علی بن جعد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جوهری، علی بن
جَعد، کنیه‌اش ابوالحسن،
عالم و
محدّث بغدادی
قرن دوم و سوم است.
وی
غلام ام‌سلمه، همسر
ابوالعباس سفاح ، نخستین
خلیفه عباسی ، بود
و به سبب اشتغال به
جواهر فروشی به جوهری مشهور شد.
در باره تاریخ
ولادت وی اتفاق نظر وجود ندارد؛
خطیب بغدادی سال ولادت وی را ۱۳۳، برخی ۱۳۴
و بعضی ۱۳۶
ذکر کرده‌اند.
علی بن
جعد ثروتمند
و در کار خویش صاحب نام بود و
مأمون عباسی از او و چند تن دیگر جواهر، می‌خرید.
جوهری، به‌رغم
ثروت بسیار، اهل
زهد و
ورع و
عبادت بود.
ابن‌قتیبه او را از رجال
شیعه دانسته است.
شرف‌الدین وی را در زمره آن دسته از
محدّثان شیعه به‌شمار آورده است که مشایخ
اهلِ سنّت از آنان
حدیث نقل کرده‌اند.
احادیثی در باره فضائل اهل‌بیت، خاصه امام علی علیه‌السلام، نیز از وی نقل شده است
اما نقل چنین احادیثی دلیل بر
تشیع او نیست، زیرا مشایخ بزرگ اهل سنّت نیز در باره فضائل
اهل‌بیت علیهم‌السلام احادیث فراوانی نقل کرده‌اند.
ممکن است نقد و طعن وی بر برخی
صحابه سبب شیعه قلمداد کردن او شده باشد.
علی بن
جعد در دوره اتباع
تابعین می‌زیست و، همچون
شافعی ، در طبقه نُهمِ محدّثان قرار دارد.
وی برای استماع حدیث، به
بصره و
کوفه و
مکه و
مدینه سفر کرد و از مشایخ بزرگ احادیث بسیار شنید و
کتابت کرد و خود حلقه اتصال میان مشایخ بزرگ حدیث و محدّثان دوره‌های بعد شد.
برخی از مشایخ وی در حدیث عبارت بوده‌اند از:
مقاتل بن سلیمان (متوفی ۱۵۰)،
مفسر معروف قرآن؛
شعبه بن حجاج (متوفی ۱۶۰)، سفیان بن سعید ثوری (متوفی ۱۶۱)؛
مالک بن اَنَس (متوفی ۱۷۹)؛ سفیان بن عُیینه (متوفی ۱۹۸) و
قاضی ابویوسف (متوفی ۱۸۲)،
شاید به‌سبب روایت جوهری از ابویوسف، وی پیرو ابوحنیفه دانسته شده است.
مهم‌ترین شاگردان جوهری نیز این اشخاص بودند: یحیی بن مَعین (متوفی ۲۳۳)،
احمد بن حنبل (متوفی ۲۴۱)، که احادیث اندکی از جوهری نقل کرده است،
بخاری (متوفی ۲۵۶)،
ابو داوود سجستانی (متوفی ۲۷۵)، ابوالقاسم بَغَوی (متوفی ۳۱۷)، که مسند جوهری را گرد آورده است، ابوحاتِم رازی (متوفی ۲۷۷) و ابوزُرعه رازی (متوفی ۲۶۴)
جوهری در زمره محدّثانی است که در باره
خلقِ قرآن ، امتحان شدند (محنت).
او نخست منکرِ مخلوق بودنِ قرآن شده بود،
اما پس از تهدید به
حبس و
قتل ، این
رأی را پذیرفت.
شاید به همین دلیل او به جَهمی بودن متهم شده است.
همچنین گفته شده که سبب این اتهام، جهمی بودن پسرش، حسن، بوده که منصب قضای
بغداد را برعهده داشته است.
در باره تاریخ درگذشت علی بن
جعد اختلاف‌نظر وجود دارد؛ وفات وی را عمدتاً در اواخر رجب ۲۳۰
و در ۹۶ سالگی
دانسته‌اند.
ابن‌سعد
هم همین تاریخ را یاد کرده، اما اشکال در این است که خود ابن‌سعد، به گفته غالب
مورخان ، یک ماه پیش از این تاریخ از
دنیا رفته است.
مورخان و
رجال‌نویسان در باره
وثاقت علی بن
جعد وحدتِ نظر ندارند
برخی وی را
حافظ حدیث و
ثقه دانسته‌اند
و در مقابل، عده‌ای، از جمله احمد بن حنبل وی را، به سبب داشتن برخی عقاید، جرح و قدح کرده‌اند و نقلِ حدیث از او را به کلی منع نموده‌اند،
به‌طوری که شماری از مشایخ، نظیر مسلم، از او هیچ روایت نکرده‌اند،
برخی نیز او را منحرف از حق دانسته‌اند.
با ملاحظه آرای رجال‌نویسان، اسباب جرح و قدح علی بن
جعد را در چهار مورد می‌توان خلاصه کرد:
۱) طعن وی در حق برخی از
اصحاب ،
که موجب شده است شماری از مشایخ حدیث کتابت یا نقل حدیث از جوهری را نهی کنند.
۲) داشتن تمایلات شیعی، که
احمد بن حنبل را به طعن و نقد وی واداشته است.
۳) مخالفت با عقاید اهل سنّت، از جمله انکار نکردنِ مخلوق بودن قرآن، چنان‌که از او نقل کرده‌اند که گفته است» معتقدان به
خلق قرآن را نکوهش نخواهم کرد».
۴) اضطراب جوهری در نقل پاره‌ای احادیث از شُعبه، بدین معنا که وی برخی احادیث را به گونه‌های مختلف نقل کرده است.
در مقابل، ابنابیحاتم
از پدرش،
ابوحاتم ، نقل کرده که جوهری در صحت نقل و تغییر ندادن الفاظ حدیث (ضبط) کم مانند بوده است.
ابن‌صلاح
نیز وی را در ردیف
مالک بن انس و از محدّثانی به‌شمار آورده است که استثنائاً می‌توان از آنان حدیث نقل کرد.
جوهری مجموعه احادیثی را از شعبه و دیگران نقل کرده که حاوی احادیث فقهی و اعتقادی و تاریخی است.
شاگردش، ابوالقاسم بغوی، آن‌ها را گردآوری کرده است، که با نامهای گوناگونی چون
جعدیات،
فوائد علی بن
الجعد،
مسند ابن‌الجعد و حدیث علی بن
الجعد الجوهری
و کتاب علی بن
جعد شناخته می‌شود.
شواهد تاریخی نشان می‌دهد که این کتاب از همان آغاز میان محدّثان، کتابی شناخته شده بوده و نسخه‌های متعددی از آن کتابت شده است.
کتاب مذکور، نخستین‌بار، به عنوان رساله دکتری عبدالمهدی بن عبدالهادی، در ۱۴۰۵ در کویت به چاپ رسید و بار دوم عامر احمد حیدر، مسند ابن
جعد را در ۱۴۱۰/۱۹۹۰ در
بیروت به چاپ رساند.
کتاب دیگری هم با نام الحدیث یا حکایات شعبه، به علی بن
جعد نسبت داده شده است.
(۱) ابن‌ابی‌الوفا، الجواهر المضیه فی طبقات الحنفیه، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
(۲) ابنابیحاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ ـ ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
(۳) ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۴) ابن‌حبّان، کتاب الثقات، حیدر آباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
(۵) ابن‌حجر عسقلانی، تقریب التهذیب، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
(۶) ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، بیروت (۱۴۰۴/۱۹۸۴).
(۷) ابن‌حجر عسقلانی، المجمع المؤسس للمعجم المفهرس، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۱۳ـ۱۴۱۵/ ۱۹۹۲ـ۱۹۹۴.
(۸) ابن‌حجر عسقلانی، هدی الساری: مقدمه فتح الباری، چاپ عبدالعزیز بن عبداللّه بن باز و محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
(۹) ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان.
(۱۰) ابن‌سعد، الطبقات الکبرى (بیروت).
(۱۱) ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نجف ۱۹۵۶.
(۱۲) ابن‌صلاح، مقدمه ابن‌الصلاح ومحاسن الاصطلاح، چاپ عائشه عبدالرحمان (بنت‌الشاطی)، قاهره ۱۹۷۴.
(۱۳) ابن‌عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
(۱۴) ابن‌قتیبه، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
(۱۵) ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۱۶) محمدمصطفی اعظمی، دراسات فی الحدیث النبوی و تاریخ تدوینه، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۷) محمد بن اسماعیل بخاری، التاریخ الصغیر، چاپ محمود ابراهیم زاید، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۱۸) عبید اللّه بن عبداللّه حسکانی، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، چاپ محمدباقر محمودی، تهران ۱۴۱۱ /۱۹۹۰.
(۱۹) محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری و علی بن عمر دارقطنی، سؤالات الحاکم نیسابوری للدّارقطنی فی الجرح و التعدیل، چاپ موفق بن عبداللّه بن عبدالقادر، ریاض ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۲۰) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی.
(۲۱) محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
(۲۲) محمد بن احمد ذهبی، الکاشف فی معرفه من‌له روایه فی الکتب السته، چاپ محمد عوامه و احمد محمد نمر خطیب، جده ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
(۲۳) محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکره الحفاظ، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی، مکه ۱۳۷۴.
(۲۴) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۱، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲۵) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبداللّه عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۲۶) عبدالکریم بن محمد سمعانی، التحبیر فی المعجم الکبیر، چاپ منیره ناجی‌سالم، بغداد ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
(۲۷) عبدالحسین شرف الدین، المراجعات، چاپ حسین راضی، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۲۸) محمد بن عمرو عقیلی، کتاب الضعفاء الکبیر، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۲۹) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانه الادب، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۳۰) مغلطای بن قلیج، اکمال تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ عادل بن محمد و اسامه بن ابراهیم، قاهره ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
(۳۱) یاقوت حموی، معجم الادباء.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «علی بن جعد جوهری»، شماره۵۲۳۴.
