عمادالدین طوسی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ حَمْزه، عمادالدین ابوجعفر محمد بن علی بن حمزه طوسی،
فقیه امامی سده ۵ -۶ ق/۱۱-۱۲ م و صاحب
کتاب الوسیله است.
از زندگی،
مشایخ و شاگردان وی هیچ گزارش صحیحی در دست نیست. قدیم‌ترین کسی که از او نام برده،
منتجب‌الدین (د بعد از ۶۰۰ ق) است که ضمن ذکر او در
فهرست به عنوان
فقیه، چند اثر از جمله الوسیلة را به او نسبت داده است.
ابن شهر آشوب (د ۵۸۸) فهرست‌نویس دیگر سده ۶ گرچه نامی از وی نبرده، ولی در ضمن
کتبی که مؤلف آن‌ها را نمی‌شناخته، از
کتابی با عنوان
الوسائل الی نیل الفضائل نام برده
که می‌تواند همان
الوسیلة الی نیل الفضیلة ابن حمزه باشد.
یاد کردن ابن حمزه از
شیخ طوسی (د ۴۶۰ ق) و
ابویعلی سلاّر دیلمی (د ۴۶۳ ق) به عنوان متوفی
و ذکر شدن الوسیلة در فهرست منتجب‌الدین که پیش از ۵۸۴ ق تألیف شده
نشان می‌دهد که تألیف الوسیلة در فاصله سال‌های ۴۶۳-۵۸۴ق صورت گرفته است.
حال با توجه به این‌که ابن حمزه در این
کتاب از
ابن براج (د ۴۸۱ق) تأثیر پذیرفته و
فقیهان نیمه دوم
قرن ۶ ق/۱۲ م از جمله
راوندی (د ۵۷۳ ق) از الوسیله استفاده کرده‌اند، می‌توان دوره حیات او را در اواخر قرن ۵ ق/۱۱ م و نیمه اول قرن ۶ ق/۱۲ م تعیین کرد. در منابع سده اخیر گفته شده که مقبره‌ای به نام او در حومه
کربلا وجود دارد.
در نوشته‌های برخی از نویسندگان متأخر در مورد نام ابن حمزه مؤلف
کتاب الوسیله اختلافاتی دیده می‌شود که با توجه به تصریح به نام مؤلف در منابع متقدم نمی‌تواند چندان قابل توجه باشد، از جمله
محقق کرکی در اجازه خود به
قاضی صفی‌الدین،
مؤلف الوسیله را
هبةالله بن حمزه از
فقیهان حلب دانسته که ابداً شخص شناخته شده‌ای نیست. همچنین صاحب
نظام الاقوال،
کتاب الوسیله را از
ابویعلی محمد بن حسن بن حمزه جعفری دانسته
که با توجه به
وفات او در ۴۶۳ ق نمی‌تواند مقبول باشد.
ابن حمزه را باید از پیروان
مکتب شیخ طوسی به شمار آورد. مقایسه‌ای میان
فتاوی او در الوسیله و فتاوی شیخ طوسی نشان می‌دهد که او چهارچوب
فقه شیخ طوسی را پذیرفته است. ابن حمزه در تألیف الوسیله از میان
آثار شیخ طوسی از نهایه بیش‌تر بهره برده است و حتی گاه
ابن ادریس (بدون ذکر نام) او را - در مسأله بطلان تدبیر به ایاق
- تابع
کتاب نهایه دانسته است.
همچنین او را می‌توان در زمره
فقیهانی شمرد که
حمصی (
فقیه نیمه دوم سده ۶ ق) آنان را بازگوکننده
فقه شیخ طوسی و در واقع پیرو او دانسته است.
با این‌همه سخنان ابن ادریس و حمصی را در مورد او باید تا حدودی اغراق‌آمیز دانست، زیرا ابن حمزه نه تنها در مواردی با آرای شیخ طوسی مخالفت کرده و شاید گاهی سعی در تعدیل حکم او داشته است (مانند قول وی به استحباب تقدیم
مضمضه بر
استنشاق)، بلکه به طرح فروع جدیدی در
فقه پرداخته که در
کتب شیخ طوسی مطرح نبوده است.
یکی از بارزترین مشخصه‌های
فقه ابن حمزه را باید روش او در بیان
احکام دانست. او ابتدا شقوق مختلف مسأله را با قید عدد به‌طور
مجمل مشخص می‌کند و سپس به تفصیل‌ِ یکایک شقوق مزبور می‌پردازد.
او در تقسیمات خود
واجب و
مستحب،
حرام و
مکروه، فعل و
ترک و کمیت و کیفیت را از یکدیگر تمیز داده و هر کدام را جداگانه آورده است. وی در مقدمه الوسیلة
می‌گوید این روش تقسیم‌بندی موجب سهولت حفظ احکام می‌گردد. اگرچه ابن حمزه را نمی‌توان مبدع این روش دانست، ولی او این روش را به کمال رسانده است.
از دیگر مشخصه‌های
فقه ابن حمزه، تعریف او از
اصطلاحات فقهی در آغاز برخی از ابواب است.
وی بجز شیخ طوسی، از نظریات دیگر
فقهای معاصر وی نیز بهره برده است. مثلاً در چندین مورد
به صراحت نظریات ابویعلی سلار دیلمی را نقل کرده است.
با یک بررسی سبک‌شناختی روشن می‌شود که تا حدودی از ابن براج نیز تأثیر پذیرفته است.
اگرچه در آثار نیمه دوم قرن ۶ ق/۱۲ م نامی از ابن حمزه برده نشده، ولی تأثیر
فقه او در این آثار به روشنی مشهود است. مقایسه بین مندرجات
فقه القرآن راوندی با الوسیله،
تأثر راوندی از ابن حمزه را نشان می‌دهد. راوندی حتی در مواردی چون حکم خون
سگ و
خوک در
لباس نمازگزار در
فتوای شاذ از او تبعیت کرده است.
ابن زهره (د ۵۸۵ ق) نیز در
الغنیه تا حدودی از او تأثیر پذیرفته است.
همچنین،
ابن ادریس در
السرائر که
تألیف آن را در ۵۸۷ - ۵۸۸ ق به پایان برده، از الوسیله با تعبیر «بعض
کتب اصحابنا» بسیار نقل قول می‌کند و اغلب با نظریات ابن حمزه به گونه‌ای انتقادآمیز برخورد می‌کند.
البته نظر ابن ادریس در مواردی موافق نظر ابن حمزه است.
رساله
ازاحة العلة فی معرفة القبلة از
شاذان بن جبرئیل قمی (نیمه دوم سده ۶ ق) را نیز ظاهراً باید تفصیل و تکمیل مندرجات الوسیلة
دانست.
کتاب الوسیله در سده ۷ ق/۱۳ م در
مکتب حِلّه بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت.
محقق حلی (د ۶۷۶ ق) بدون تصریح به نام ابن حمزه چهارچوب الوسیله را به خصوص در بخش عبادات‌ِ شرایع پذیرفته و نه تنها در فصل‌بندی بخش عبادات دقیقاً از او پیروی کرده، بلکه در عناوین باب‌ها، شکل طرح مسایل و گاهی محتوا نیز تا حدود قابل‌توجهی تحت تأثیر او قرار داشته است.
یحیی بن سعید حلی (د ۶۹۰ ق) در
نزهة الناظر و آبی (ه م) در
کشف الرموز ، تألیف شده در ۶۷۲ ق به نام ابن حمزه تصریح کرده و فتاوی او را نقل کرده‌اند. اوج مطرح شدن ابن حمزه در آثار
فقهی حله را باید در
مختلف الشیعه علامه حلی (د ۷۲۶ ق) دانست. الوسیله بر اساس آنچه از نامه علقمی وزیر به تاج‌الدین ابن صلایا برمی‌آید، از رایج‌ترین
کتب بین
شیعه عراق (به خصوص
حلّه) در سده ۷ق بوده است.
در اینجا باید یادآور شویم که صرف‌نظر از یک طریق روایت مخدوش در اجازه کرکی به قاضی صفی‌الدین،
برخلاف
کتب سلار، ابن براج و دیگر
فقیهان شیعه، هیچ طریق متصلی برای روایت
کتاب الوسیله به مؤلف آن شناخته نشده است. خالی بودن اجازات مهم
حله چون اجازه
علامه حلی به بنی زهره، اجازه یکی از شاگردان
یحیی بن سعید و مقدمه رجال ابن داوود حلی
از ذکر الوسیله نشان دهنده این نکته است که حتی
فقهای حلّه این
کتاب را به طریق وجادت شناخته‌اند نه روایت. به هر حال از آن زمان تاکنون استفاده از این
کتاب همواره در آثار
فقهی امامیه متداول بوده است.
۱.
الوسیلة الی نیل الفضیلة؛ این
کتاب در تهران، ۱۲۷۶ ق ضمن الجوامع الفقهیة و در نجف، ۱۳۹۹ ق/۱۹۷۹ م به کوشش عبدالعظیم البکاء و در قم، ۱۴۸۰ ق، به کوشش
محمد حسون به چاپ رسیده است.
۲.
الواسطة؛ این
کتاب را منتجب‌الدین
به وی نسبت داده است. در پایان نسخه‌های موجود الوسیله زیادتی وجود دارد
که از ظاهر عبارتی از آن در ص۴۶۶ برمی‌آید که قطعه‌ای از
کتاب الواسطة باشد.
۳.
المعجزات؛ این
کتاب را نیز منتجب‌الدین
به وی نسبت داده و برخی با این تصور که این
کتاب همان
الثاقب فی المناقب است، آن را به صاحب الوسیله نسبت داده‌اند.
۴و۵ .
الرائع فی الشرائع و
مسائل فی الفقه.
یکی از شاگردان
صیمری از متأخرین، بدون ارائه مأخذ دو اثر با عناوین
التعمیم و
التنبیه را نیز به ابن حمزه نسبت داده است.
(۱) آبی، حسن، کشف الرموز، قم، ۱۴۰۸ق.
(۲) ابن ادریس، محمد، السرائر، تهران، ۱۲۷۰ق.
(۳) ابن براج، عبدالعزیز، المهذب، قم، ۱۴۰۶ق.
(۴) ابن حمزه، محمد، الوسیلة، به کوشش محمد حسون، قم، ۱۴۰۸ق.
(۵) ابن داوود، حسن، الرجال، به کوشش جلال الدین محدث، تهران، ۱۳۸۳ق.
(۶) ابن زهره، حمزة بن علی، «الغنیة»، ضمن الجوامع الفقهیة، تهران، ۱۲۷۶ق.
(۷) ابن شهرآشوب، محمد، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
(۸) ابن طاووس، علی، کشف المحجة، نجف، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۰م.
(۹) افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
(۱۰) امین، محسن، اعیان الشیعة، بیروت، ۱۴۰۳ق.
(۱۱) حر عاملی، محمد، امل الا¸مل، به کوشش احمد حسینی، بغداد، ۱۳۸۵ق.
(۱۲) راوندی، سعید،
فقه القرآن، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۳۹۷ق.
(۱۳) سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد الحلو و محمود محمد الطناحی، قاهره، ۱۹۷۱م.
(۱۴) سلار دیلمی، ابویعلی، «المراسم»، ضمن الجوامع الفقهیة، تهران، ۱۳۷۶ق.
(۱۵) شاذان بن جبرئیل قمی، «ازاحة العلة فی معرفة القبلة»، ضمن بحارالانوار، ۸۱/۷۳- ۸۵.
(۱۶) صدر، حسن، تأسیس الشیعة، بغداد، شرکة النشر و الطباعة العراقیة.
(۱۷) طوسی، محمد، المبسوط، به کوشش محمدتقی کشفی، تهران، ۱۳۸۷ق.
(۱۸) طوسی، محمد، «النهایة»، ضمن الجوامع الفقهیة، تهران، ۱۲۷۶ق.
(۱۹) علامه حلی، حسن، المختلف، تهران، ۱۳۲۴ق.
(۲۰) مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۲۱) محقق حلی، جعفر، شرائع الاسلام، به کوشش عبدالحسین محمدعلی، نجف، ۱۳۸۹ق/ ۱۹۶۹م.
(۲۲) منتجب الدین، علی، فهرست اسماءِ علماءِ الشیعة، به کوشش عبدالعزیز، طباطبایی، قم، ۱۴۰۴ق.
(۲۳) نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق.
(۲۴) یحیی بن سعید حلی، نزهة الناظر، به کوشش احمد حسینی و نورالدین واعظی، نجف، ۱۳۸۶ق.
(۲۵)آقابزرگ، الذریعة.
(۲۶)طباطبایی، عبدالعزیز، مقدمه فهرست.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «عمادالدین ابن‌حمزه»، شماره ۱۱۱۳.
