محتوای سوره انبیاء
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
انبیاء ، نام بیست و یکمین
سوره قرآن کریم است.
سوره انبیاء،
مکّی و هفتاد و سومین
سوره در ترتیب نزول است که پس از
سوره ابراهیم (علیه‌السلام) و پیش از
سوره مؤمنون نازل شده‌است.
در روایتی که
سیوطی آن را نقل کرده این سوره هفتادمین سوره شمرده شده‌است
؛ ولی ابن مسعود آن را از نخستین سوره‌های نازل شده در
مکه (
العتاق
الأول) دانسته‌است.
این سوره دارای ۱۱۲
آیه و ۱۱۶۸ کلمه است.
قاریان
بصره و
مدینه «ما لا یَنفَعُکُم و لا یَضُرُّکُم» (آیه ۶۶) را آیه‌ای مستقل ندانسته و در نتیجه آیات این سوره را ۱۱۱ گفته‌اند.
در آیات ۴۸ ۹۰ این سوره نام ۱۶ تن از
پیامبران (
موسی ،
هارون ،
ابراهیم ،
لوط ،
اسحاق ،
یعقوب ،
نوح ،
داود ،
سلیمان ،
ایّوب ،
اسماعیل ،
ادریس ،
ذوالکفل ،
ذوالنون (
یونس )،
زکریا و
یحیی ) آمده‌است، افزون بر این از
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و
عیسی (علیه‌السلام) بدون تصریح به نامشان سخن رفته‌است، از همین‌روی به «انبیاء» موسوم شده‌است.
در وجه ارتباط این سوره با سوره پیشین گفته‌اند که
سوره طه با
وعید پایان یافته و این سوره با یاد
قیامت (ظرف تحقق وعید) آغاز شده‌است.
این سوره اندکی پیش از
هجرت (حدود سال دوازدهم
بعثت ) نازل گردید و این برهه تاریخی زمانی بود که مکّیان در اوج
تکبّر و بی‌اعتنایی به
قرآن به سر می‌بردند و سوره همین
کافران را به نزدیک شدن
عذاب،
تهدید کرد و همانند سایر سوره‌های مکی به تثبیت امور اعتقادی (
توحید ،
نبوت ،
معاد )
پرداخته‌است.
به گفته
علامه طباطبایی غرض این سوره تثبیت نبوت است که آن را بر پایه توحید و معاد بنا نهاده‌است.
این سوره با بیان اوصاف پیامبران پیشین، اتهامات مشرکان به پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را رد کرده و تأکید می‌کند که آن حضرت نیز دارای همان ویژگی‌ها و
رسالت او نیز هماهنگ با رسالت آنان است.
به نظر می‌رسد بیان احوال پیامبران در این سوره با این هدف است که پیامبر اسلام را برای بر دوش کشیدن بار سنگین رسالت آماده سازد.
به گفته برخی مفسران آیات این سوره با بیان مظاهر آفرینش همچون
آسمان و
زمین ،
شب و
روز ،
خورشید و
ماه و... نگاه‌ها را به هماهنگی قوانین حاکم بر نظام آفرینش جلب می‌کند و از این طریق به وحدت
خالق و
مدبّر جهان توجه می‌دهد:«لَو کانَ فیهِما ءالِهَةٌ اِلاَّ اللّهُ لَفَسَدَتا»،
چنان‌که توجه آدمیان را به وحدت منشأ زندگی:«وجَعَلنا مِنَ الماءِ کُلَّ شَیء حَیّ»
و به وحدت فرجام حیات دنیوی:«کُلُّ نَفس ذائِقَةُ المَوت»
و به وحدت مقصدی که همه به سوی آن رهسپارند:«واِلَینا تُرجَعون»
معطوف می‌سازد.
عقیده نیز ارتباط محکمی با این قوانین دارد، از همین‌رو عقیده نیز «واحد» است، اگرچه پیامبران در طول تاریخ فراون بوده‌اند:«وما اَرسَلنا مِن قَبلِکَ مِن رَسول اِلاّ نوحی اِلَیهِ اَنَّهُ لا اِلهَ اِلاّ اَنا فَاعبُدون»
و لوازم این عقیده در زمین نیز با قوانین هستی ارتباط وثیقی دارد، بنابراین، سنتی که تغییرناپذیر است غلبه
حق بر
باطل و نابودی باطل است، زیرا حقّ قانون آفرینش است و غلبه آن سنت خداست:«بَل نَقذِفُ بِالحَقِّ عَلَی البطِلِ فَیَدمَغُهُ فَاِذا هُوَ زاهِق»
همچنین هلاکت ظالمان و مکذّبان و نجات پیامبران و مؤمنان، سنّت الهی است:«ثُمَّ صَدَقنهُمُ الوَعدَ فَاَنجَینهُم و مَن نَشاءُ و اَهلَکنَا المُسرِفین»
و
وراثت بندگان صالح بر زمین نیز سنت الهی است:«ولَقَد کَتَبنا فِی الزَّبورِ مِن بَعدِ الذِّکرِ اَنَّ الاَرضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصّلِحون»
و از همین‌روست که این سوره امت واحد پیامبران را به نمایش می‌گذارد.
برخی با مقایسه این سوره با دو سوره پیش از آن (
مریم و طه) برآن‌اند که نظم و آهنگ سوره انبیاء با محتوا و فضای نزول آن‌که تأکید می‌باشد هماهنگ است، از همین‌رو آیات این سوره با میم یا نون تمام می‌شود، درحالی‌که محتوای آن دو سوره نرم است و از همین‌رو نظم و آهنگ آن دو سوره روان و نرم است و آیات آن معمولا با الف لیّنه (نرم) ختم می‌شود؛ مثلا در داستان
ابراهیم (علیه‌السلام) آن بخشی که مشتمل بر گفتوگوی آزاد و به دور از شدت عمل است در سوره مریم آمده و معمولا با الف لیّنه پایان یافته‌است؛ اما آن بخش از داستان که مربوط به درهم شکستن بت‌ها و افکندن ابراهیم در
آتش است در سوره انبیاء آمده‌است.
آیات نخست این سوره
کافران غافل و بی‌توجه به رسالت
پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را
تهدید می‌کند و به سخنان واهی آنان در انکار
وحی و
ساحر و
شاعر خواندن
پیامبر اشاره دارد و تأکید می‌کند که در گذشته نیز
پیامبران را فرستادیم و وعده‌های خود را نسبت به آنان عملی کردیم و آنان و هر که را خواستیم نجات دادیم و کسانی را که از
دعوت آنان سر باز زدند نابود کردیم.
سپس غافلگیر شدن برخی از امم پیشین در برابر عذاب الهی و فرار و گریز بی‌نتیجه و سرگشتگی و در نهایت نابودی آنان را به تصویر می‌کشد (آیات ۱-۱۵)، آنگاه به آفرینش
آسمان و
زمین و سایر مظاهر هستی در آن دو همچون کوه‌های استوار، راه‌های فراخ،
شب و
روز ،
خورشید و
ماه اشاره دارد و از وحدت قوانین حاکم بر این پدیده‌ها بر وحدت خالق و مدبّر آن‌ها استدلال می‌کند و مشرکان را در اعتقاد به شرک و دوگانه‌پرستی بدون برهان و دلیل می‌داند.
سپس اشاعه توحید را رسالت همه پیامبران معرفی می‌کند و در این راستا به شبهات مشرکان پاسخ می‌گوید و در پایان این بخش به وحدت فرجامی که همه انسان‌ها به سوی آن در حرکت‌اند اشاره دارد. (آیات ۱۶-۳۵)
در بخش بعدی به چگونگی برخورد مشرکان با
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می‌پردازد و
تمسخر و استهزای آنان نسبت به رسول مکرم اسلام را گزارش می‌کند.
مشرکان از سرِ استهزا در رسیدن عذابی که به آن تهدید می‌شدند شتاب میورزیدند و
خداوند به آنان هشدار می‌دهد که
عذاب آن‌ها نزدیک است، آنگاه پس از اشاره به یکی از صحنه‌های
قیامت نظرها را به عذابی که بر استهزاکنندگان انبیای پیشین فرود آمد جلب می‌کند و آنان را به مطالعه در قدرت خداوند در نزول عذاب و دفع آن و تأمّل در ناتوانی خدایان دروغین فرا می‌خواند و هشدار می‌دهد که فراوانی
نعمت موجب غفلت آنان نشود و به پیامبر اعلام می‌کند که گروهی در هر حال
دعوت و
انذار تو را که
وحی الهی است نمی‌شنوند و از خواب غفلت بیدار نمی‌شوند.
البته این‌ها اگر گوشه‌ای از
عذاب را ببینند زیانکار بودن خویش را درمی‌یابند.
در پایان این بخش خداوند آنان را به نهادن ترازوی دادگری در روز رستاخیز و محاسبه دقیق
تهدید می‌کند. (آیات ۳۶-۴۷)
در بخش بعد به داستان پیامبران و کوشش آنان در انجام
رسالت الهی خویش می‌پردازد و مصائب و گرفتاری آنان در این راه را یادآور می‌شود.
ابتدا به اختصار از حضرت موسی و هارون (علیهماالسلام) و اعطای
تورات یاد می‌کند و به همین مناسبت از فرو فرستادن
قرآن سخن می‌گوید و منکران آن را نکوهش می‌کند. (آیات ۴۸-۵۰) سپس از ابراهیم (علیه‌السلام) یاد می‌کند که خداوند وی را از
هدایت و
رشد بهره‌مند ساخت.
او
آزر و قوم خود را بر اثر
بت‌پرستی و
تقلید کورکورانه از نیاکانشان نکوهش کرد و آنان را گمراه خواند و در فرصتی مناسب بت‌های آنان را درهم شکست.
سپس به
احتجاج ابراهیم با
بت‌پرستان می‌پردازد و از افکنده شدن ابراهیم در
آتش و سرد و سلامت شدن آتش به فرمان خدا و نیز نجات
ابراهیم و
لوط از آن سرزمین و بخشیدن اسحاق و یعقوب به وی و اعطای مقام امامت به آن‌ها خبر می‌دهد (آیات ۵۱-۷۳)، آنگاه دادن نبوّت و علم به لوط و نجات او از دیار قوم تجاوز پیشه و نجات نوح و پیروانش از طوفان و غرق شدن تکذیب کنندگان را حکایت می‌کند. (آیات ۷۴-۷۷)
سپس به داوری
داود و
سلیمان و اعطای
حکمت و
دانش به آنان و نیز مسخّر کردن کوه‌ها و پرندگان برای داود به‌گونه‌ای که به همراهش تسبیح می‌گفتند
و آموختن فن زره سازی به آن حضرت و رام کردن تند باد و تسخیر شیاطین و جنّیان برای سلیمان می‌پردازد (آیات ۷۸-۸۲) و در ادامه به تضرع
ایوب و اجابت دعای او اشاره می‌کند و اسماعیل و ادریس و ذوالکفل را به‌سبب
شکیبایی و شایستگی می‌ستاید.
سپس دعای ذوالنون (یونس) و رهانیدن او از
اندوه و نیز دعای زکریا و بخشیده شدن یحیی بدو را نقل می‌کند و پاکدامنی مریم و آیت بودن او و فرزندش عیسی (علیه‌السلام) برای جهانیان را اعلام می‌کند و در پایانِ داستان پیامبران نتیجه می‌گیرد که همه این رسالت‌ها در روش و هدف یکی هستند و خداوند همه را «امت واحده» قرار داده‌است؛ ولی گروهی اختلاف کرده‌اند. (آیات ۷۵-۹۳)
در آیات پایانی بار دیگر کافران را تهدید می‌کند و از برخی نشانه‌های قیامت (اشراط الساعة) مانند از میان رفتن سدّ ی
أجوج و مأجوج سخن می‌گوید و فرجام بت پرستان و بت‌ها را هیزم
دوزخ و در مقابل، پایان کار مؤمنان را مصونیت از آتش و دلهره قیامت و استقبال فرشتگان، معرفی می‌کند، آنگاه وعده فرح بخش حکومت صالحان بر زمین را می‌دهد. در پایان،
بعثت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را رحمتی برای جهانیان معرفی می‌کند و پیامبر را مأمور ابلاغ و دعوت مردم به خدای یگانه می‌داند و تأکید می‌کند که اگر مشرکان گوش فرا ندادند با حکم عادلانه خدا در روز قیامت روبه‌رو خواهند شد. (۹۴-۱۱۲)
آیه ۱۰۵ این سوره:«ولَقَد کَتَبنا فِی الزَّبورِ مِن بَعدِ الذِّکرِ اَنَّ الاَرضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصّلِحون» در میان مفسران از شهرت برخوردار است، زیرا براساس برخی روایات این آیه بر حکومت
امام مهدی (عج) تطبیق شده‌است.
دعای حضرت یونس (علیه‌السلام) در آیه ۸۷:«لا اِلهَ اِلاّ اَنتَ سُبحنَکَ اِنّی کُنتُ مِنَ الظّلِمین» معروف به «
ذکر یونسیه » است و هرکه آن‌را بگوید از هر غم و همّی که دارد نجات می‌یابد.
براساس روایتی از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) هیچ اندوهگینی خدا را بدین دعا نمی‌خواند، مگر این‌که دعای او مستجاب می‌شود
و نیز به نقلی امام صادق (علیه‌السلام) فرمود:در شگفتم از کسی که در او غمی باشد و به این کلمات پناه نبرد و حال آن‌که می‌شنود که خداوند پس از دعای او می‌فرماید:«فَاستَجَبنا لَهُ ونَجَّینهُ مِنَ الغَمِّ وکَذلِکَ نُنجِی المُؤمِنین»
برپایه روایتی از
امام صادق (علیه‌السلام) هرکس این سوره را از روی علاقه بخواند در بهشت همنشین پیامبران و در دنیا در چشم مردم با هیبت است.
الاتقان فی علوم القرآن؛ اهداف کل سورة و مقاصدها فی القرآن؛ البرهان فی علوم القرآن؛ بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز؛ البیان فی عد آی القرآن؛ تفسیر اطیب البیان؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر؛ تفسیر منهج الصادقین؛ الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛ روض الجنان و روح الجنان؛ صحیح البخاری؛ فی ظلال القرآن؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ المیزان فی تفسیر القرآن.
دائرة المعارف قران کریم جلد چهارم، برگرفته از مقاله "انبیاء/سوره".
