صور الأقالیم (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«هفت کشور یا صور الاقالیم»، کتابی است در جغرافیای عمومی همراه با
عجایب عالم که در سال ۷۴۸ ق به دست مؤلفی ناشناخته برای امیر مبارزالدین محمد (۷۵۹- ۷۱۳) از سلاطین
آل مظفر نوشته شده است. کتاب به قلم منوچهر به فارسی ترجمه شده است.
در ابتدای کتاب مقدمه مفیدی آمده است. متن کتاب؛ مشتمل بر دو باب است که در باب اول در دو فصل، به ذکر زمین، مساحت آن، ذکر آفاق جنوبی و خط استوا و در باب دوم، در هفت فصل به ذکر اقالیم پرداخته است.
کتاب حاضر، از آثار جغرافیایی است که عجایب عالم نیز در آن شرح داده شده است. در کتب جغرافیایی، تقسیم بندی ربع مسکون را که تا آن زمان می‌شناختند، به اقالیم هفتگانه، به دو نوع صورت می‌گرفت. یا اقالیم دایره‌ای بود؛ یعنی
ایران زمین در دایره‌ای در مرکز و شش اقلیم دیگر در اطراف آن به طوری که هر یک از این دو اثر مماس با دیگری و مماس با دایره مرکزی باشد. یا هفت اقلیم را در طول عالم نشان می‌دادند؛ یعنی از خط استوا چند درجه بالا می‌آمدند و خطی در سراسر عالم می‌کشیدند، این اقلیم اول بود. سایر اقالیم نیز به نسبتی از
خط استوا در طول عالم قرار می‌گرفت تا به اقلیم هفتم که منطقه مسکون زیر قطب شمالی است، می‌رسید. اقالیم هفتگانه این کتاب خطی است و مؤلف از شرق اقلیم اول می‌گیرد و رو به غرب به شرح آن می‌پردازد. سپس اقلیم دوم و سوم و سایر اقالیم را شرح می‌دهد.
کتاب جغرافیایی فارسی «
حدود العالم من المشرق الی المغرب » که در سال ۳۷۲ ق؛ یعنی درست ۳۷۶ ق سال پیش از این کتاب نوشته شده است، نیز همین تقسیم بندی را دارد. فرق این دو کتاب این است که حدودالعالم، کتابی است که مؤلف آن پای از حدود مطالب جغرافیایی بیرون نگذاشته است؛ در صورتی که مؤلف کتاب هفت
کشور به شهرهای معظم هر کشوری که می‌رسد، شرحی از عجایب و غرایب که پاره‌ای از آنها را دیده و
بیشتر آنها را شنیده است، می‌نویسد.
بیشتر این عجایب از جریان‌های عادی طبیعت بیرون است و امروز نمی‌توان آنها را پذیرفت و باور داشت، نظیر چشمه‌ای که اکسیر از آن ترشح می‌کند، یا توده‌های
تخم پرندگان که به شکل گنبدهای بزرگ سفید در آمده باشد، یا طرز
تخم گذاری
شتر مرغ ، یا عنبر موم زنبوران عسل است، یا بچه
کرگدن سر از شکم
مادر بیرون می‌کند و علف می‌خورد، یا
تخم ماهی در خشکی ملخ و در
آب ماهی می‌شود، یا هنگامه گیران که با صدای طبل
مورچگان را از صندوق بیرون آورند و به
جنگ می‌اندازند، یا شرح چاقی بی اندازه زنان
مصر ، یا کرمی که با لگد کردن آن آب سبو گنده شود، یا شنیدن آواز فلک که از سائیدن فلک‌ها بر یکدیگر برمی آید یا حرکت دوردایم و نظایر آنها.
در مقابل این عجایب باور نکردنی، شرحی از عجایب و مطالب دیگر می‌دهد که بسیار دقیق و علمی است و چیزی از دانستنی‌های امروزی کم ندارد: نظیر شرحی که درباره
کرم ابریشم و منج
عسل داده است، یا بیانی که درباره اتصال
شفق شام و
صبح صادق دارد، یا شرحی که درباره روزهای بیست و سه ساعتی و بیست و چهار ساعتی نوشته، یا توضیحی که درباره شش
ماه شب و شش ماه روز قطب می‌دهد، یا حدسی که درباره وجود قاره امریکا زده است، یا خبری که درباره عینک مؤلف به ما می‌دهد که ظاهرا قدیمی‌ترین اطلاع در این باره است.
باب اول آن درباره کلیات جغرافیا است و باب دوم آن به هفت فصل طبق ترتیب اقالیم هفتگانه تقسیم می‌شود.
قضاوت «ریو» درباره مطالب این کتاب که به ایجاز مخل بودن اشاره کرده و آن را پر از اساطیر و خرافات و حکایات اطفال دانسته، تند و عجولانه است. این کتاب پر از مطالب تازه درباره شمال
ایران است و اطلاعات با ارزش فراوانی درباره افریقا دارد که منبع آنها کتب جغرافیایی عربی است که اصل آنها به دست ما نرسیده است».
اثر حاضر، کتابی است کم حجم و خواندن آن خالی از فوائدی نیست. مطالب آن یک دست نیست و نکات درست و نادرست در آن فراوان است؛ اما کتابی است مشغول کننده و مبین درک عمومی و معتقدات زمان تحریر آن.
کتاب ظاهرا همراه با نقشه‌ای بوده که به دست ما نرسیده است. مؤلف در مقدمه کتاب می‌گوید: «بنده کمینه که کمر بندگی و هواخواهی مبارزالدنیا و الدین محمد را از قدیم باز در میان جان بسته و از نظر تربیت و
رحمت ، آن جناب، این بنده را ملحوظ گردانیده، خواست که از بهر کتب خانه آن حضرت طرح ربع مسکون برکشد و آنچه از احوال جهان معلوم باشد، شمه‌ای در سلک عبارت درآورد».
باز در فصل اول همین کتاب می‌نویسد: «و ما
اقالیم سبعه را و آنچه بعد از خط استوا عرض جنوبی دارد، به طول و عرض دو درجه قسمت کردیم و جدول کشیده و بعضی از شهرهای مشهور که نام دانسته‌ایم، نام نوشتیم تا معلوم شود که هر شهری با شهر دیگر چه نسبت دارد و بر چه حیثیت است و در کدام اقلیم افتاده است و بسیاری از شهرها آن است که ما هم ندانسته‌ایم. چه معلوم گشته که قریب چهار هزار
شهر در نواحی و اطراف ختا و ختن است و اندک از آن نام به ما رسیده است».
در این نقشه، ظاهرا نام شهرهایی که قبل از زمان مؤلف به لغت عرب بوده و در زمان او به لغت یونانی می‌گفته‌اند، ثبت و ضبط شده بوده است. او در این باره می‌نویسد: «و نام شهرهای دیگر به لغت
عرب نهاده‌اند و به زبان یونانیان اکنون معروف است».
گذشته از این نقشه این کتاب دارای جدولی نیز بوده است که در آن مؤلف با خطوط مختلف مسیر
تابستانی و
زمستانی خورشید و
ماه را رسم کرده بوده است، مؤلف در این باره چنین می‌نویسد: «و ما دو خط از بهر مثال کشیده‌ایم و از این خط هبوط
آفتاب که به سمتالراس می‌گذرد تا به آن خط دیگر که هبوط قمر است، قرب صد و بیست فرسنگ است به عرض».
در همین جدول است که اختلاف ساعات شبانه روز، از خط استوا که این دو مساویند تا آخرین نقطه قطب که شش ماه
شب و شش ماه
روز است، مؤلف با خطوط مختلف نشان داده بوده است. احتمال می‌رود که این جدول با نقشه توام بوده است. جای بسی تاسف است که این نقشه و جدول در نسخ موجود نیامده است.
فهرست مطالب در ابتدای اثر و در انتها نیز تصحیحات و تعلیقات به قلم منوچهر ستوده و فهرست عمومی به ترتیب
حروف الفبا آمده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
