• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

فرقه آقاخانیه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


بررسی تاریخ فرقه‌های معاصر و یا نزدیک به معاصر از این جهت مهم می‌نماید که با بسیاری از روابط اجتماعی و فرهنگی امروزی در پیوند است و ما به راحتی می‌توانیم با فرهنگ و موقعیت اجتماعی و نیز روابط سیاسی رهبران و پیروان این فرق با بیگانه آشنا شویم. در این مقاله سعی بر این است که به بررسی فرقه آقا خانیه، از فرق معاصر اسماعیلی نزاری ، پرداخته شود.



این فرقه از بازماندگان نزاریه اسماعیلی است.
[۱] مبلغی آبادانی، عبدالله، تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ۳ بی تا، جلدی، ج۳، ص۲۷۸.
فرقه نزاریه بعد از حمله مغول متحمل صدمات شدیدی شد و پس از این جامعه نزاری در ایران به حالت تقیه زندگی می‌کرد. نزاریان خود به دو فرقه محمد شاهی و قاسم شاهی تقسیم شدند. از رهبران قاسم شاهی اطلاعات گسترده‌ای در دست نیست، فقط می‌دانیم که عده‌ای در سالهای ۸۷۰ تا ۸۸۰ه. ق در منطقه انجدان از نواحی محلات، ادعای امامت نزاریان قاسم شاهی را نموده‌اند. از آثار خیرخواه هراتی که در قرن دهم می‌زیسته بدست می‌آید که او با امامان نزاری در انجدان، ارتباط داشته است. این مطلب نشان دهنده فعالیت جدید امامان نزاری است. ایشان با فرستادن افرادی در سلک صوفی و به نامهای شاه و پیر به تبلیغ امامت خویش می‌پرداختند.
[۲] فرمانیان، مهدی، اسماعیلیه، قم، نشرادیان، ۱۳۸۶، اول، ص۱۲۳.
آقاخانیه عنوان شاه را از مراشد صوفیه اقتباس کردند
[۳] مشکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ششم- ۱۳۸۷، ص۱.    
و حتی آقاخان اول، روابطی با مست علیشاه از بزرگان فرقه صوفیه نعمت اللهیه داشت.
[۴] فرمانیان، مهدی، اسماعیلیه، قم، نشرادیان، ۱۳۸۶، ص۱۲۳.
در دوره صفویه و زندیه و قاجار، امامان نزاری با حکومت مرکزی سازش داشته و از سوی حکومت به فرمانداری برخی مناطق، منصوب می‌شدند.
[۵] فرمانیان، مهدی، اسماعیلیه، قم، نشرادیان، ۱۳۸۶، ص۱۲۳و ۱۲۴.



او فردی از سادات اسماعیلی، از اهالی کهک قم به نام سید ابوالحسن خان است. سید ابوالحسن خان سلسله نسب خود را به اسماعیل فرزند امام صادق (علیه‌السّلام) می‌رساند.
[۶] مبلغی آبادانی، عبدالله، تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ۳ بی تا، جلدی، ج۳، ص۲۷۹.
از فعالیتهای سیاسی او این است که در حکومت زندیه و آغاز حکومت قاجار در کرمان حکم فرمائی می‌کرد. پس از برکناری از حکومت به محلات مهاجرت می‌کند. محل زندگی او و فرزند و نوه اش در دولت آباد، واقع در ۳۶ کیلومتری محلات بود.
[۷] بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران درقرن ۱۲و۱۳و۱۴، تهران، انتشارات زوار، پنجم، ۱۳۷۸، ۶جلدی، ج۱ ص۳۵۶.
وی در آن دیار به عنوان رئیس دینی اسماعیلیه و چهل و چهارمین امام نزاری فعالیت می‌نمود و از این رو هدایا و نذورات سرشاری از سوی پیروانش بخصوص از هند و آسیای میانه به او می‌رسید. اگر کسی از پیروانش نمی‌توانست نذورات خود را به او برساند، آنها را به دریا می‌افکندند و اعتقاد داشتند که سرانجام این اموال به دست امامشان خواهد رسید.
[۸] مشکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ششم- ۱۳۸۷، ص۱.    
سرانجام در سال ۱۲۰۶ هجری درگذشت.
[۹] فرمانیان، مهدی، اسماعیلیه، قم، نشرادیان، ۱۳۸۶، ص۱۲۳.



سید ابوالحسن خان و فرزندش شاه خلیل الله، در سیاست به عنوان حکمرانی سلسله نزاریه تلاش نداشتند. بلکه از حکومت زمان تبعیت می‌کردند. این حالت ابتدائی و ضعف نزاریان بود تا جائی که شاه خلیل الله در یک درگیری که بین طرفداران او و شیعیان رخ داد، در یزد کشته شد.
پس از کشته شدن شاه خلیل فرزندش حسنعلی به راه وی ادامه داده و از سوئی مورد لطف فتحعلی شاه واقع شد. شاه قاجار دستور تنبیه قاتلین شاه خلیل الله را صادر کرد و برای دلجوئی، یکی از دختران خود به نام سروجهان را به همسری حسنعلی شاه در آورد و حکومت قم و محلات را به وی واگذار نمود. فتحعلی شاه او را به لقب آقاخان مفتخر ساخت و از این پس وی به آقاخان محلاتی شهرت یافت. وجه تسمیه پیروان او به آقاخانیه نیز از لقبی است که فتحعلی شاه به او اعطاء نمود.
[۱۰] بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران درقرن ۱۲و۱۳و۱۴، تهران، انتشارات زوار، پنجم، ۱۳۷۸، ۶جلدی، ج۱ ص۳۵۶و۴۸۷
با توجه به موقعیت بدست آمده، دیگر فعالیتهای وی منحصر در مراسم مذهبی اسماعیلی نمی‌شد، بلکه برای تاسیس حکومت سلسله آقاخانی تلاش کرد.
[۱۱] مبلغی آبادانی، عبدالله، تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ۳ بی تا، جلدی، ج۳، ص۲۷۹.



بعد از مرگ فتحعلی شاه و جنگ شاهزادگان برای تصاحب قدرت مرکزی، زمینه آشوبهای حسنعلی شاه فراهم شد. آشوب‌های حسنعلی شاه برای تضعیف حکومت مرکزی قاجار چندین بار تکرار شد. ابتدا وی در سال ۱۲۵۶ه. ق قلعه بم را تصرف کرد تا به دامنه حکمرانی خود بیفزاید اما نصرت الدوله، برادر محمد شاه او را سرکوب نمود و مجبور به عذر خواهی از محمدشاه شد و پس از آن به محلات بازگشت. وی برای بار دوم نقشه شورش برضد قاجار را طراحی کرد. او با کسب اجازه از محمد شاه عازم زیارت مشاهد مقدسه و سفر به مکه معظمه شد و زنان و اموال و فرزندان خود را به کربلا و نجف فرستاد و خود مخفیانه به جمع آوری یاران خویش و تجهیزات نظامی پرداخت و با جعل نامه محمد شاه مبنی بر واگذاری حکومت کرمان به او، به سوی آن شهر حرکت نمود. این بار نیز او به مقصود خود نرسید و شاهزاده بهاءالدوله در بین راه با او درگیر می‌شود.
[۱۲] سپهر، محمد تقی، ناسخ التواریخ (سلاطین قاجار)، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۴۴ه. ش، ص۳۵۵.

وی بعد از ۱۴ ماه تلاش برای تسخیر کرمان و عدم موفقیت در این زمینه به میناب و بندر عباس می‌رود و توسط نیروهای انگلیس تجهیز می‌شود. این بار با خاطری جمع برای تسخیر کرمان اقدام می‌کند ولی در نواحی ریگان شکست سختی از قوای دولتی متحمل می‌شود و به ناچار پس از مدتی جنگ و گریز به قندهار گریخت و در آنجا مورد حمایت دولت انگلیس قرار گرفت. وی در آنجا به همکاری با انگلیسها پرداخت و علیه بلوچ‌ها که ضد انگلیسی بودند، فعالیت می‌کرد.
[۱۳] بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران درقرن ۱۲و۱۳و۱۴، تهران، انتشارات زوار، پنجم، ۱۳۷۸، ۶جلدی، ج۱ ص۳۵۸.
با تصرف افغانستان توسط انگلستان ، روابط نزدیکی بین فرمانده نظامی انگلیس و آقاخان برقرار شد و با شکست انگلستان در افغانستان در سال ۱۲۶۲ ه. ق، آقاخان به همراه خانواده اش به هندوستان رفت و در بندر بمبئی سکونت گزید.
[۱۴] فرمانیان، مهدی، اسماعیلیه، قم، نشرادیان، ۱۳۸۶، ص۱۲۴.
[۱۵] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بی تا، ج۲۰، ص۲۴۱.    



ورود او به بمبئی با اعتراض دولت ایران روبرو شد و به همین دلیل به ایالت بنگال مسافرت کرد و در سال ۱۲۶۳ ه. ق در کلکته ساکن شد و دوباره به بمبئی بازگشت و آن شهر را مرکز آقاخانیه قرار داد. آقاخان با حکم دادگاه به قضاوت جوزف آرلوند، وارث قانونی امامان الموت شد و به این ترتیب با کمک انگلستان رسما رئیس اسماعیلیه هند نیز گردید.
[۱۶] مشکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ششم- ۱۳۸۷، ص۲.    
همپیمانی او با انگلیس و خود فروختگی اش تا جائی پیش رفت که دولت بریتانیا برای وی حق سالانه معین نمود. آقاخان در قیام عمومی مسلمانان هند در سال۱۲۷۴ه. ق برعلیه بریتانیا، در کنار انگلیس بود. سرانجام آقا خان در سال ۱۲۹۸ ه. ق در گذشت و در قبرستان حسن آباد بمبئی به خاک سپرده شد.
[۱۷] فرمانیان، مهدی، اسماعیلیه، قم، نشرادیان، ۱۳۸۶، ص۱۲۴.

آقا بزرگ تهرانی در کتاب الذریعه کتابی به نام عبرت افزا را متعلق به حسنعلی شاه می‌شمرد. او در این کتاب به نسب خویش و جریان قتل پدرش و سرگذشت خویش می‌پردازد.
[۱۸] تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بی تا، ج۲۰، ص۲۴۱.    

آقاخان سوم سرگذشت جد خویش، حسنعلی را اینچنین می‌نویسد: در این هنگام پادشاه (فتحعلی شاه) درگذشت و جد بزرگمان حامی و طرفدار خود را از دست داد و مخالفینش من جمله نخست وزیر (میرزا آقاسی) مخالفت علنی خود را با او شروع کرد. این مخالفت منجر به زد و خورد شد و چون جدم نتوانست مقاومت نماید با عده‌ای از اتباعش به افغانستان و از انجا به سند رفت و در آنجا مقیم گردید و در همان جا بدرود زندگی گفت.
[۱۹] بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران درقرن ۱۲و۱۳و۱۴، تهران، انتشارات زوار، پنجم، ۱۳۷۸، ۶جلدی، ج۱ ص۳۵۰.



پس از حسنعلی فرزند بزرگترش آقاعلی شاه یا آقا خان دوم پیشوای اسماعیلیه هند شد. آقا خان دوم در سال ۱۳۰۲ قمری بر اثر ذات الریه در گذشت و جنازه او در نجف اشرف دفن شد.
پس از مرگ علی شاه، پسر هشت ساله اش محمد شاه یا آقا خان سوم به امامت رسید. او از هجدهم اوت ۱۸۸۵ تا سال ۱۹۵۷، رئیس فرقه اسماعیلیه بود. محمد شاه در سن ۲۱ سالگی به اروپا رفت و روابط خوب خانوادگی خود را با انگلیس ادامه داد و به دلیل همکاری با دولت بریتانیا، القاب و نشانهای متعددی دریافت نمود. وی همانند عبدالبهاء رئیس فرقه ضاله بهائیت ، از طرف دولت بریتانیا لقب سر را دریافت کرد. آقاخان سوم با حمایتهای قدرتهای استعماری، رهبر اسماعیلیان نزاری هند و ایران و آسیای مرکزی و شرق آفریقا گردید. تلاشهای او بر این بود که هویت نزاریان را از شیعیان اثنی عشریه و اهل سنت در تمام کشورهائی که اسماعیلیان در آنجا زندگی می‌کردند، متمایز سازد. بنابراین در سال ۱۹۰۵ه. ق قوانینی را برای تمام جوامع اسماعیلی تعیین کرد و شورایی را موظف ساخت که آن قوانین را اجرا نمایند. مهمترین این قوانین آداب و رسومی بود که موجب جدائی این فرقه از دیگران می‌شد. تمام نزاریان باید سندی که عقائد نزاری در آن مشخص شده را امضاء کرده و آقاخان سوم را به عنوان امام حاضر خود بپذیرند.
[۲۰] مبلغی آبادانی، عبدالله، تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ۳ بی تا، جلدی، ج۳، ص۲۸۰.
[۲۱] فرمانیان، مهدی، اسماعیلیه، قم، نشرادیان، ۱۳۸۶، ص۱۲۵.

فعالیتهای محمد شاه منحصر در رهبری آقاخانیه نبود بلکه فعالیتهای سیاسی و اجتماعی و اقتصادی نیز انجام می‌داد، از جمله تبدیل کالج علیگره در هند به دانشگاه، نقش در تاسیس حزب مسلم لیگ، رئیس کنگره مسلمانان هند. او هفت سال در این سمت ماند و در سال ۱۹۳۲ نماینده هند در کنفراس خلع سلاح و رئیس نمایندگان آن کشور در جامعه ملل گردید. در سال ۱۹۳۷ به ریاست جامعه ملل در ژنو انتخاب شد.
[۲۲] فرمانیان، مهدی، اسماعیلیه، قم، نشرادیان، ۱۳۸۶، ص۱۲۵.
وی برای مسابقات اسب دوانی، اسبهای درجه یک تربیت می‌کرد و از این راه جوائز زیادی را نصیب خود می‌کرد.
[۲۳] بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران درقرن ۱۲و۱۳و۱۴، تهران، انتشارات زوار، پنجم، ۱۳۷۸، ۶جلدی، ج۳ ص ۲۹۱.



در سال ۱۹۳۶ – ۱۹۳۷م که پنجاهمین سال امامت آقا خان سوم بود، اسماعیلیان آسیا و آفریقا در بمبئی و نایروبی، هموزن او طلای ناب به وی هدیه کردند. در سال ۱۹۴۶ هموزن او الماس دادند و در سال ۱۹۵۴ - ۱۹۵۵ هموزن او طلای سفید در قاهره به وی تقدیم کردند. چنین اقداماتی جنبه تشریفاتی داشت و پس از انجام مراسم، طلاها و الماس‌ها به صاحبان اصلی آن بر گردانده می‌شد.
[۲۴] مبلغی آبادانی، عبدالله، تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ۳ بی تا، جلدی، ج۳، ص۲۸۰.

آقاخان سوم در سال ۱۳۲۷ شمسی با تلگراف از دولت ایران تقاضای تابعیت کرد و شاه وقت ایران محمدرضا به او لقب حضرت والا داد و جواب تلگراف او را اینگونه نوشت: تلگرافیه مبنی بر تقاضای تابعیت ایران مخابره نموده بودید، واصل گردید. دولت همیشه شما را ایرانی شناخته است و این تقاضا در کمال خوشوقتی پذیرفته شد و عنوان رسمی شما را حضرت والا نمودیم.
[۲۵] بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران درقرن ۱۲و۱۳و۱۴، تهران، انتشارات زوار، پنجم، ۱۳۷۸، ۶جلدی، ج۳ ص ۲۹۱.

آقاخان سوم در سال ۱۹۵۷ در سن ۸۰ سالگی در گذشت و جنازه او در اسوان مصر دفن گردید.
[۲۶] مبلغی آبادانی، عبدالله، تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ۳ بی تا، جلدی، ج۳، ص۲۸۰.



علیخان فرزند آقاخان سوم به علت خوشگذارانی و عشرت نتوانست جای پدر را بگیرد. به همین دلیل کریمخان فرزند علیخان متولد ۱۳۱۵ شمسی، در ۲۱ سالگی بنا به وصیت جدش به امامت رسید. وی که لیسانس تاریخ اسلام از دانشگاه هاروارد است، کارهای پدر بزرگش را ادامه داد. او همانند جدش در لندن زندگی می‌کند و پیروان خود را که قریب به یک میلیون نفر می‌باشند
[۲۷] مشکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ششم- ۱۳۸۷، ص۵و۳.    
را به زندگی سکولار غربی تشویق می‌کند. فعالیتهای او بیشتر اقتصادی وفرهنگی است. به چند نمونه از اقدامات او اشاره می‌کنیم :
[۲۸] فرمانیان، مهدی، اسماعیلیه، قم، نشرادیان، ۱۳۸۶، ص۱۲۶و۱۲۷.

۱. درسال ۱۹۷۷م/۱۳۵۶ش، موسسه مطالعات اسماعیلیه لندن را تاسیس کرد.
۲. تاسیس دانشگاه در کراچی، سال ۱۹۸۵م.
۳. در سال ۱۹۸۶م قانون اساسی اسماعیلیان نزاری را نوشت و برای تمام نزاریان فرستاد.
۴. در سال ۲۰۰۲ پس از اشغال افغانستان، از آنجا دیدن کرد و به فعالیتهای اقتصادی در آنجا پرداخت.
۵. راه اندازی شبکه توسعه مسائل اجتماعی به نام شبکه توسعه آقاخان.


ماهیت این فرقه به عنوان نو نزاریان اسماعیلی در دوره معاصر است و در واقع اعتقاداتی جز اعتقادات نزاریان ندارند و رهبران ایشان بیشتر جنبه سیاسی و فرهنگی داشتند تا اعتقادی و دینی اما به هرحال آقاخان‌ها را امام خویش می‌دانند.
ایشان معتقدند که دستورات امام حاضر مورد اطاعت قرار می‌گیرد.
[۲۹] مشکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ششم- ۱۳۸۷، ص۴.    
فرقه آقاخانیه از ابتداء تا کنون چهار امام را تجربه کرده است که عبارتند از:
۱. حسنعلی شاه (متوفی ۱۲۹۸ ه. ق)
۲. علی شاه (متوفی ۱۳۰۲ ه. ق)
۳. محمد شاه (۱۲۹۳-۱۳۷۴ ه. ق)
۴. کریم خان (متولد ۱۳۱۵ شمسی)
اعتقاد به تناسخ در میان نزاریان و همچنین آقاخانیه وجود دارد و به همین دلیل به تاویل ثواب و عقاب و رفع تکالیف و احکام شریعت اسلام پرداخته‌اند.
[۳۰] گروه مذاهب اسلامی، اسماعیلیه، مرکزمطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، نوبت دوم، ۱۳۸۴، ص۲۳۵.
در این باره می‌گویند: ثواب عبارت است از این که روح انسان در وقت مردن منتقل شود به بدن انبیاء و صلحاء و نحو ذلک، و عقاب عبارت است از انتقال روح در وقت مردن به بدن کلب یا خنزیر یا مار و عقرب و امثال ذلک.
[۳۱] گروه مذاهب اسلامی، اسماعیلیه، مرکزمطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، نوبت دوم، ۱۳۸۴، ص۲۳۵.
آقاخان‌ها خودشان با توجه به گرایش شدیدی که به غرب داشته و تحت تاثیر افکار و منش آنان بودند، برای همراهی با غربیان مشکل چندانی نداشتند. آقاخان سوم مقید به شریعت اسلامی نبوده و خود را موظف به رعایت آن نمی‌دانست؛ زیرا امامان نزاری حال حاضر را قیامت می‌دانستند و در این صورت شریعت ملغی می‌شود.
[۳۲] فرمانیان، مهدی، اسماعیلیه، قم، نشرادیان، ۱۳۸۶، ص۱۲۵.
بدین ترتیب اباحه گری اسماعیلیان در دوران گذشته، امروزه نیز ادامه دارد.



۱. ↑ مبلغی آبادانی، عبدالله، تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ۳ بی تا، جلدی، ج۳، ص۲۷۸.
۲. ↑ فرمانیان، مهدی، اسماعیلیه، قم، نشرادیان، ۱۳۸۶، اول، ص۱۲۳.
۳. ↑ مشکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ششم- ۱۳۸۷، ص۱.    
۴. ↑ فرمانیان، مهدی، اسماعیلیه، قم، نشرادیان، ۱۳۸۶، ص۱۲۳.
۵. ↑ فرمانیان، مهدی، اسماعیلیه، قم، نشرادیان، ۱۳۸۶، ص۱۲۳و ۱۲۴.
۶. ↑ مبلغی آبادانی، عبدالله، تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ۳ بی تا، جلدی، ج۳، ص۲۷۹.
۷. ↑ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران درقرن ۱۲و۱۳و۱۴، تهران، انتشارات زوار، پنجم، ۱۳۷۸، ۶جلدی، ج۱ ص۳۵۶.
۸. ↑ مشکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ششم- ۱۳۸۷، ص۱.    
۹. ↑ فرمانیان، مهدی، اسماعیلیه، قم، نشرادیان، ۱۳۸۶، ص۱۲۳.
۱۰. ↑ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران درقرن ۱۲و۱۳و۱۴، تهران، انتشارات زوار، پنجم، ۱۳۷۸، ۶جلدی، ج۱ ص۳۵۶و۴۸۷
۱۱. ↑ مبلغی آبادانی، عبدالله، تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ۳ بی تا، جلدی، ج۳، ص۲۷۹.
۱۲. ↑ سپهر، محمد تقی، ناسخ التواریخ (سلاطین قاجار)، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۴۴ه. ش، ص۳۵۵.
۱۳. ↑ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران درقرن ۱۲و۱۳و۱۴، تهران، انتشارات زوار، پنجم، ۱۳۷۸، ۶جلدی، ج۱ ص۳۵۸.
۱۴. ↑ فرمانیان، مهدی، اسماعیلیه، قم، نشرادیان، ۱۳۸۶، ص۱۲۴.
۱۵. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بی تا، ج۲۰، ص۲۴۱.    
۱۶. ↑ مشکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ششم- ۱۳۸۷، ص۲.    
۱۷. ↑ فرمانیان، مهدی، اسماعیلیه، قم، نشرادیان، ۱۳۸۶، ص۱۲۴.
۱۸. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بی تا، ج۲۰، ص۲۴۱.    
۱۹. ↑ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران درقرن ۱۲و۱۳و۱۴، تهران، انتشارات زوار، پنجم، ۱۳۷۸، ۶جلدی، ج۱ ص۳۵۰.
۲۰. ↑ مبلغی آبادانی، عبدالله، تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ۳ بی تا، جلدی، ج۳، ص۲۸۰.
۲۱. ↑ فرمانیان، مهدی، اسماعیلیه، قم، نشرادیان، ۱۳۸۶، ص۱۲۵.
۲۲. ↑ فرمانیان، مهدی، اسماعیلیه، قم، نشرادیان، ۱۳۸۶، ص۱۲۵.
۲۳. ↑ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران درقرن ۱۲و۱۳و۱۴، تهران، انتشارات زوار، پنجم، ۱۳۷۸، ۶جلدی، ج۳ ص ۲۹۱.
۲۴. ↑ مبلغی آبادانی، عبدالله، تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ۳ بی تا، جلدی، ج۳، ص۲۸۰.
۲۵. ↑ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران درقرن ۱۲و۱۳و۱۴، تهران، انتشارات زوار، پنجم، ۱۳۷۸، ۶جلدی، ج۳ ص ۲۹۱.
۲۶. ↑ مبلغی آبادانی، عبدالله، تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ۳ بی تا، جلدی، ج۳، ص۲۸۰.
۲۷. ↑ مشکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ششم- ۱۳۸۷، ص۵و۳.    
۲۸. ↑ فرمانیان، مهدی، اسماعیلیه، قم، نشرادیان، ۱۳۸۶، ص۱۲۶و۱۲۷.
۲۹. ↑ مشکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ششم- ۱۳۸۷، ص۴.    
۳۰. ↑ گروه مذاهب اسلامی، اسماعیلیه، مرکزمطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، نوبت دوم، ۱۳۸۴، ص۲۳۵.
۳۱. ↑ گروه مذاهب اسلامی، اسماعیلیه، مرکزمطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، نوبت دوم، ۱۳۸۴، ص۲۳۵.
۳۲. ↑ فرمانیان، مهدی، اسماعیلیه، قم، نشرادیان، ۱۳۸۶، ص۱۲۵.




سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «آقاخانیه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۲/۲۴    


رده‌های این صفحه : آقا خانیه | اسماعیلیه | فرق شیعه | فرق و مذاهب
جعبه ابزار