عبدالله بن امیر علم‌الدین سلیمان تنوخی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تنوخی، عبداللّه بن سلیمان، ملقّب به جمال‌الدین،
فقیه و
فیلسوف و
عارف دروزی در قرن نهم است.
تَنوخی، عبدالله بن امیر علم‌الدین سلیمان (۸۲۰-۸۸۴ق/ ۱۴۱۷ـ۱۴۷۹م)، از شخصیت‌های ممتاز
دروزیه، مشهور به الامیر السید.
تنوخیان گروهی از قبایل یمنی بودند که پیش از
اسلام و پس از مهاجرت به
بحرین و ادغام با قبایل دیگر، به
تنوخی معروف شدند.
مهاجرت آن‌ها همچنان ادامه داشت، چنان که در سدۀ ۳م به صورت پراکنده به
شام و
عراق رسیدند، اما در شهرهای
لاذقیه و
اشواف، برای سیر مهاجرت و استقرار آن‌ها در بلاد مختلف (جبل لبنان) متمرکز شدند.
پس از گذشت دورۀ دعوت و توقف ترویج تعالیم دروز که مسئولیت آن بر عهدۀ
امام و نمایندگان او بود، دورۀ دیگری از مذهب دروز شکل گرفت که در آن علمای دینی وظیفه داشتند تا در کنار تأکید بر
امر به معروف و نهی از منکر، تعالیم مذهبی را برای اعضای جامعۀ دروز شرح و تفسیر کنند.
تنوخی از مهم‌ترین مشایخ این دوره به شمار می‌رود.
در سدۀ ۹ق جامعۀ دروزیان توانستند برای زمانی آرامش سیاسی و اجتماعی را تجربه کنند؛ بخش مهمی از موفقیت‌های
تنوخی در
تهذیب و پاک‌سازی عقاید دروز حاصل همان شرایط بود. برای برداشتی دیگر از شرایط اجتماعی
لبنان.
منابع مربوط به زندگی
تنوخی معدود است. دو سند اصلی دربارۀ زندگی وی در دست است: یکی کتاب
السید عبد الله التنوخی تألیف
ابوعلی مرعی، شاگرد
تنوخی برای نشانی نسخۀ خطی اثر،
و دیگری بخشی از کتاب
صدق الاخبار تألیف حمزة بن احمد بن عمر معروف به
ابن سباط (د پس از ۹۲۶ق). هرچند ابن سباط خود در کودکی
تنوخی را ملاقات کرده بود، اطلاعات مربوط به زندگی
تنوخی را از طـریق روایـات پدرش، شهـاب‌الـدین احمـد بن سبـاط کـه از شاگردان وی بود، نقل کرده است.
او از خاندان امیران
تنوخی لبنان بود. در ۸۲۰ در روستای عَبَیْه در شوف لبنان به دنیا آمد. کودکی بیش نبود که
پدر را از دست داد. وی با حمایت
مادر شروع به خواندن
قرآن کرد و در همان ایام برای یادگیری علوم دینی و حدیث به اطراف سفر می‌کرد.
تنوخی همچنان که بزرگ‌تر می‌شد، از نزدیکان خود که به کارهای حکومتی اشتغال داشتند، کناره می‌گرفت.
بعدها هم زمانی که ریاست دینی دروزیان را بر عهده داشت، دیگران را از اشتغال به کار
حکومت باز می‌داشت.
ثمرۀ
ازدواج تنوخی با
عایشه، دختر
امیر سیف‌الدین ابوبکر از امرای
تنوخی، ۳ پسر و یک دختر بود که همگی پیش از مرگ پدر در گذشتند.
شعر و علوم مختلف از قبیل
صرف و
نحو و
معانی و
بیان و
حساب و
منطق و
تاریخ را نزد معلمان خصوصی آموخت، همچنین متون دروزی و قرآن را فرا گرفت و
حافظ قرآن شد.
وی چند سالی را در
دمشق گذراند و در آن‌جا به کتابخانه‌هایی دسترسی یافت و به مطالعات خود در
فلسفه و
کلام و
مذهب و
تصوف ادامه داد،
همچنین کتابخانه‌ای فراهم کرد که گزارشی از آن موجود است.
تنوخی مدت ۱۲ سال در محلۀ شاغور دمشق به مطالعه و
تعلیم گذراند. وی در پی اختلافاتی که با یکی از مشایخ دمشق داشت،
و نیز به درخواست اهالی عبیه تصمیم به بازگشت به زادگاه خود گرفت و در آن‌جا به تعلیم و
ارشاد مشغول شد.
او طی مطالعاتش شروع به جمع‌آوری شرح‌ها و تفاسیر قرآن، سیر، آثار فقهی و کتب لغت همچون
صحاح جوهری کرد و بدین‌ترتیب توانست کتابخانه‌ی شخصی فراهم آورد که گزارشی از آن در دست است.
تنوخی دستور عمران مساجد و برپایی
نماز جماعت را داد، بر
قرائت قرآن اصرار می‌ورزید و در مجالس درس خود افزون بر
تفسیر قرآن و شرح احکام فقهی، بیشتر به تعالیم
صوفیان اهل سنت می‌پرداخت.
همچنین بر تعلیم و تربیت، بویژه آموزش دختران و زنان، تأکید می‌کرد.
به نظر می‌رسد او با چنین اقداماتی می‌کوشید تا جامعۀ دروزیان را از نظر اعتقادی به اهل سنت نزدیک کند.
تنوخی برای مسیحیان لبنان هم شخصیت شناخته شده و قابل احترام بود؛ او بخشی از املاک خود را به فقرای مسیحی ساکن منطقه بخشید.
تنوخی توجه خاصی به اخبار
زهّاد و
صوفیه داشت و به جمع‌آوری کتاب‌های آنان علاقه‌مند بود.
در منابع حدود ۳۷ تن از شاگردان
تنوخی را نام برده‌اند که بیشتر آن‌ها از جبل لبنان بودند.
پس از مرگ
تنوخی، سیف‌الدین ابوبکر بن زنگی، عمو‌زادۀ
تنوخی که سخت مورد توجه او بود، زعامت دروزیان را بر عهده گرفت.
وی در ۸۸۴ درگذشت. آرامگاه وی همواره مورد توجه دروزیان بوده است. برای نمونه در ۱۷۸۹م به دعوت بشیر جنبلاط، دروزیان در همایشی برای چاره اندیشی رفع مشکلات جنگ
ناپلئون با
عثمانیان در کنار آرامگاه وی اجتماع کردند. مزار او امروزه مسجد جامع عبیه است و همچنان زیارتگاه مؤمنان دروزی به شمار می‌رود.
نوشته‌ها و نامه‌های
تنوخی اغتشاش در فهم متون دروزی را از بین برد و تا امروز «عُقّال» بخشی از جامعه روحانی دروزی که خویش را وقف
عبادت و
تربیت دروزیان می‌کنند،
متون دروزی را با توجه به آثار او می‌فهمند.
کتاب‌هایی که وی در احکام، از جمله در باره
نکاح و
ارث، نوشته مقبولیت یافته و از دهه ۱۳۰۰ در محاکم مذهبی دروزی تثبیت شده اند. وی پس از «حدود» (بانیان دروزیه) محترمترین فرد در نزد دروزیان است.
درباره زندگی
تنوخی دو گزارش از معاصرانش، ابوعلی مرعی و ابن سباط، باقی مانده است.
همچنین عارف النَّکدی (متوفی ۱۳۹۵) کتابی در باره او با عنوان تاریخ الامیر عبداللّه
التنوخی نوشته که به صورت خطی موجود است.
در دوره اخیر نیز آثاری در شرح حال و افکار وی نگاشته شده است، از جمله کتاب سیره الامیرالسید جمال‌الدین عبداللّه
التنوخی از عَجاج نُوَ یِهض و کتاب ولیُّ من لبنان، سیره العارف اِلامیرالسید جمال الدین عبداللّه
التنوخی از یوسف یَزْبَک. تألیفات چندی از
تنوخی باقی‌مانده که از مهم‌ترین آن‌ها ست:
که چند شرح بر مجموعۀ رسائل الحکمة، رسائل مقدس دروز است.
تنوخی بر حدود ۱۴ رساله از مجموعۀ ۱۱۱ تایی رسائل دروز شرح نوشته است که بیشتر موضوعات
اخلاق،
آداب و
معاملات را شامل می‌شود.
این اثر که برخی آن را شامل دو کتاب جداگانۀ سیاسة الاخیار و شرح کمالات النبی المختار می‌دانند، دربارۀ ذکر شمایل
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) است.
معجم لغت عربی است که با ترتیب الصحاح جوهری تنظیم شده است. نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ تیموریه نگهداری می‌شود.
(۱) ابن سباط، حمزه، تاریخ، به کوشش عمر عبد السلام تدمری، طرابلس، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
(۲) ابوصالح، عباس و سامی مکارم، تاریخ الموحدون الدروز السیاسی فی المشرق العربی، بیروت، ۱۹۸۱م.
(۳) ابوعزالدین، نجلا، الدروز فی التاریخ، بیروت، ۱۹۹۰م.
(۴) بدوی، عبدالرحمان، مذاهب الاسلامیین، بیروت، ۱۹۷۳م.
(۵) بعینی، حسن امین، جبل العرب، بیروت، ۱۹۸۵م.
(۶) حمزه، ندیم نایف، التنوخییون، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
(۷) خوری، یوسف، المخطوطات العربیة الموجودة فی مکتبة الجامعة الامیرکیة فی بیروت، بیروت، ۱۹۸۵م.
(۸) زعبی، محمد علی، الدروز، ظاهرهم و باطنهم، کویت، ۱۹۷۲م.
(۹) زهرالدین، نایف، مناهل الحکماء و الاولیاء و مآثر الاعلام الموحدین، بیروت، ۱۹۹۷م.
(۱۰) شدیاق، طنوس، اخبار الاعیان فی جبل لبنان، به کوشش فؤاد افرام بستانی، بیروت، ۱۹۷۰م.
(۱۱) کرد علی، محمد، خطط الشام، بیروت، ۱۳۸۹ق/ ۱۹۶۹م.
(۱۲) نصر، مرسل، الموحدون الدروز فی الاسلام، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۷م.
(۱۳) یزبک، یوسف ابراهیم، «ولی من لبنان»، المشرق، بیروت، ۱۹۵۹م، ج۵۳.
(۱۴) علی اکبر ضیائی، فهرس مصادر الفرق الاسلامیه، ج ۲: المصادر الدرزیه، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۱۵) محمدخلیل باشا، معجم اعلام الدروز، بیروت ۱۹۹۰.
(۱۶) امین طلیع، اصل الموحدین الدروز و اصولهم، بیروت ۱۹۸۰.
(۱۷) EI ۲ , s.v. " A l-Tanu ¦k ¢h ¢ ¦â" (by Kais M. Firro).
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تنوخی، عبد الله»، شماره۶۱۳۵. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «عبدالله بن سلیمان تنوخی»، شماره۳۹۷۰.
