محمدجواد کاظمی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در این مقاله به بررسی زندگانی
عالم فاضل محمد جواد (متوفای ۱۰۶۵ قمری)
فقیه قرآنی خواهیم پرداخت.
محمدجواد ملقب به شمس
الدین کاظمی و مکنا به «ابوعبدالله» و مشهور به «فاضل جواد»، در اواخر
قرن دهم هجری در کاظمین در خانواده‌ای از اهل
علم و
تقوا، دیده به
جهان خاکی گذاشت.
خاندان فاضل جواد از مجهول‌ترین خاندان‌های
عرب است که نام و نشانی از فرهیختگان آن، جز عده‌ای معدود، در کتاب‌های تاریخی و تراجم دیده نمی‌شود. آیت‌الله مرعشی نجفی که درباره شخصیت‌های اسلامی، آگاهی‌های فراوان دارد، رساله‌ای به نام رسالة منهج الرشادفی ترجمة الفاضل الجواد نوشته است و در مقدمه کتاب مسالک الافهام چاپ کرده و ایشان تصریح می‌کند که شرح حال‌نویسان در حالی که تصریح کرده‌اند که در این خاندان، شاعران، فقیهان و عالمان بسیاری بوده‌اند، ولی اشاره‌ای به زندگی علمی و اجتماعی هیچ کدام از آنان نکرده‌اند.
پدرش
علامه شیخ سعدالله کاظمی از عالمان شهر
کاظمین بود. او در کنار مرقد مطهر
امام کاظم و
امام جواد، علیهما السلام، به
تدریس علوم حوزوی و تربیت مبلغان اسلامی اشتغال داشت. برادرش شیخ محمدالهادی از عالمان کاظمین بود. برادرزاده‌اش شیخ ابوالحسن علی کاظمی از استادان حوزه علمیه کاظمین بود که به
فضل و
کمال اشتهار داشت.
جدش علامه شیخ محمدجواد، فرزند حاج علی اسدی کوفی، از شاعران بنام در عصر خویش بوده است.
محمدجواد کاظمی در اوان جوانی برای کسب علوم
دینی و
معارف اسلامی، وارد حوزه علمیه کاظمین (یکی ازحوزه‌های علمیه شیعه که در
زمان حیات امام موسی کاظم علیه‌السّلام و امام جواد علیه‌السّلام شکل گرفته و به تربیت دانشجویان اسلامی پرداخته،
حوزه علمیه بغداد است. پساز چندی «کاظمین» حوزه علمیه شیعه گردید. در آغاز در کنار
حرم حجره‌هایی بنام «مدرس» محل تدریس و تحصیل دایر شد. پس از آن، افزون بر دفتر
مراجع تقلید و عالمان آن شهر، به مرور زمان مدرسه‌های گوناگون دایر شد، مانند مدرسه‌های سید حیدر، مدرسه آیت‌الله شیخ مهدی خالصی، مدرسه سید محسن اعرجی. از آن حوزه علمیه، عالمان بنام و فقیهان بسیاری برخاسته‌اند مانند و فقیه
اصولی شیخ محمد حسین بن شیخ هاشم کاظمی متوفای ۱۳۰۸ هجری قمری و
فقیه فاضل شیخ جعفر بن شیخ محمد جواد بن شیخ محمد حسین کاظمی متوفای حدود ۱۳۳۲ و فقیه متقی شیخ راضی بن شیخ محمد کاظم کاظمی متوفای حدود ۱۳۵۰ هجری قمری، عالم فاضل شیخ حسن بن شیخ اسد الله دزفولی شوشتری کاظمی متوفای ۱۳۰۰ هجری قمری، فقیه وارسته شیخ محمد جواد بن شیخ محمد حسین کاظمی صاحب الهدایة متوفای ۱۳۲۸ هجری قمری و...) شد. شرح حال نویسان جز
پدر علامه فاضل جواد، کسی را به عنوان استاد آن بزرگوار در کاظمین بیان نکرده‌اند. وی، مقدمات علوم
دینی، مانند
ادبیات عرب و منطق و معانی و بیان و نیز بخشی از
فقه و
اصول فقه را نزد پدر بزرگوارش در کاظمین فراگرفت.
رشد و تعالی
حوزه علمیه اصفهان در زمان صفویه، به حد مطلوبی رسیده بود. حضور فقیهان و ادیبان و شاعران و فیلسوفان و مفسران
قرآن کریم و دانشمندان دیگر در آن شهر، سبب شده بود که دانش پژوهان از سراسر جهان تشیع، به آن شهر رو آورند. فاضل جواد نیز که آوازه حوزه علمیه اصفهان به
گوش او نیز رسیده بود، راهی آن دیار شد و به تحصیلات عالی علوم
دینی و انسانی پرداخت. پس از سال‌ها کوشش و تلاش در این راه، به
حد کمال رسید و از بزرگان علم و
اخلاق به شمار آمد.
سال هجرت عالم بزرگوار فاضل جواد به اصفهان معلوم نیست، ولی با توجه به چند نکته می‌توان سال تقریبی سفر به اصفهان را حدس زد: نکته اول، سال
وفات استادش شیخ بهایی در سال ۱۰۳۰ هجری قمری است. فاضل جواد از کسانی است که در اصفهان، ملازم این استاد بود و بر دیدگاه‌های استادش آگاهی پیدا کرد. این مسئله، دست کم مدتی حدود ده سال را
طلب می‌کند.
نکته دیگر، سال و مکان نگارش برخی از اثار ارزشمند ایشان، مانند کشف
اصول الدین فی شرح نهج المسترشدین
فی اصول الدین است. این
اثر در سال ۱۰۲۹ هجری قمری در کاظمین بوده است که نشانه آن است که وی، در آن سال، در کاظمین به عنوان عالمی والامقام مستقر شده وافته‌های علمی خود را به رشته تحریر درآورده است.
از این دو نکته به دست می‌آید که تاریخ سفر آن عالم ربانی به اصفهان، حدود سال ۱۰۲۰ هجری قمری است. بنابر این وی به مدت تقریبی ده سال در اصفهان و استرآباد که به آن اشاره خواهد شد، حضور داشته است.
فاضل جواد پس از ورود به اصفهان، جویای حوزه علمیه شد تا جان تشنه خود را با آب
علم و
اخلاق سیراب سازد و ره توشه‌ای برای دیار خود بردارد. گرچه عالمان و فقیهان بسیاری به تدریس علوم و دانش‌های گوناگون اشتغال داشتند، ولی از آن جا که انگیزه او کسب
معارف و دانش‌های گوناگون در کم‌ترین
مدت بود، از این رو در پی بهترین استاد و کامل‌ترین عالم شهر در
علوم عقلی و نقلی به جست وجو پرداخت و از میان همه آنان، تنها نزد شیخ بهایی کسب علم و کمال کرد. او پس از سال‌ها تلاش و کوشش، از شاگردان ویژه شیخ بهایی شد. از این رو بیش‌ترین
همت خود را در شرح مبانی علمی و تبیین آثار آن استاد بزرگ، به کار برد و آثار فراوانی از خود در تبیین و شرح کتاب‌های شیخ بهایی بهادگار گذاشت.
شیخ محمدجواد کاظمی در مدت زمان کوتاهی که در اصفهان و در محضر استادش شیخ بهایی بود، به درجات علوم
دینی و انسانی رسید و اعجاب همگان را برانگیخت. ازاین رو بزرگان
علم و
کمال از جایگاه علمی او به عظمت و بزرگ یاد کرده‌اند و به زوایای آگاهی‌های فراوان او، با دیده تحسین نگریسته‌اند:
آیت الله مرعشی نجفی، رحمة‌الله‌علیه، او را چنین می‌ستاید:
«او دانشمندی آگاه در همه دانش‌های اسلامی است. او در دانش‌های
فقه و اصول و
تفسیر و ادبیات، مهارت کامل دارد. قهرمان نویسندگی و جلودار لشکر تصنیف است. او در
علامه بودن در دانش‌های گوناگون شبیه و مانند استادش شیخ بهایی است.
گروهی از دانشمندان و مفسران
قرآن کریم، او را فاضل و عالم و پژوهنده‌ای والامقام معرفی می‌کنند.
ملا عبدالله افندی اصفهانی متوفای ۱۱۳۰ هجری قمری (شرح حال ملا عبدالله افندی اصفهانی در جسوم گلشن ابرار آمده است.) از او با اوصافی مانند عالمی فاضل و پژوهنده‌ای جلیل القدر یاد می‌کند.
«جواد بن سعید، یا سعدالله بن جواد بغدادی کاظمی، عالمی است فاضل، محققی جلیل القدر از معتمدین علمای
قرن یازدهم هجری که آگاه به فروع و
اصول،
جامع معقول و منقول بود. در فقه واصول و معقول و منقول و تفسیر و ریاضی و دیگر علوم متداول، تحقیقات ناب داشت، حافظه‌ای قوی و در درک مطالب توانا، وتمامی اوقات او در اشتغالات علمی مصروف می‌شد.»
شیخ محمد حرزالدین از شرح حال نویسان معاصر، درباره او می‌گوید: «فاضل جواد بغدادی عالم جلیل القدر، دارای
فضل فراوان، دقت نظر و تحقیق در علوم عقلی و نقلی، از شاگردان شیخ بهایی است.» .
دانشمند والامقام فاضل جواد، شاگردان و راویان چندانی نداشته است وا دست کم نام بیش تر آنان، جز عده‌ای کم، در تاریخ ثبت نشده است. آنان عبارت‌اند از:
علامه امیر شمس
الدین محمود فرزند فتح الله حسینی کاظمی، در سال‌های آغازین قرن یازدهم در شهر کاظمیه دیده به جهان خاکی گشود. در اوان جوانی برای کسب تحصیلات علوم
دینی به نجف اشرف هجرت کرد و تا آخر عمر شریفش در آن مکان مقدس باقی ماند. او از شیخ بهایی و فاضل جوادا جازه
روایت گرفت.
آثار به جا مانده از آن عالم بزرگوار عبارت است از: تقسیم الاخماس
فی زمان الغیبة و وجوب اخراجها
فی مصارفها؛ تفریج الکربة
فی اثبات الرجعة؛ رسالة
فی بقاء جسد الامام والنبی، صلی الله علیه وآله،
فی قبورهم وعدم صعودهم بعد ثلاثة ایام.
از شاگردان فاضل جواد، علامه شیخ محمد فرزند علی کاشانی، مشهور به عاملی
متوفای حدود ۱۰۹۸ هجری قمری نویسنده التعلیقه علی تفسیر البیضاوی (تفسیر بیضاوی به نام انوار التنزیل و اسرار التاویل ازعبدالله بن عمر بن محمد بن علی بیضاوی شیرازی از عالمان و مفسران قرن هفتم) است. این شاگرد نیز مانند استادش در گمنامی شریک است و شرح حالی از او در کتاب‌های تراجم بیان نشده است.
علامه شیخ ابوالحسن علی کاظمی، فرزند شیخ محمدهادی، فرزند سعدالله کاظمی، از عالمان شهر کاظمین و برادرزاده فاضل جواد، از کسانی است که در کاظمین بیش‌ترین بهره علمی را از علامه فاضل جواد برد و به مراتب عالی علم و کمال رسید. سال
ولادت و
وفات وی و نیز آثار او در جایی بیان نشده است.
از دیگر شاگردان فاضل جواد، که از راویان او نیز هست، شیخ شاهین است.
هویت او نیز مانند دیگر شاگردان فاضل جواد مبهم است و شاید او همان شیخ محمود بن شاهین معروف به شیخ شاهین باشد که از عالمان قرن یازدهم در کاظمین می‌باشد.
شیخ شاهین در سال ۱۰۴۴ هجری قمری کتاب مسالک الافهام را نزد استادش
قرائت کرد و او در پایان قرائت، در ششم
ذو الحجه همان سال، اجازه نامه‌ای به وی عطا کرد. در آن
اجازه‌نامه وی را به شیخ اجل و فاضل کامل توصیف کرده است.
عالم بزرگوار فاضل جواد پس از آن که از نظر علمی و کمالات معنوی، به درجات عالی نایل آمد، از سوی شاه عباس صفوی به عنوان «شیخ الاسلام» و «قاضی» و «
امام جمعه و مبین احکام و معارف
دینی» به دیار استراباد
اعزام شد. او در شهر استراباد
سکونت گزید، ولی پس از مدتی برخی از مردم با او سر ناسازگاری گذاشتند و با واسطه کردن سید امیر محمدباقر استرابادی ملقب به «طالبان» ـ که نویسنده شرح زبده الاصول و از شاگردان شیخ بهایی است ـ او را به
اکراه از استراباد اخراج کردند.
شرح حال نویسان به
علت این منازعه و این که چه عاملا عواملی سبب مخالفت مردم آن دیار با آن دانشمند والامقام شده است اشاره‌ای نکرده‌اند. آن چه مسلم است این است که فاضل جوادخود را در این
اخراج شدن مظلوم می‌دید و پس از بازگشت به
اصفهان، به
شاه عباس صفوی شکایت برد، ولی این دادخواهی سودی نداشت و او سکوت را پیشه خود ساخت.
علامه فاضل جواد در سال ۱۰۲۸ هجری قمری پس از اقامتی حدود ده‌ساله در اصفهان و استراباد، به قصد کاظمین، زادگاه خویش اصفهان را ترک کرد و پس از مدتی وارد شهر شد. خبر ورود او به بغداد مردم کاظمین و بغداد را خوش حال کرد. به
استقبال او رفتند. او را
اکرام فراوان کردند. حاکمان بغدادبویژه بکتاش خان نیز به ملاقات او آمدند و از او تجلیل کردند.
وی به مدت بیست سال در زادگاهش با رسالت الهی خویش با تبیین آموزه‌های
دینی پرداخت.
سال ۱۰۴۸ هجری قمری عثمانی‌ها با سرکردگی سلطان مراد عثمانی به عراق به
قصد تصرف شهرهای آن
حمله کردند. فاضل جواد که خطر کشته شدن به دست عثمانی‌ها را احساس می‌کرد، پیش از رسیدن آنان به شهر کاظمیه و
بغداد، مجبور به ترک زادگاه خویش گشت.
او در آن
سال وارد ایران شد و مدتی در شهر حویزه
اقامت گزید. پس از آن به شوشتر رفت. چند سالی نیز در آن شهر
اقامت داشت. پس از آن که عبداللطیف جامعی (عبداللطیف [[|فرزند]] شیخ نور
الدین علی جامعی، شاگرد
شیخ بهایی و نویسنده طبقات الرواة و تقلید المیت است)
شیخ الاسلام شوشتر در سال ۱۰۵۰ هجری قمری از
دنیا رفت، به عنوان «شیخ الاسلام» به
تبلیغ معارف و احکام
دینی پرداخت.
پس از آن به شهر اصفهان رفت و تا آخر
عمر در آن شهر باقی ماند.
شیخ فاضل جواد از دانشمندانی است که آثار ارزشمند را در موضوعات گوناگون
اصولی و ادبی و عرفانی و ریاضی و
تفسیر نوشته است. برخی از آن‌ها از منابع مهم پژوهشی به شمار می‌آید:
۱ ـ شرح الالفیه
نام این اثر در امل الآمل و ریاض العلماء
آمده است و اطلاع دیگری از آن در دست نیست.
۲ ـ غایة المامول
فی شرح زبدة الاصول
این اثر، شرح زبدة الاصول شیخ بهایی و به سفارش او در اصفهان به نگارش درآمده است. این
کتاب ارزشمند که به گونه
نظم در قالب چهارده هزار بیت است، هنوز چاپ نشده است ولی در کتابخانه‌های معتبر، مانند
کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در
قم به گونه خطی قابل دسترسی است.
۳ ـ شرح خلاصة الحساب
ریاضی یکی از رشته‌های مهم علوم بشری است و شامل حساب ساده و استدلالی و
هندسه و
جبر می‌شود. ریاضی، یکی از پرکاربردترین علوم در زندگی بشری است.
شیخ بهایی از کودکی این
دانش را آموخت و خود به تالیف کتاب‌هایی در این زمینه پرداخت. خلاصة الحساب، یکی از عمیق‌ترین و فشرده‌ترین کتاب‌های ریاضی به شمار می‌رود که شیخ بهایی به رشته تحریر درآورده و شامل یک دوره ریاضیات سطح متوسط است. این کتاب حدود سه
قرن به عنوان متن آموزشی حوزه‌های علوم
دینی در
نجف و اصفهان و
مشهد و قم و برخی دیگر از مراکز علمی کشورهای اسلامی مورد استفاده بود. ده‌ها شرح و حاشیه بر آن نوشته شده است. (کتابشناسی کتب درسی حوزه) فاضل جوادهم بر آن شرحی نوشته است.
نکته قابل توجه آن است که این شرح، به خواست خود شیخ بهایی تالیف شده است. در سال۱۲۷۳ هجری قمری در ۱۱۶ صفحه سنگی شده است.
این کتاب در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در قم وجود دارد.
۴ ـ شرح کتاب الدروس
این اثر، شرح کتاب الدروس الشرعیه
فی الفقه الامامیه از آثار شمس
الدین محمد بن مکی عاملی، مشهور به شهید اول، ـ‌که در سال متوفای ۷۸۶ هجری قمری به
شهادت رسید– است. این اثر، ناتمام و هنوز چاپ نشده است.
کتاب دروس از دقیق‌ترین و مشهورترین کتاب‌های
شهید اول و دارای نظم و ترتیبی ابتکاری است که پیش‌تر سابقه نداشته است. در این کتاب عناوین جدیدی مثل المزار، الحسبه، المحارب، القسمه، المشترکات، الربا، تزاحم الحقوق اضافه شده است.
نیز آراء و دیدگاه‌های بیش‌تر فقیهان که کتاب‌های آنان به ما نرسیده است، مانند ابن جنید و جعفی و عمانی و دیگران در آن نقل شده است.
شهید اول، موفق به اتمام کتاب الدروس نشده و پیش از به پایان بردن آن، به شهادت رسیده است.
موضوعات مورد بحث در این اثر از کتاب
طهارت تا
رهن را شامل می‌شود.
نویسنده ریاض العلماءمی گوید: «من، نسخه‌ای را که به خط آن عالم بزرگوار بود، خود دیده‌ام.»
۵ ـ الفوائد العلیة
فی شرح رسالة الجعفریة.
رسالة
الجعفریه، اثر ارزشمند شیخ علی بن عبدالعالملقب به محقق کرکی است. این رساله همراه رساله‌های دیگر محقق کرکی، به نام رسائل کرکی با
همت شیخ محمد حسون در دو جلد، از سوی کتابخانه آیت‌الله العظمی نجفی مرعشی، درسال ۱۴۰۹ هجری قمری در قطع وزیری در ۳۵۶ و ۳۲۸ صفحه چاپ شده است.
عالم ربانی فاضل جواد در اثری مستقل،
رساله جعفریه محقق کرکی را ـ
فقه استدلالی با موضوع
نماز است‌ـ شرح کرده است.
۶ ـ المواسعة و المضایقة. این اثر فقهی و در موضوع نمازهای قضا است.
۷ ـ شرح الصحیفة الاصطرلابیة
این کتاب در موضوع
علم هیئت و شناخت ستارگان، مطالب عمیق و خواندنی دارد. علامه حرزالدین می‌گوید: «من، نسخه‌ای خطی از این اثر را در کتابخانه ادیب گرانقدر شیخ سلمان بن شیخ محمد فلاحی دورقی دیده‌ام و از روی آن نسخه‌برداری کرده‌ام.»
این رساله، به ضمیمه کتاب شرح خلاصه الحساب به چاپ رسیده است.
۸ ـ شرح تشریح الافلاک شیخ بهایی. در موضوع علم هیئت و ستارگان است.
۹ ـ شرح رسالة
فی نسبة تضاریس الارض
شیخ بهایی در جغرافیا آثار گوناگونی دارد که معروف‌ترین آن‌ها تضاریس الارض یا رساله
فی کرویه الارض است که علامه فاضل جواد آن را شرح کرده است.
۱۰ ـ شرح رسالة طهارة اهل الکتاب شیخ بهایی
۱۱ ـ شرح رسالة الصمدیة
فی النحو شیخ بهایی
۱۲ ـ توضیحات لمشکلات کتاب الکشکول شیخ بهایی
۱۳ ـ شرح بعض المعمیات و الالغاز. این اثر درتبیین و توضیح معماها و لغزهایی است که شیخ بهایی
ابداع کرده‌اند.
۱۴ ـ شرح کتاب (سرخاب)
فی علم الرمل
۱۵ ـ شرح الضوابط الرجالیةاز شیخ بهایی.
۱۶ ـ شرح مشیخة الفقیه از
شیخ صدوق متوفای ۳۸۱ هجری قمری
۱۷ ـتعلیقه علی خلاصة الرجال از
علامه حلی متوفای ۷۲۶ هجری قمری
۱۸ ـ تعلیقه علی
اصول الکافی و فروعهاز محمد بن عقوب
کلینی متوفای ۳۲۹ هجری قمری
۱۹ ـ تعلیقه علی من لایحضره الفقیه از صدوق
۲۰ ـ تعلیقه علی شرح الفصوص
فی العرفان.
۲۱ ـ کشف
اصول الدین.
این اثر، شرح نهج المسترشدین علامه حلی متوفای ۷۲۶ هجری قمری است که در نهم
ربیع الاول سال ۱۰۲۹ هجری قمری در
کاظمین به نگارش درآمده است.
فقیه بزرگوار فاضل جواد در این کتاب به گونه‌ای مفصل، به شرح سخنان علامه حلی پرداخته است.
۲۲ ـ رسالة
فی اصول الدین.
۲۳ ـکتاب مسالک الافهام
فی شرح آیات الاحکام
این کتاب، تفسیر آیاتی از قرآن کریم است که در آن‌ها احکام فقهی آمده است. بر اساس ترتیب کتاب‌های فقهی تنظیم شده است.
از صدر اسلام در کنار سبک‌های گوناگون فقهی، مثل فقه رساله‌ای و خلافی و استدلالی، سبک دیگری پدید آمد که در آن، تفسیر آیات فقهی
قرآن کریم بر اساس ابواب فقهی آمده است. نام این سبک را «آیات الاحکام» گذاشتند. این سبک تفسیر آیات فقهی، در همه
مذاهب اسلامی دیده می‌شود.
اولین کتابی که در میان
فقیهان امامیه به این سبک نوشته شده است، کتاب
آیات الاحکام محمد بن سائب کلبی متوفای ۱۴۶ هجری قمری از اصحاب
امام باقر علیه السلام، است.
پس از آن کتاب‌های آیات الاحکام دیگری نوشته شده که از مهم‌ترین آن‌ها، فقه القرآن راوندی (متوفای ۵۷۳ هجری قمری) و النهایة
فی تفسیر الخمس مائة آیه از احمد بن حسن بن متوج بحرانی (متوفای پس از ۸۳۶ هجری قمری) و زبدة البیان
مقدس اردبیلی (متوفای۹۹۳ هجری قمری) و تفسیرشاهی امیرابوالفتح حسینی (متوفای ۹۸۶ هجری قمری) و قلائد الدرر علامه شیخ احمد بن عبدالنبی جزائری (متوفای ۱۱۵۰ هجری قمری) است.
در میان این آثار، کتاب ارزشمند مسالک الافهام الی آیات الاحکام از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و از زمان نگارش آن، فقیهان بزرگ امامیة به آن، توجه داشته‌اند و در موسوعه‌های فقهی، مثل
مفتاح الکرامة سید محمدجواد عاملی (متوفای ۱۲۲۶ هجری قمری) و
جواهرالکلام شیخ محمدحسن نجفی (متوفای ۱۲۲۶ هجری قمری) و کتاب الصلاة و رسائل فقهی
شیخ اعظم انصاری (متوفای ۱۲۸۱ هجری قمری) مصباح الفقیه آقا رضا همدانی (متوفای ۱۳۲۳ هجری قمری) و بلغة الفقیه سید محمد بحرالعلوم (متوفای ۱۳۲۶ هجری قمری) و مستمسک العروة الوثقی آیت الله
سید محسن حکیم (متوفای ۱۳۹۰ هجری قمری) و
کتاب القضاء آیت الله
سید محمدرضا گلپایگانی و...، به آن استناد کرده‌اند و آن مورد نقد و بررسی قرارداده‌اند.
این کتاب پر از پژوهش‌های فقهی و دقیق و نکته‌های ادبی است که بر آگاهان به این علوم پوشیده نیست. مؤلف آن، همه دیدگاه‌های فقیهان پیش از خود را بیان نکرده است، بلکه به بیان دیدگاه
سید مرتضی (متوفای ۴۳۶ هجری قمری) و
شیخ طوسی (متوفای ۴۶۰ هجری قمری) و
علامه حلی (متوفای ۷۲۶ هجری قمری) بسنده کرده است.
آیت الله العظمی
نجفی مرعشی (متوفای ۱۴۱۱ هجری قمری) در رساله منهج الرشادفی ترجمة الفاضل الجوادبه معرفی و تاریخچه کتاب‌های آیات الاحکام در مذاهب اسلامی، و زندگی‌نامه عالمانه و محققانه مؤلف و آثار وی پرداخته است.
درباره تاریخ نگارش و اتمام آن در الذریعة
و اعیان الشیعه
آمده است که تاریخ پایان تالیف آن، هشتم
محرم الحرام سال ۱۰۴۳ قمری است.
صاحب الذریعة، مکان نسخه‌های خطی این کتاب را چنین گزارش کرده است:
نسخه‌ای نزد حاج میرزا محمد حسین شهرستانی در کتابخانه شیخ عبدالحسین آل یاسین در کاظمین است، نسخه‌ای نزد سید علی ایروانی در
تبریز است. نسخه‌ای نزد شیخ محمدرضا مظفر به خط ناصر فضل الله مربوط به ۱۰۴۴ قمری شده است.
در کتاب مقدمه‌ای بر فقه شیعه
به چندین نسخه منتخب از کتابخانه‌های آیت‌الله مرعشی و
مجلس شورای اسلامی و
دانشگاه تهران و الهیات و ملک در
تهران و روضاتی در
اصفهان اشاره شده است.
کتاب مسالک الافهام از سوی انتشارات مرتضوی در سال ۱۳۸۹ هجری قمری چاپ شده است.
حواشی جلد اول و دوم آن به دست شیخ محمدباقر معروف به شریف زاده گلپایگانی و استخراج منابع و مآخذ احادیث و آیات به دست شیخ عبدالکریم مرتضوی انجام شده است. و تصحیح کتاب نیز با نظارت سید محمدتقی کشفی انجام شده است.
شرح حال نویسان این اثر را با بیان‌های گوناگون ستوده‌اند. سخن همه عالمان و مفسران قرآنی در این باره، نوشتار را به تطویل می‌کشاند. از این رو به نقل گفتار چند نفر از آنان بسنده می‌شود:
میرزا محمدعلی مدرس می‌گوید: آیات الاحکام که نام اصلیش مسالک الافهام
فی شرح آیات الاحکام است، بهترین کتابی است که در این موضوع تالیف شده است.
آیت الله مرعشی درباره این تفسیر شریف می‌گوید: از میان کتاب‌هایی که من دیده‌ام، این، بهترین کتابی است که در این علم نوشته شده است؛ زیرا، در بردارنده پژوهش‌های دقیق و نکته‌های علمی درباره آیه‌های
قرآن کریم ، و شرح معضلات و حل مشکلات با عبارت‌های کوتاه و دور از تطویل است.
اما در کتاب‌های تراجم، دو حاشیه و شرح برای این کتاب ارزشمند ذکر شده است: کی، سلوک مسالک المرام
فی مسلک مسالک الافهام، از شیخ عبدالقاهر بن عبد بن رجب عبادی حویزی، نویسنده
العقائد الدینیه عن البراهین العقلیه است.
و دیگری، حاشیة بر مسالک الافهام از میرزا عبدالله بن عیسی تبریزی اصفهانی متوفای ۱۱۳۰ هجری قمری است.
مباحث کتاب در دو مجلد و چهار قسمت مطرح شده است: قسمت اول از جلد اول، شامل کتاب‌های طهارت و
صلاة و
صوم است. قسمت دوم از جلد اول، در بردارنده کتاب‌های
زکات،
خمس،
حج،
جهاد،
امر به معروف و نهی از منکر است.
قسمت اول از جلد دوم کتاب‌های المکاسب،
البیع،
دین و توابع آن، بعضی از عقود مثل
شرکت،
عاریة،
غصب،
مضاربة، و نظائر آن، و در آخر، کتاب النکاح را در بردارد. قسمت دوم از جلد دوم کتاب‌های
طلاق، مطاعم و مشارب،
مواریث،
حدود،
جنایات،
قضاء و
شهادات را شامل می‌شود.
سال و مکان
وفات عالم بزرگوار فاضل جواد هم مانند دیگر جهات شخصیتی او در هاله‌ای از
ابهام قرار دارد، ولی بنابر پژوهشی که نویسنده اعیان الشیعه انجام داده است، وی در سال ۱۰۶۵ هجری قمری دار فانی را
وداع گفته است.
از گفتار شرح حال نویسان به
دست می‌آید که وی در اصفهان
فوت کرده است. پیکر مطهر او را به
کاظمین انتقال داده‌اند. مدفن او در آن مکان مقدس نیز نامعلوم است.
سایت فرهیختگان تمدن شیعه، برگرفته از مقاله «محمدجواد کاظمی».
