صفت رازق
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
صفت رازق، یعنی بسیار روزی‌رسان، یکی از صفات
خداوند است که در معنای خاص، یعنی «آنچه مایه قوام جسم و رشد آن است» می‌باشد.
صفت «رزّاق (بسیار روزی‌رسان/ بسیار روزی‌بخش)»، بر وزن فعّال، از ساخت‌های مبالغه و مبالغه در «رازق (روزی‌رسان/ روزی‌بخش) » است و «
رزق»، در لغت، گاه در معنای عام برای «عطا» و «آنچه از آن سود برده می‌شود»، به کار می‌رود و گاه در معنای خاص، یعنی «آنچه مایه قوام جسم و رشد آن است»، به کار می‌رود.
برگرفته‌ها از مادّه «رزق»، در
قرآن کریم، نزدیک به هفتاد بار به کار رفته‌اند و
خدای متعال به «اوست بسیار روزی بخش» یا «بهترینِ روزی‌رسانان» یا «شما را از
آسمان و
زمین، روزی می‌رساند»، توصیف شده است. احادیث، رازق بودن خدا را به شکل مطلق و عام، بیان کرده‌اند: «روزی‌رسان هر روزی‌خور» و «روزی‌رسان نافرمان و فرمان بردار». واژگان قرآن و حدیث درباره رزّاق بودن و رازق بودن خدای سبحان، هم بر معنای عام این دو صفت حمل می‌شوند (یعنی: «بخشنده عطا و آنچه از آن سود برده می‌شود») و هم بر معنای خاصّشان (یعنی «عطا‌کننده آنچه قوام و رشد شی‌ء بدان است»)؛ هر چند که معنای خاص، به مراد، نزدیک‌تر است.
«مَا اُرِیدُ مِنْهُم مِّن رِّزْقٍ وَ مَا اُرِیدُ اَن یُطْعِمُونِ• اِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِینُ؛
از ایشان (
جنّ و
انس)، روزی نمی‌خواهم و نمی‌خواهم که مرا
طعام دهند. همانا خداست که بسیار روزی‌بخش و نیرومند و استوار است».
«وَ اِذَا رَاَوْاْ تِجَـرَةً اَوْ لَهْوًا انفَضُّواْ اِلَیْهَا وَ تَرَکُوکَ قَائِمًا قُلْ مَا عِندَ اللَّهِ خَیْرٌ مِّنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجَـرَةِ وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّ زِقِینَ؛
و آن‌گاه که بازرگانی‌ای یا سرگرمی‌ای دیدند، به سوی آن پراکنده گشتند و تو را ایستاده واگذاشتند. بگو: آنچه نزد خداست، بهتر از سرگرمی و از بازرگانی است، و خدا، بهترینِ روزی رسانان است».
و آیات مشابه مانند:
«یَـاَیُّهَا النَّاسُ اذْکُرُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ هَلْ مِنْ خَــلِقٍ غَیْرُ اللَّهِ یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاءِ وَ الْاَرْضِ لاَ اِلَـهَ اِلاَّ هُوَ فَاَنَّی تُؤْفَکُونَ؛
ای مردم! نعمت خدا را بر خود به یاد آورید. آیا آفریدگاری جز خدا، شما را از آسمان و زمین، روزی می‌رساند؟ خدایی جز او نیست. پس چگونه
حق، باز گردانده می‌شوید؟».
«قُلْ مَن یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَـوَ تِ وَ الْاَرْضِ قُلِ اللَّهُ وَ اِنَّـا اَوْ اِیَّاکُمْ لَعَلَی هُدًی اَوْ فِی ضَلَـلٍ مُّبِینٍ؛
بگو: چه کسی شما را از آسمان‌ها و زمین، روزی می‌دهد؟ بگو: خدا. بی گمان، ما یا شما بر هدایتیم یا در گم‌راهی آشکار».
«هُوَ الَّذِی یُرِیکُمْ ءَایَـتِهِ وَ یُنَزِّلُ لَکُم مِّنَ السَّمَاءِ رِزْقًا وَ مَا یَتَذَکَّرُ اِلاَّ مَن یُنِیبُ؛
او کسی است که نشانه‌های خود را به شما نشان می‌دهد و برای شما از آسمان، روزی‌ای فرو می‌آورد؛ و
[امّا
] تنها کسی به یاد می‌آورد که
[به سوی خدا
] باز گردد».
«وَ اخْتِلَـفِ الَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَ مَا اَنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِن رِّزْقٍ فَاَحْیَا بِهِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَ تَصْرِیفِ الرِّیَـحِ ءَایَـتٌ لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ؛
و
[در
] آمد و شدِ شب و روز و روزی‌ای که خدا از آسمان فرو فرستاد و به آن، زمین را پس از بی‌جان شدنش زنده گرداند و
[در
] گرداندن بادها، برای گروهی که در می‌یابند، نشانه‌هایی است».
«وَ نَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً مُّبَـرَکًا فَاَنبَتْنَا بِهِ جَنَّـتٍ وَ حَبَّ الْحَصِیدِ• وَ النَّخْلَ بَاسِقَـتٍ لَّهَا طَـلْعٌ نَّضِیدٌ• رِّزْقًا لِّلْعِبَادِ وَ اَحْیَیْنَا بِهِ بَلْدَةً مَّیْتًا کَذَ لِکَ الْخُرُوجُ؛
و از آسمان، آبی پُربرکت فرو فرستادیم و بدان، باغ‌ها و دانه درو شده و خرما بُن‌های بلندی را که شکوفه‌های روی هم چیده شده دارند. برای روزی بندگان، رویاندیم، و با آن، شهری مُرده را زنده گردانیدیم. بیرون آمدن
[از گورها
] نیز این گونه است».
«قُلْ مَن یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاءِ وَالْاَرْضِ اَمَّن یَمْلِکُ السَّمْعَ وَ الاَْبْصَـرَ وَ مَن یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ یُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَ مَن یُدَبِّرُ الْاَمْرَ فَسَیَقُولُونَ اللَّهُ فَقُلْ اَفَلاَ تَتَّقُونَ؛
بگو: چه کسی شما را از آسمان و زمین، روزی می‌دهد؟ یا چه کسی مالکِ گوش و دیدگان است؟ و چه کسی زنده را از مُرده بیرون می‌آوَرَد؟ و مُرده را از زنده بیرون می‌گرداند؟ و چه کسی کار
[آفرینش
] را تدبیر می‌کند؟ خواهند گفت: خدا. پس بگو: آیا پروا نمی‌کنید؟».
«رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ـ فی دُعاءِ الجَوشَنِ الکَبیرِ ـ: اللّهُمَّ اِنّی اَساَ لُکَ بِاسمِکَ... یا رازِقَ کُلِّ مَرزوقٍ، یا مَلِکَ کُلِّ مَملوکٍ؛
پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ـ در دعای
جوشن کبیر : خداوندا! من از تو درخواست می‌کنم به نامت.... ای روزی‌رسانِ هر روزی‌خور، ای فرمان روای هر بنده!»
«عنه (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): سُبحانَ اللّه ِ المَلِکِ الواحِدِ الحَمیدِ... رازِقِ الاَرزاقِ، وخالِقِ الاَخلاقِ؛
پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): منزّه است خدای فرمان‌روای یگانه ستوده... روزی‌دهنده روزی‌ها و آفریننده خوی‌ها.»
«رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ـ فی دُعاءِ الجوشَنِ الکَبیرِ ـ: یا مَن لا یَخفی عَلَیهِ اثَرٌ، یا رازِقَ البَشَرِ، یا مُقَدِّرَ کُلِّ قَدَرٍ؛
پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ـ در دعای جوشن کبیر ـ: ای آن‌که ردّ پایی بر او پنهان نمی‌مانَد، و‌ای روزی‌رسان انسان، و ای‌اندازه گزارنده هر اندازه!»
«عنه (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ـ اَیضا ـ: اللّهُمَّ اِنّی اساَ لُکَ بِاسمِکَ... یا عالِمَ السِّرِّ، یا فالِقَ الحَبِّ، یا رازِقَ الاَنامِ.(الاَنَامُ: ما علی ظهر الاَرض من جمیع الخلق)؛
پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ـ در دعا ـ: خداوندا! من از تو می‌خواهم به نامت.... ای دانای راز، ای شکافنده دانه، و ای روزی‌رسان مردمان!»
«المصباح للکفعمی ـ فِی الدُّعاءِ عِندَ اصفِرارِ الشَّمسِ اِلی غُرو: اللّهُمَّ یا خالِقَ السَّقفِ المَرفوعِ، وَا؛
المصباح،
کفعمی ـ در
دعا، هنگام زرد شدن
خورشید تا
غروب آن ـ: خداوندا، ای آفریدگار سقفِ برافراشته و بستر نهاده شده، و روزی‌رسانِ نافرمان و فرمان‌بُردار،
[ای
] کسی که جز او سرپرست و شفاعت‌گری نیست!»
« رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ـ فِی الدُّعاءِ ـ: یا رازِقَ المُقِلّینَ، یا راحِمَ المَساکینِ؛
پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ـ در دعا ـ: ای روزی‌رسانِ تنگ‌دستان، و ای رحم‌کننده بر بینوایان!»
«الامام الصادق (علیه‌السّلام) ـ فِی الدُّعاءِ ـ: یا اَوَّلَ الاَوَّلینَ، یا آخِرَ الآخِرینَ، یا ذَا القُوَّةِ المَتینِ، یا رازِقَ المَساکینِ؛
امام صادق (علیه‌السّلام) ـ در دعا ـ: ای نخستینِ نخستین‌ها، ای واپسینِ واپسین‌ها، ای دارای نیروی استوار، ای روزی رسانِ بینوایان!»
امام خمینی در تفسیر آیه
(اِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ) به رازقیت مطلقه حق‌تعالی پرداخته و معتقد است تمام ذرات هستی از سفره نعمت و ظل رزاقیت ذات مقدس حق برخوردارند، زیرا ذات مقدس کامل و کمال مطلق است و لازمه
کمال مطلق و رحمت مطلق، رازقیت علی‌الاطلاق است.
آنچه در اینجا از نگاه امام خمینی قابل‌توجه است این است که رزق به طور حقیقت جز به خداوند منسوب نمی‌شود و هر جا به غیر او نسبت داده شود از قبیل نسبت عمل خدا به غیر خدا دادن است مانند آیه
(اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ) که از آن استفاده می‌شود رازق بسیار است و خداوند بهترین آنان است. در حقیقت مرآت رزاقیت کمال آن ذات مقدس است چنانچه در آیه شریفه
(اِنَّ ٱللَّهَ هُوَ ٱلرَّزَّاقُ ذُو ٱلۡقُوَّةِ ٱلۡمَتِینُ) حصر رزاقیت به حق‌تعالی شده است.
امام خمینی در بیان رزاقیت حق‌تعالی معتقد است آنچه از
فطرت سلیم لازم می‌آید
شکر گزاری و ثنای منعم است که بسط رحمت حق تمام ذرات کائنات را مشمول خوان نعمت ظل رزاقیت خود نموده است از این رو موجودات و نعمت‌ها همه ظل رحمت او و جلوه رزاقیت حق می‌باشند و هیچ موجودی از خود رازقیت مستقلی ندارد.
•
محمدی ری‌شهری، دانش نامه عقاید اسلامی، ج۶، ص۹۹، برگرفته از «مقاله رازق و رزاق». •
دانشنامه امام خمینی ، تهران،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ، ۱۴۰۰ شمسی.
