شهر بوانات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَوّانات، شهرستانی در شمال شرقی
استان فارس است.
جمعیت این شهرطبق سرشماری ۱۳۷۵ش، ۶۶۹، ۴۶ تن است.
از
شمال به شهرستان آباده، از شمال و
مشرق به استان یزد (شهرستان ابرکوه/ ابرقو و شهرستان مِهریز)، از جنوب به شهرستان نیریز و از مغرب به شهرستان مرودشت و آباده محدود است.
مشتمل بر دو بخش مرکزی (حومه) و سَرچَهان/ سَرچاهان، هفت دهستان و یک شهر به نام سوریان
است.
کوه قَلات (ارتفاع: حدود ۵۵۰، ۲ متر) در پانزده کیلومتری شمال غربی سوریان، کوه قندیله (ارتفاع: حدود ۳۵۰، ۲ متر) در دو کیلومتری مغرب سوریان، و کوه ختابان/ خطابان (ارتفاع: حدود ۳۶۲، ۳ متر) در شش کیلومتری جنوب و جنوب غربی سوریان قرار دارد.
کوههای قلات و قندیله، دره بوانات را از حوزه آبریز کویر ابرکوه جدا می‌کند.
غار بزرگ و زیبای «کان گوهر» با دریاچه ای در انتهای غار در ۳۶ کیلومتری مشرق سوریان قرار دارد.
آبادیهای شهرستان عمدتاً در دره های این کوهها واقع شده اند.
دره‌ها و گردنه‌هایی به نامهای دره دَرون (یا دهنه میدان) در پنج کیلومتری جنوب، دهنه یزدی در دو کیلومتری شمال، و گردنه میدان در پنج کیلومتری جنوب سوریان قرار دارند.
رود بوانات که از کوههای بوانات سرچشمه می‌گیرد، از مغرب به مشرق جریان می‌یابد و پس از آبیاری زمینهای زیرکشت سوریان، به کویر مَروَست (در مشرق آن) می‌ریزد.
بر روی
رودخانه ، پُلی منسوب به دوره
دیلمیان دیده می‌شود.
زمینهای
کشاورزی با چندین
چشمه (مهمترین آن‌ها چشمه حنیفه و چشمه بدره) و کاریزهای نصرت آباد، حسام آباد و جعفرآباد آبیاری می‌شود.
محصول عمده بوانات،
گندم ،
جو ،
گردو ،
سیب ،
آلو و
انگور است. ازگیا،
شاتره و
خاکشیر و
گل گاوزبان ، از زیا،
گرگ و
بزکوهی و
قوچ و
میش و
خرگوش و
کبک دارد. از
عشایر آن‌جا می‌توان از
قشقایی ،
عرب ، و باصری نام برد. از صنایع دستی دارای قالی بافی، جاجیم بافی و گلیم بافی است. پرورش دام در آن‌جا رایج است.
برخی از آثار تاریخی آن عبارت‌اند از:
امامزاده حمزه (متعلق به ۹۵۳) در جنوب شرقی سوریان در کنار آبادی باز
و
مسجد جامع (در سوریان) منسوب به دوره دیلمیان با منبر منبت کاری، که این منبر در
موزه ایران باستان نگهداری می‌شود.
راه هرات (در استان یزد) ـ آباده (در استان فارس) ـ شهرضا (در استان اصفهان) از بوانات می‌گذرد.
فسائی، بوانات را در اصل «
بونات» به معنای «بهره ها» (
بون یعنی بهره) دانسته است.
در اواخر قرن سیزدهم، بوانات بلوکی بیش نبود و میان شمال و مشرق
شیراز قرار داشت. طول آن از بنگ (هشتاد کیلومتری جنوب شرقی ده بید) تا جوب سفید (دوازده کیلومتری جنوب غربی سوریان) بیست و سه فرسخ و پهنای آن یک فرسخ بود.
از شمال به نواحی ابرقو و یزد، از مشرق به شهر بابک کرمان و بلوک هرات و مَروَست، از جنوب به نواحی قُنْقُری، و از مغرب به بلوک آباده طشک و سرچاهان محدود بود.
قصبه
آن، آبادیِ سوریان بود و بیست و سه ده آباد داشت
و چاهک از قرای معروف آن به شمار می‌آمد.
به نوشته فسائی، بوانات محل
ییلاق ایل عرب و محصولات مهم آن
گندم ،
جو ،
خشخاش و پوشش گیاهی آن از نوع درختان سردسیری بود.
از آن‌جا
کشمش ،
آلوی بخارایی ،
گردو ،
جوزقند ،
شفتالو و گلابی به هندوستان صادر می‌شد.
فسائی از دو چشمه آن به نامهای جولانی و پیرکدو نیز یاد کرده است.
به نوشته اعتمادالسلطنه، در این بلوک میوه جات سردسیری و گرمسیری هر دو خوب به عمل می‌آمد، و صنعت و حرفه اهالی جعبه و قاشق سازی بود
که آن را از
چوب گلابی و امرود می‌ساختند و به قاشق بواناتی مشهور بود.
در ۱۳۲۹، بلوک بواناتی از توابع آباده در استان هفتم (فارس) به شمار می‌آمد و دارای ۴۱ آبادی (۳۵ آبادی در جلگه و بقیه در کوهستان) بود.
حدود هفتاد سال (۱۲۰۰ـ۱۲۷۰) ضابط و حاکم این بلوک، آقاابوعلی بواناتی و پسرش آقاباباخان بواناتی و میرزا قاسم خان خلج قونقری بودند.
در بلوک بوانات، در دِه آباده مرشدی، مقبره ای است که اهالی آن را آرامگاه
خواجه نصیرالدین طوسی می‌دانند و در آبادی شیدان خرابه های معروف به
مسجد جامع و
امامزاده ابوالفضل و
قبرستان وسیعی متعلق به هفتصد سال پیش موجود است.
در دو کیلومتری سوریان نیز چشمه و درختان کهنسالی وجود دارد که این محل،
تفرجگاه اهالی است.
این محل ظاهراً مکان قدیمی یکی از سه موضع
بَوّان در فارس بوده و نسبت به دو موضع دیگر به کرمان نزدیکتر بوده است.
منابع :
(۱) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مرآه البلدان، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۷ـ۱۳۶۸ش.
(۲) یدالله افشین، رودخانه های ایران، تهران ۱۳۷۳ش، ج۱، ص ۶۴ـ ۶۵.
(۳) ایران وزارت دفاع اداره جغرافیائی ارتش، فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج۹۳: اقلید، تهران ۱۳۶۱ش.
(۴) ایران وزارت کشور اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور، ج۲، تهران ۱۳۲۹ش.
(۵) معاونت سیاسی و اجتماعی، دفتر تقسیمات کشوری، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، تهران ۱۳۷۶ش، ص۲۹.
(۶) عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج۱: کوهها و کوهنامه ایران، تهران ۱۳۶۸ش.
(۷) حسن بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۶۷ش.
(۸) مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵: نتایج تفصیلی استان فارس، تهران ۱۳۷۶ش.
(۹) نصرت الله مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران ۱۳۴۹ش.
(۱۰) محمدتقی مصطفوی، اقلیم پارس، تهران ۱۳۴۳ش.
(۱۱) احمد معرفت، کوهها و غارهای ایران، تهران ۱۳۷۳ش.
(۱۲) نقشه تقسیمات کشوری ایران، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۷۷ش.
(۱۳) نقشه تقسیمات کشوری سال ۱۳۷۰: استان فارس، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۷۰ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بوانات»، شماره۲۰۰۴.
