عَجْز (مفردات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عَجْز (بر وزن فلس، به فتح عین و سکون جیم) از
واژگان قرآن کریم به معنای ناتوانی است. این واژه دارای مشتقاتی است که در
آیات قرآن به کار رفته است؛ مانند:
اِعجاز (به کسر الف) به معنای عاجز کردن،
اَعجاز (به فتح الف) به معنای ریشه‌ها، که دو بار در
قرآن کریم به کار رفته،
مُعاجِزه (به ضم میم و کسر جیم) به معنای عاجز کردن و
عَجوز (به فتح عین) به معنای پیرزن، که چهار بار در قرآن کریم به کار رفته است.
عَجْز به معنای ناتوانی است. «عجز عنه عجزا: ضعف عنه ای لم یقتدر علیه»
(یا وَیْلَتی اَ عَجَزْتُ اَنْ اَکُونَ مِثْلَ هذَا الْغُرابِ) (...واى بر من! آيا من ناتوان‌تر از آن هستم كه مانند اين زاغ باشم...)
در
مفردات آمده: عجز انسان قسمت مؤخّر اوست، مؤخّر غیر انسان نیز به آن تشبیه شده است.
(کَاَنَّهُمْ اَعْجازُ نَخْلٍ مُنْقَعِرٍ) (كه مردم را همچون تنه‌هاى
نخل، ريشه كن شده از جا برمى‌كند!)
و اصل عجز تاخّر از شی‌ء و حصول در آخر آن است، در تعارف اسم شده به قصور از چیزی و آن ضدّ قدرت است.
اِعجاز به معنای عاجز کردن است.
(وَ اَنَّا ظَنَنَّا اَنْ لَنْ نُعْجِزَ اللَّهَ فِی الْاَرْضِ) «ما دانستیم که هرگز
خدا را عاجز نتوانیم کرد.»
(وَ ما اَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ) «شما عاجز کننده خدا نیستید و از اراده و فعل او جلوگیری نتوانید کرد.»
اَعجاز (به فتح الف) به معنای ریشه‌ها است. مفرد آن عجز است، چنانکه گذشت و آن دو بار در قرآن هست یکی گذشت دیگری آیه:
(کَاَنَّهُمْ اَعْجازُ نَخْلٍ خاوِیَةٍ) (...آن قوم مانند تنه‌هاى پوسيده نخل...)
و هر دو درباره عذاب
قوم عاد است.
مُعاجِزه به معنای عاجز کردن است. مسابقه نیز معنی شده که طرفین در صدد عاجز کردن یکدیگراند.
(وَ الَّذِینَ سَعَوْا فِی آیاتِنا مُعاجِزِینَ اُولئِکَ اَصْحابُ الْجَحِیمِ)«آنانکه در ابطال آیات ما تلاش می‌کنند و گمان دارند که ما را عاجز می‌کنند آنها یاران جحیم‌اند.»
شاید منظور از آن فکر معاجزه باشد.
عَجوز به معنای پیرزن است. به واسطه عاجز بودن از کارهای بسیار، عجوز گفته شده است. در
اقرب الموارد گفته: آن وصف خاصّ پیرزن است.
جمع آن عُجُز (به ضمّ اول و دوم) و عَجَائِز است، عجوز چهار بار در قرآن آمده، دو دفعه درباره زن
حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) و دو بار در خصوص زن
حضرت لوط (علیه‌السّلام) به کار رفته است.
•
قرشی بنابی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «عَجز»، ج۴، ص۲۹۴-۲۹۳.
