غنیمت (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
غَنيمت (به فتح غین)،
غَنْم (به فتح غین و سکون نون) و
غُنْم (به ضم غین و سکون نون) از
واژگان قرآن کریم به معنای غنيمتِ
جنگ است.
به معناى هر فايده است.
مغانم چهار بار در
قرآن مجید آمده است.
ظاهرا جز آيه ۹۴
نساء همه درباره غنائم جنگى‌اند.
مشتقات که در آیات قرآن آمده عبارتند از:
مَغانِم (به فتح میم و کسر نون) به معنای غنيمت،
غَنِمْتُمْ (به فتح غین و کسر نون) به معنای غنيمت است.
غَنيمت،
غَنْم و
غُنْم (بر وزن فَلْس و قُفْل) به معناى غنيمت جنگ و هم به معنى هر فايده است.
معنى اول از مصاديق معناى دوم است پس آن يک معنى بيشتر ندارد و آن هر فايده است.
اينک اقوال بزرگان در معنى آن:
راغب گويد: غُنْم (بر وزن قُفْل) در
اصل دست يافتن به
گوسفند است، سپس در هر دست يافته به كار رفته، خواه از
دشمن باشد يا غير آن.
قاموس آن‌را فيى‌ء و رسيدن به شى‌ء بدون
مشقت گفته است.
ظاهرا مرادش از «فيى‌ء» غنيمت است، گر چه فيى‌ء غنائم بعد از جنگ است.
در
اقرب الموارد آمده: غنيمت آن است كه از محاربين در حال جنگ گرفته شود و هر شى‌ء به دست آمده غَنم، مَغْنَم و غَنيمت ناميده می‌شود.
مَغانِم جمع مَغْنَم به معنى غنيمت است.
به مواردی از
غَنيمت که در قرآن به کار رفته است، اشاره می‌شود:
(وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ ...) (بدانيد هرگونه غنيمتى به دست آوريد.)
طبرسی (رحمه‌اللّه) در
مجمع البیان در ذيل آيه «اللغة»، آن را غنيمت جنگى گفته؛ در ذيل «المعنى» فرموده: در عرف لغت به هر فائده غنم و غنيمت گفته می‌شود.
در
المنار ذيل آيه فوق گفته: غنم، مَغْنَم و غنيمت در لغت چيزی است كه به دست
انسان بى‌مشقّت آيد،
چنان‌كه قاموس گفته است. سپس به قيد «مشقّت» اشكال كرده كه در موارد غنيمت صادق نيست و بعد گفته: متبادر از استعمال اين است كه غنيمت و غنم آن‌چيزى است كه انسان بدست می‌آورد بى‌آن‌كه مالى و غيره درباره آن
بذل كند.
(فَعِنْدَ اللَّهِ مَغانِمُ كَثِيرَةٌ) (زيرا غنيمت‌هاى فراوانى براى شما نزد خداست.)
خلاصه آن كه: غنيمت در
اصل به معنای كلّ فائده است.
ظهور در كلّ فائده است چنان كه طبرسى آن را فواضل نعمت‌ها و
رزق گفته است.
ايضا در المنار رزق و فواضل نعمت گفته است.
(وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى عَبْدِنا يَوْمَ الْفُرْقانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ ...) «بدانيد آن‌چه فائده برده‌ايد از چيزى، پنج يک آن براى خدا و رسول و قريب رسول (
امام كه ذى‌القربى مفرد است) و
یتیمان و
مسکینان و
ابن سبیل است، اگر به خدا و به آن‌چه روز فرقان (روز
بدر) و روزی‌كه دو گروه
مسلمان و
مشرک با هم ملاقات كردند،
ایمان داريد.»
ظهور آيه می‌رساند كه
خمس يک
حکم تشریعی ابدى است در هر فائده كه به انسان می‌رسد خواه به وسيله جنگ باشد يا غير آن و اينكه
مورد نزول آیه غنائم جنگى است، مخصّص آن نمی‌تواند باشد، بلكه مورد سبب نزول حكم كلّى است، كه مورد يكى از مصاديق آن است. لذا
ائمّه اهل بیت (علیهم‌السّلام) آن را كل فائده فرموده و فوائد هفتگانه را: غنائم جنگى، ارباح مكاسب، زمينی كه ذمّى از مسلمان خريده،
معدن،
گنج، مال مختلط به
حرام و آن‌چه با غواصى به دست آيد، از آن شمرده‌اند.
شیخ (عليه‌الرحمة) در
استبصار، باب وجوب الخمس، از
امام صادق (علیه‌السّلام) نقل كرده، كه
راوی از آيه
(وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ) سوال کرد، امام فرمود:
«هِيَ وَ اللَّهِ الْإِفَادَةُ يَوْماً بِيَوْمٍ ...».
اين روايت در
کافی نيز نقل شده است.
در كافى از
سماعة نقل شده كه از
ابوالحسن امام کاظم (علیه‌السّلام) سؤال كردم از خمس فرمود:
«فِي كُلِّ مَا أَفَادَ النَّاسُ مِنْ قَلِيلٍ أَوْ كَثِيرٍ.» (و همچنين غنايم بسيارى‌كه آن را به دست مى‌آورند.)
(سَيَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انطَلَقْتُمْ إِلَى مَغَانِمَ) (هنگامى كه شما براى به دست آوردن غنايمى حركت كنيد.)
(وَ عَدَكُمُ اللَّهُ مَغَانِمَ كَثِيرَةً تَأْخُذُونَهَا) (
خداوند غنايم فراوانى به شما وعده داده بود كه آن‌ها را به دست مى‌آوريد.)
مغانم چهار بار در قرآن مجيد آمده است.
•
قرشی بنایی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «غنیمت»، ج۵، ص۱۲۳-۱۲۵.
