محمد بن اسماعیل حائری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حائری، ابوعلی محمدبن اسماعیل،
عالم رجالی و
فقیه امامی سده دوازدهم و سیزدهم می باشد.
محمد بن اسماعیل بن عبدالجبار بن سعدالدین مازندرانی حائری، معروف به ابوعلی (م ۱۲۱۵ یا ۱۲۱۶ ه.ق).
یکی از اندیشمندان نام آور و از مدافعان
مکتب تشیع بود و برای تحصیل
معارف دینی هجرت های پی در پی نمود. این دانشمند معروف
شیعه، در زمانی حساس، یعنی در زمان ظهور
اخباریان، زندگی می کرد. بدین جهت، ایشان نیز هم چون دیگر طرفداران
علمای اصولی به دفاع از
مکتب اصولی پرداخت و اولین کتاب خود را به نام عقد اللآئی البهیثه فی الرّدّ علی الطائفه در رد
اخباریان نگاشت. مقصود او از این نام،
اخباریان بود وی این کتاب را ده سال قبل از کتاب
منتهی المقال نوشت. به همین دلیل است که
علمای شیعه،هریک به نحوی از ایشان تمجید کرده اند.
برای تحصیل معارف دینی هجرت‌های پی‌در‌پی نمود. این دانشمند معروف
شیعه، در زمانی حساس، یعنی در زمان ظهور
اخباریان، زندگی می‌کرد. بدین‌جهت، ایشان نیز هم چون دیگر طرفداران
علمای اصولی به دفاع از
مکتب اصولی پرداخت و اولین کتاب خود را به نام «عقد اللآئی البهیثه فی الرد علی الطائفه» در رد اخباریان نگاشت. مقصود او از این نام، اخباریان بود.
وی این کتاب را ده سال قبل از کتاب «
منتهی المقال» نوشت. به همین
دلیل است که علمای شیعه، هریک به نحوی از ایشان تمجید کرده‌اند.
ایشان در
سال ۱۲۱۶ ق از
دنیا رفتند.
منبع اصلی شرح‌حال او، نوشته مختصر خودش در کتاب منتهی‌المقال
است.وی در ۱۱۵۹ در
کربلا زاده شد.پدرش
مازندرانی بود،
ولی ابوعلی، به نقل از پدرش، نسب خود را به
ابن‌سینا رسانده است،
اما چون ابن‌سینا فرزندی نداشته است، در صحت این انتساب تردید وجود دارد.
حائری از محضر آقا
محمدباقر بهبهانی مشهور به وحید بهبهانی و
سیدعلی طباطبائی بهره‌برد
و محضر درس
سیدمحسن اعرجی کاظمی و
علامه سیدمحمدمهدی بحرالعلوم را نیز درک کرد.
از شاگردان او
عبدالعلی رشتی و مولا
درویش علی بغدادی حائری بودند.
به نوشته
خوانساری و
خراسانی ،
او در ۱۲۱۵ در کربلا درگذشت، اما
فرزند حائری در حاشیه
منتهی‌المقال نوشته است که
پدر ش در ۱۲۱۶ در
نجف وفات یافت و در
صحن حرم امیرمؤمنان علی علیه‌السلام به
خاک سپرده شد.
ازحائری آثاری برجای‌مانده که مهم‌ترین و مشهورترین آن‌ها
منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال ، درباره
رجال و راویان
شیعه ، است و بدین سبب، او را صاحب منتهی‌المقال نیز خوانده‌اند.
او در این
کتاب بیش‌تر به
منهج‌المقال میرزامحمد استرآبادی و تعلیقه وحید بهبهانی نظر داشته
و مطالب
محمدامین کاظمی در مشترکات را نیز آورده است.
وی در مواردی نیز به اظهارنظر پرداخته و در کتابش برخی از رجال و راویان را آورده که در منهج‌المقال و
تعلیقه وحید بهبهانی ذکر نشده است.
حائری در این کتاب از افراد مجهول ذکری به میان نیاورده، چرا که فایده‌ای در آن ندیده
و همین امر باعث شده است برخی از اثر او انتقاد کنند.
البته كسانى همچون مولا درویش‌على حائرى و
محمدعلی آل‌کشکول ، كه بر منتهی‌المقال
استدراک نوشته‌اند، این نقیصه را بر طرف كرده‌اند
منتهی‌المقال در ۱۲۶۷ در
تهران چاپ سنگی شد.
این کتاب به تحقیق مؤسسه
آل‌البیت لاحیاءالتراث، به مناسبت دویستمین سالگرد وفات ابوعلی حائری، در ۱۳۷۴ش/ ۱۴۱۶ در هفت مجلد در
قم به چاپ حروفی رسید.بر منتهی‌المقال چندین تعلیقه و حاشیه نوشته شده که مهم‌ترین آن‌ها تکمله رجال أبی علی از مولا درویش‌علی حائری است
اثر دیگر حائری،
العذاب الواصب علی‌الجاحد الناصب است که ردیه‌ای است بر کتاب
نواقض‌الروافض میر مخدوم شریفی نوری این کتاب را ستوده است.
کتاب دیگر او
عقداللالی البَهیة فی الرّدّعلی الطائفة الغَبیة است که آن را بیست
سال پیش از
تألیف منتهی‌المقال نگاشته است
و در آن به نقد دیدگاههای
اخباری ان ، که در آن روزگار کشمکشهای سختی با
اصولیان داشتند، پرداخته است.
چند اثر
فقهی نیز از حائری به جامانده است، از جمله
زهرالریاض به
فارسی ، که رساله‌ای است در
طهارت ،
صلوة و
صوم که منتخبی است از
ریاض‌المسائل استادش سیدعلی طباطبائی.
این کتاب نسخه‌های خطی متعددی دارد
زهرالریاض را مولوی مهدی حسین به زبان
اردو ترجمه کرده است.
حائری دو رساله در
مناسک حج ، تألیف استادش وحید بهبهانی و
فرزند او، آقا
محمدعلی بهبهانی ، را از
عربی به
فارسی ترجمه کرده است.
همچنین رساله‌ای را در
احکام حج ، که خلاصه‌ای از ابواب کتاب حج
ریاض‌المسائل است،
تدوین کرده است.
آقابزرگ طهرانی
نام این رساله را
النخبةالوجیزة ذکر کرده است.
یوسف الیان سرکیس توضیح‌المقال حاج ملاعلی کنی را به اشتباه به ابوعلی حائری نسبت داده است.
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مصنفی علم‌الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ش.
(۳) سید محسن امین،أعیان الشیعة.
(۴) محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، قم ۱۴۱۶.
(۵)
محمدعلی حبیب‌آبادی، مکارم‌الآثار در احوال رجال دوره قاجار، ج ۲، اصفهان ۱۳۶۲ش.
(۶) محمدهاشم خراسانی، منتخب التواریخ، تهران: انتشارات علمیه اسلامی.
(۷) خوانساری.
(۸) محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده ادبیات: مجموعه امام جمعه کرمان، تهران ۱۳۴۴ش.
(۹) محمدتقی دانش‌پژوه و علینقی منزوی، فهرست کتابخانه سپهسالار، بخش ۵، تهران ۱۳۵۶ش.
(۱۰) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعرّبة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
(۱۱) محمد شیروانی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه وزیری یزد، (تهران) ۱۳۵۰ـ۱۳۵۸ش.
(۱۲) عباس قمی، کتاب الکنی و الالقاب، صیدا ۱۳۵۷ـ۱۳۵۸، چاپ افست قم .
(۱۳) اعجاز حسین‌بن محمدقلی کنتوری، کشف الحجب و الأستارعن اسماء الکتب و الأسفار، قم ۱۴۰۹.
(۱۴) خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش.
(۱۵) حسین‌بن محمدتقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حائری، ابوعلی محمدبن اسماعیل»، شماره ۵۷۵۴. سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «محمد بن اسماعیل مازندرانی حائری». نرم افزار دروس حوزوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
