری گردید.
از مدارس وسیع
و بزرگ نجف است در بازار بزرگ نجف (السوق الکبیر) که منتهی به صحن حرم می‌شود، واقع شده است. مساحت مدرسه در حدود ۹۰۰ متر مربع می‌باشد. نظام‌الدوله، حاج محمد حسین خان علاف اصفهانی،صدر اعظم فتح علی‌شاه قاجار در سال ۱۲۲۶ ه. ق آنرا بنا نمود
و موقوفاتی برای اداره
و تأمین مخارج آن قرار داد. این مدرسه پذیرای
جمع زیادی از شیفتگان
علوم اسلامی بوده
و به دلیل برخورداری از امکانات مناسب، از مدارس با اهمیت نجف شمرده می‌شود.
مدرسه معتمد معروف به مدرسه شیخ محمد حسین کاشف‌الغطاء در محله عماره واقع شده که توسط یکی از وزرای عهد قاجار به نام معتمدالدوله
و با مساعدت
و کمک شیخ موسی کاشف‌الغطاء
فرزند علامه شیخ جعفر بنا گردیده است.
مدرسه مهدیه در محله مشراق
و مقابل مقبره علامه سید مهدی بحرالعلوم
و شیخ طوسی
و در مجاورت مدرسه قوام واقع شده است.
مدرسه مشهور
و بزرگی به مساحت ۷۰۰ متر در مجاورت مدرسه مهدیه است که مدرسه قوام یا فتحیه نیز خوانده می‌شود؛ ساختمان آن در سال ۱۳۰۰ ه. ق به پایان رسیده
و دارای ۲۶ حجره می‌باشد.
مدرسه ایروانی، مدرسه مشهوری است که در سال ۱۳۰۷ ه. ق تأسیس گردید
و بعدها توسط
رژیم بعث عراق تخریب شد.
مدرسه میرزا حسن شیرازی، مدرسه کوچکی است با دو طبقه که در طبقه اول مقبره مرحوم میرزای شیرازی
رهبر قیام تنباکو قرار دارد
و طبقه دوم مشتمل بر هفت حجره است.
و در جنب باب طوسی (یکی از درهای صحن مطهر) قرار دارد.
مدرسه بزرگ میرزا حسین خلیلی، در محله عماره واقع
و مساحتش حدود ۶۰۰ متر مربع است بنای مدرسه از دو طبقه تشکیل شده
و مشتمل بر ۵۰
حجره می‌باشد. این مدرسه در سال ۱۳۶۷ ه. ش. توسط رژیم بعثی صدام تخریب
و موقوفاتش مصادره گردید.
مدرسه بزرگ آخوند خراسانی، مدرسه وسیعی در محله حویش می‌باشد که بیش از ۷۰۰ متر مربع مساحت دارد
و از ۴۸ حجره تشکیل می‌شود.
در محله حویش
و متصل به مدرسه بزرگ آخوند خراسانی است که توسط شیخ کاظم بخاری بنا گردید.
مدرسه کوچک آخوند خراسانی در محله براق واقع شده
و ۲۱۰ متر مساحت
و ۱۲ حجره دارد. سال تأسیس آن ۱۳۲۸ ه. ق می‌باشد.
مدرسه قزوینی در محله عماره
و نزدیک مسجد مشهور هندی قرار دارد. در سال ۱۳۲۴ ه. ق. تأسیس
و در سال ۱۳۸۴ ه. ق. تجدید بنا شد
و در قیام شعبان ۱۴۱۲ ه. ق. توسط نیروهای بعثی ساختمان مدرسه با
دینامیت منفجر
و کتابخانه‌اش را به
آتش کشیدند.
این مدرسه از ۲۸ حجره در یک طبقه تشکیل یافته
و در محله مشراق واقع است.
مدرسه مذکور از مشهورترین، بزرگترین
و بهترین مدارس نجف می‌باشد. این مدرسه در محله حویش
و در همان خیابانی است که مدرسه شربیانی قرار دارد.
مدرسه هندی، مدرسه‌ای است با حدود ۶۰۰ متر مربع مساحت که در محله مشراق قرار دارد. این مدرسه در سال ۱۳۲۸ ه. ق. تأسیس گردیده است.
این مدرسه به امر
آیت الله حکیم احداث شد
و نیروهای صدام پس از انتفاضه شعبانیه این مدرسه را تخریب کردند. این مدرسه پس از دوران
صدام مجدداً ساخته شد
و در
شهریور ۱۳۹۲ بازگشایی شد.
این مدرسه به امر
آیت الله خوئی احداث شد
و نیروهای صدام پس از
انتفاضه شعبانیه این مدرسه را تخریب کردند.
این مدرسه در محله «حیّ السعد»، در مسیر
کوفه به نجف واقع شده.
سید محمد کلانتر یکی از بزرگان نجف اقدام به تأسیس این
مجتمع علمی نمود
و ۲۰۸ حجره دارد. برخورداری از برنامه منظم درسی به همراه امتحانات
و تشویق طلاب ممتاز از خصایص این مدرسه بوده
و در حال حاضر بزرگترین
و مهمترین مدرسه دینی نجف است.
این مدرسه به توصیه
آیت الله بروجردی (قدس‌سره)
و با مباشرت
شیخ نصراللَّه خلخالی احداث گردید. این مدرسه در محله براق قرار دارد.
نام برخی از مدارس دیگر نجف عبارتند از:
مدرسه طاهریه، رحباوی، آیت‌الله حکیم، جوهرچی، عاملی‌ها، عبدالعزیز بغدادی، افغانی‌ها، کلباسی، علویه، مرتضویه، منتدی النشر.
بابائی، سعید، گزیده سیمای نجف اشرف، ص۴۶-۵۱.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حوزه علمیه نجف»، شماره۶۶۳۸. پایگاه حوزه نت
