غار ثور (دانشنامه‌حج)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ثور نام کوه و نام غاری است که از مکان‌های مقدس واقع در
شهر مکه است که
مسلمانان در ایام
حج به
زیارت آن می‌روند.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) هنگام
هجرت به خاطر فرار از خطر
مشرکان به آنجا پناهنده شده بود که
خداوند در
قرآن کریم در
سوره توبه به آن اشاره کرده است.
کوه ثور به ارتفاع ۷۵۹ متر از سطح
دریا در جنوب مکه در مسیر
یمن و در سه کیلومتری
مسجدالحرام و روبه‌روی
کوه نور و
غار حراء قرار دارد.
این کوه از سنگ‌هایی به رنگ‌های طلایی، نقره‌ای و زغالی تشکیل شده است.
گویا نام اصلی آن اطحل (خاکستری) بوده است.
ثور بن عبدمنات در دامنه این
کوه تولد یافت و از آن هنگام، این مکان به ثور اطحل مشهور شد. بعدها نام ثور بر آن غلبه یافت.
از این کوه با نام ابوثور نیز یاد شده است.
ممکن است شباهت منظر جنوبی آن به
گاو (ثور)
یا سکونت گروهی به نام بنی‌ثور در این کوه و مناطق پیرامون آن
دلیل این نام‌گذاری باشد.
اهمیت کوه ثور از این‌رو است که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هنگام هجرت به
یثرب در غاری بر بالای این کوه، سه
روز پنهان شد. ایشان با آگاهی از تصمیم
مشرکان برای قتل خویش،
حضرت علی (علیه‌السّلام) را در
رختخواب خود گزارد و راهی یثرب گشت. ایشان همراه
ابوبکر با راهنمایی
جبرئیل برای فریب مشرکان به سوی کوه ثور در جهت مخالف مسیر یثرب رفت و در غار ثور پنهان شد. مشرکان با بهره‌گیری از متخصصان ردیابی همچون
کُرز بن علقمه، به تعقیب ایشان پرداختند و ردّ پا را تا دهانه غار ثور پی گرفتند. تخم‌گذاری پرندگان، تنیده شدن تار
عنکبوت یا روییدن گیاهی کم‌دوام بر در غار، مشرکان را از یافتن پیامبر ناامید کرد. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پس از اقامتی سه روزه در این غار راهی یثرب شد.
گویا تردد در مسیری که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هنگام هجرت برای صعود به کوه انتخاب کرده بود، مشکل بود و از این‌رو، پاهای ایشان هنگام صعود دچار خونریزی شده بود.
بر فراز کوه، دو غار نزدیک به هم وجود دارد که هر دو مخفی‌گاه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هنگام هجرت به یثرب شمرده شده‌اند. با توجه به همراهی ابوبکر و نیز
عامر بن فهیره، راهنمای مسیر، با ایشان، می‌توان گفت غارِ گسترده‌تر، جایگاه اختفا بوده است. طول و عرض این غار ۵/۳ متر مربع و ارتفاع آن ۳۰/۱ متر است.
آیه ۴۰ سوره توبه که در آن، خداوند از یاری پیامبر و همراهش گزارش می‌دهد، به این رویداد و غار اشاره دارد.
در روایتی از
ابن عباس که پذیرش آن مشکل می‌نماید، کوه ثور محل کشته شدن
هابیل خوانده شده است.
بر پایه روایت‌های اسطوره‌ای، کوه ثور یکی از قطعات کوه متلاشی شده پس از تجلی
قدرت خداوند بر
حضرت موسی (علیه‌السّلام) و نیز یکی از کوه‌های پیوسته به زمین هفتم شمرده شده است.
در روایتی دیگر، این کوه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را به سوی خود فراخواند و از پناه دادن خود به هفتاد پیامبر گزارش داد.
غار ثور همواره مورد توجه مسلمانان بوده و افراد بسیار در دوره‌های گوناگون برای دیدن آن از کوه بالا می‌رفتند.
گویا در سده ۱۴ق. رسم بر این بوده که مردم مکه، شنبه‌ها و باقی‌مانده مردم در دیگر روزها از این کوه بازدید می‌کردند.
در همان هنگام، برای راهنمایی بازدیدکنندگان، نشانه‌هایی سنگی در مسیر و بالای کوه نهاده بودند.
کردی (م
۱۴۰۰ق) با اشاره به عبارتی از
قاموس المحیط و نیز روایت ابوبکر از اقامت در غار، مدعی شده است که ورودی غار در دوره پیامبر در بخش بالای آن بوده و ورودی‌های کنونی بعدها ایجاد شده است.
ابن جبیر (م
۶۱۲ق) از دو ورودی برای غار یاد کرده که یکی از آن‌ها فراخ‌تر بوده و مردم بیشتر از آن وارد غار می‌شدند.
بر پایه این گزارش، گویا در این دوره‌ها برای دسترسی آسان زائران به غار، ورودی دوم ایجاد شد؛ زیرا دهانه اصلی غار که در سمت
قبله قرار داشت، بسیار تنگ بود و عبور از آن، مهارتی خاص می‌طلبید. به سال
۸۰۰ق ورودی اصلی غار با تراشیدن سنگ‌ها به سبب به تنگنا افتادن شخصی در آن، اندکی گسترش یافت.
به سال
۸۱۰ق یا کمی بیش از آن، امیر تغری برمش ترکمانی مسؤول پخش صدقات در
حرمین از سوی
مملوکیان، این ورودی را به سبب به تنگنا افتادن مردم هنگام ورود به آن، بست. پیشوای
حنفیان مکه،
محمد خوارزمی مشهور به معید، از این کار انتقاد کرد و خواستار بازگشایی غار و
توبه وی شد.
حسام السلطنه در سفر
حج خویش به سال
۱۳۷۹ق از وجود درختی در برابر غار یاد کرده است.
ناتوانی در ورود به غار، مایه پیدایش پندارهای نادرست در باره ورود به آن گشته بود و افرادی که موفق به ورود نمی‌شدند، در معرض اتهام قرار می‌گرفتند. به همین سبب و نیز برای آسانی رفت و آمد بازدیدکنندگان، شریف عون الرفیق (حک:
۱۲۹۹ق) امیر مکه دستور داد تا ورودی غار گسترش یابد.
عثمان پاشا نوری، حکمران حجاز، به سال
۱۲۹۹ق و
اسماعیل حقی پاشا، حکمران
حجاز، و شیخ الحرمین به سال
۱۳۰۷ق کوشش‌های عمرانی در مسیر کوه ثور انجام دادند تا صعود به آن آسان‌تر شود. آن‌ها راه را به صورت پلکانی مارپیچ در آورده بودند.
امروزه با گسترش شهر، کوه ثور در میان چند خیابان با نام خیابان ثور، جاده طائف و جاده کُدی قرار گرفته است و راه‌های متعدد برای بالا رفتن و پایین آمدن از کوه وجود دارد.
سعودی‌ها به تقدس این مکان باور ندارند و از این‌رو، امکاناتی خاص برای بازدیدکنندگان بی‌شمار آن فراهم نکرده‌اند.
کوه ثور از مکان‌های
استجابت دعا به ویژه هنگام ظهر دانسته شده است
و نماز خواندن در غار ثور
استحباب دارد.
شیخ مرتضی انصاری، دانشور گرانقدر شیعی، در مناسک خود دعایی ویژه قرائت در کوه ثور آورده است.
اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۰۸ق.
اثارة الترغیب: محمد بن اسحاق خوارزمی (م۸۲۷ق)، به کوشش الذهبی، مکه، مکتبه نزار مصطفی الباز، ۱۴۱۸ق.
اخبار مکه: فاکهی (م۲۷۹ق)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق.
ادعیه و آداب مکه مکرمه: مرکز تحقیقات حج، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
افادة الانام: عبدالله بن محمد غازی (م۱۳۶۵ق)، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۳۰ق.
امتاع الاسماع: مقریزی (م۸۴۵ق)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
انساب الاشراف: بلاذری (م۲۷۹ق)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
البدایة و النهایه: ابن کثیر (م۷۷۴ق)، بیروت، مکتبة المعارف.
بهجة النفوس و الاسرار: عبدالله مرجانی (م۶۹۹ق)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۲۰۰۲م.
تاریخ الخمیس: حسین دیاربکری (م۹۶۶ق)، بیروت، مؤسسة شعبان، ۱۲۸۳ق.
التاریخ القویم: محمد طاهر کردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.
تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره: اصغر قائدان، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
تحصیل المرام: محمد بن احمد صباغ (م۱۳۲۱ق)، به کوشش ابن دهیش، ۱۴۲۴ق.
الجامع اللطیف: محمد ابن ظهیره (م۹۸۶ق)، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، ۱۴۲۳ق.
خزانة التواریخ النجدیه: عبدالله بن عبدالرحمن آل بسام، ۱۴۱۹ق.
الرحلة الورثیلانیه: حسین بن محمد ورثیلانی (م۱۷۷۹م.) ، قاهره، مکتبة الثقافه، ۱۴۲۹ق.
رحلة ابن جبیر: محمد بن احمد (م۶۱۴ق)، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م.
سفرنامه مکه حسام السلطنه: رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۷۴ش.
شفاء الغرام: محمد الفاسی (م۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
الطبقات الکبری: ابن سعد (م۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: محمد فاسی (م۸۳۲ق)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا (م۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق.
معجم البلدان: یاقوت حموی (م۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
معجم المعالم الجغرافیه: عاتق بن غیث بلادی، دار مکه، ۱۴۰۲ق.
موسوعة مرآة الحرمین الشریفین: ایوب صبری پاشا (م۱۲۹۰ق)، قاهره، دار الآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
ابوالفضل ربانی، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «ثور (۲)»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۳/۲۲.
